Αρσένιος Μέσκος
Το μυστήριο της Εξομολόγησης είναι ίσως το λιγότερο οριοθετημένο από την ορθόδοξη θεολογική παράδοση μυστήριο. Ή να το πούμε αλλιώς είναι το λιγότερο «θεολογημένο» μυστήριο. Αυτή η έλλειψη είναι αναμενώμενο
να αντανακλάται και στον τρόπο, η καλύτερα στους τρόπους εξάσκησής του. Ένα από τα σημεία που υπάρχει δυσκολία είναι ακριβώς και το ερώτημα της θέσης της ψυχολογίας στην πρακτική της εξάσκησής του. Επί του θέματος αυτού λοιπόν θα παραθέσουμε μερικές σκέψεις.
Το ερώτημα μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Η νηπτική, ασκητική, και εν γένει πνευματική παράδοση της ορθοδόξου Εκκλησίας είναι αρκετή για την τελέσφορη λειτουργία του μυστηρίου αυτού η μήπως είναι χρήσιμη, ίσως και αναγκαία, η χρήση των γνώσεων που μας παρέχει ο ευρύς κλάδος των ανθρωπιστικών επιστημών που συμπεριλαμβάνουμε στον όρο Ψυχολογία;
Ένα στοιχείο που πολλάκις χρησίμευσε στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των ορθοδόξων θεολόγων απέναντι στην δυτική επιστήμη είναι και η διακρίβωση ότι πολλά θέματα που, για την τελευταία, τα πρωτοανακάλυψε η ψυχολογία τον τελευταίο αιώνα, φαίνεται να είναι γνωστά στην νηπτική παράδοση εδώ και αιώνες. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά μάλλον η μισή αλήθεια.
Πράγματι και η νηπτική παράδοση και η σύγχρονη ψυχολογία προσπαθούν να διαχειρισθούν τό ίδιο, ας πούμε, αντικείμενο, τον ανθρώπινο ψυχοσωματικό κόσμο. Είναι λοιπόν λογικό και αναμενώμενο να προσεγγίζουν αισθητά η μιά την άλλη και βέβαια εφόσον η νηπτική παράδοση προηγείται σημαντικά χρονικά της εμφάνισης της ψυχολογίας, έχει γνωρίσει τα του ανθρώπου πολύ πρίν την τελευταία. Έτσι λοιπόν φαίνεται ότι οι δύο παραδόσεις είναι παράλληλες, με σημαντική όμως χρόνική προπορεία από πλευράς νηπτικής παράδοσης.Αυτό όμως δεν είναι όλη η αλήθεια γιατί αφήνει εκτός μια πιό θεμελιώδη πραγματικότητα που διαφοροποιεί ριζικά τα πράγματα. Ο σκοπός των δύο παραδόσεων είναι ριζικά διαφορετικός τόσο που κάποιες φορές μπορεί να γίνει και αντιθετικός. Ο σκοπός την νηπτικής παράδοσης είναι να προετοιμάσει και να βοηθήσει τον άνθρωπο να βιώσει εκουσίως και πλήρως τον ζωοποιό εν Χριστώ θάνατο και να τον οδηγήσει στην εν Χριστώ ανάσταση. Ο σκοπός της ψυχολογίας είναι ακριβώς να απαλύνει όσο γίνεται την ζωή του ανθρώπου, ώστε να τον βοηθήσει να έχει την καλύτερη δυνατή ποιότητα επιβίωσης. Είναι λοιπόν αναμενώμενο ότι κάποιες φορές οι δύο παραδόσεις συμπλέουν, αλλά και κάποιες φορές ίσως είναι εντελώς αντίθετες.
Τι σημαίνουν λοιπόν όλα αυτά για το μυστήριο της εξομολόγησης. Νομίζω ότι θα βρούμε μια άκρη αν λάβουμε υπόψιν μας τον σκοπό και το πνεύμα με το οποίο έρχεται κάποιος στην εξομολόγηση. Αν πράγματι και όχι φαντασιακά ο άνθρωπος έχει ως σκοπό της ζωής του να πραγματοποιήσει σε αυτήν την Σταύρωση και την Ανάσταση του Χριστού, τότε η νηπτική παράδοση του είναι υπεραρκετή και η τυχόν ενασχόληση με την ψυχολογία μάλλον θα το αποπροσανατολίσει.
Το ερώτημα είναι πόσοι τέτοιοι άνθρωποι υπάρχουν ανάμεσά μας. Μάλλον ελάχιστοι. Η συντριπτική πλειοψηφεία των ανθρώπων που προσεγγίζουν την Εκκλησία, περιμένουν από αυτήν βοήθεια στην βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους. Αν λοιπόν τους προσφερθεί έτσι απλά η νηπτική και ασκητική παράδοση το πιό πιθανό είναι να τους στείλει κανείς μια ώρα νωρίτερα στον τάφο. Ο Σταυρός και η Ανάσταση του Χριστού λειτουργούν και λειτουργούνται εκουσίως και εν επιγνώσει και όχι επειδή κάποιος τρίτος το αποφάσισε για λογαριασμό μας.
Από την άλλη, η νηπτική και ασκητική παράδοση δεν διδάσκεται με αλληλογραφία ούτε άνευ διδασκάλου ούτε με διδάσκαλο ακαδημαϊκό και απαιτεί χρόνια συστηματικής προσπάθειας εφαρμογής. Και στ’ αλήθεια πόσοι κληρικοί και πνευματικοί έχουν όντως αυτήν την γνώση; Αντιθέτως η ψυχολογία διδάσκεται και μαθαίνεται με την επιμελή μελέτη και με την βοήθεια ακαδημαϊκού διδασκάλου σε σχετικώς λίγα χρόνια.Αν λοιπόν ένας πνευματικός γνωρίζει όντως εκ πείρας την νηπτική παράδοση, τότε είναι σε θέση να βοηθήσει κάποιον με επιτυχία στην στενή και τεθλιμένη οδό του Σταυρού και της Αναστάσεως του Χριστού. Αν όμως ο άνθρωπος ο οποίος του ζητά την βοήθεια δεν του ζητά αυτήν την στενή και τεθλιμένη οδό, αλλά την ανακούφισή του, την βελτίωση της ποιότητας επιβίωσης, τότε είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει άλλα μέσα, που είναι πολύ κοντά στην ψυχολογική μέθοδο. Αυτό άλλωστε με ευκολία το διακρίνουμε στην ζωή και την ποιμαντική πρακτική των συγχρόνων αγιασμένων γεροντάδων.
Αν ο πνευματικός απλά έχει διαβάσει και έχει ακούσει για την νηπτική παράδοση, αλλά δεν την έχει υλοποιήσει ο ίδιος στην ζωή του, τότε όχι μόνο δεν είναι σε θέση να οδηγήσει κάποιον στην βίωση της εν Χριστώ σταυρώσεως και αναστάσεως, αλλά αν θελήσει να εφαρμόσει την νηπτική και ασκητική παράδοση, με βάση τα διαβάσματα και τα ακούσματά του, τότε τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά, όπως το φανερώνουν πλήθος σχετικών περιστατικών. Επειδή μάλλον αυτό είναι το πιό συνηθισμένο, ίσως και να είναι η εξήγηση της εν γένει δυσάρεστης ατμόσφαιρας που συνήθως επικρατεί στα διάφορα εκκλησιαστικά περιβάλοντα.
Όμως ορισμένοι πνευματικοί που στην αρχή της διακονίας τους ίσως ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, λόγω ίσως κάποιων ειδικών προτερημάτων και χαρακτηριστικών που διαθέτων εκ φύσεως, καταφέρνουν με την πάροδο του χρόνου να κατανοήσουν το ατελέσφορο της στανικής επιβολής της νηπτικής παράδοσης και να καλλιεργήσουν άλλα ποιμαντικά μέσα και έτσι να γίνονται πόλοι έλξης, για τους ανθρώπους και εν τέλει να δημιουργούν, μέσα στον ευρύτερο εκκλησιαστικό χώρο, χώρους αναψυχής. Δηλαδή χώρους όπου πραγματικά οι άνθρωποι μπορούν να βοηθηθούν στην βελτίωση της ποιότητας επιβίωσης.
Μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι και στους χώρους αυτούς τις περισσότερες φορές δεν έχουμε πραγματική εν Χριστώ ζωή. Αυτό όμως είναι καλύτερο να το αφήσουμε στον Χριστό να το κρίνει. Αυτός μπορεί να καθηγήσει όπως πρέπει αυτόν που, όντως και όχι κατα φαντασίαν, επιδιώκει την εν Χριστώ Σταύρωση και Ανάσταση. Γιά όλους τους άλλους είναι πολύ καλύτερη μια πιό ανθρώπινη και ψυχολογημένη αντιμετώπιση. Είναι λοιπόν φανερό ότι η ουσιαστική κατάρτηση σε θέματα ψυχολογίας πρέπει να συνοδεύει απαραίτητα τον κάθε κληρικό που καλείται να διακονήσει την Εκκλησία και ως πνευματικός.
