Ορισμένες εμπειρίες, οι λεγόμενες μεταμορφωτικές, εμφανίζονται αιφνιδιαστικά και
απροσδόκητα και χωρίς εμφανή αιτιολογία. Τέτοιου είδους εμπειρίες επιφέρουν βαθιές αλλαγές στην ζωή αυτών που τις βιώνουν και μάλιστα κατά μη προβλέψιμο τρόπο. Παρατηρούνται σε διάφορους πολιτισμούς και ποικίλες ιστορικές περιόδους και αποτελούν απάντηση σε κάποιους εκλυτικούς παράγοντες ή προκύπτουν αυτόματα και αυθορμήτως.
Το φαινόμενο των μεταμορφωτικών εμπειριών έχει προσεγγιστεί από διάφορες
πλευρές. Έτσι στην ανθρωπολογία διερευνώνται οι λεγόμενες μεταιχμιακές
καταστάσεις, όπου τα εμπλεκόμενα άτομα μετεωρίζονται μεταξύ παρελθούσης και
μελλοντικής προσωπικής ταυτότητας. Πρόκειται για καταστάσεις ανοιχτές στην
μεταμόρφωση και αλλαγή. Οι καταστάσεις αυτές βιώνονται και προωθούνται στα
πλαίσια των διαβατήριων τελετών. Τελετουργιών δηλαδή των αρχαίων λαών που
σηματοδοτούσαν την μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση, στην δημιουργία
οικογένειας και την απόκτηση παιδιών και τέλος στον θάνατο. Στην διάρκεια αυτών
των μεταβατικών καταστάσεων ανακυκλώνονται και μετασχηματίζονται πολιτισμικά
και προσωπικά «υλικά» και χαρακτηριστικά.
Στην φιλοσοφία το φαινόμενο των μεταμορφωτικών εμπειριών αντιμετωπίστηκε ως
πρόκληση και αμφισβήτηση της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής. Οι άνθρωποι
κατ’ αυτήν την θεωρία σε κάθε τους ενέργεια, ως ξεχωριστά άτομα αλλά και ως μέλη
ομάδων συμφερόντων, λειτουργούν ορθολογικά επιδιώκοντας την καλύτερη δυνατή
λύση, αυτήν που τους αποφέρει το μέγιστο δυνατό όφελος, με βάση τις προτιμήσεις
τους και τις αξίες τους.
Τέτοιου είδους λύσεις, όμως, δεν είναι δυνατές για καταστάσεις που οδηγούν σε
μεταμορφωτικές εμπειρίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις η εμπειρία μεταμορφώνει
θεμελιωδώς το πρόσωπο που την βιώνει και η πλήρης και εκ των προτέρων γνώση,
σύγκριση και αξιολόγηση των προσφερόμενων λύσεων είναι αδύνατη.
Μείζονες αποφάσεις που σχετίζονται, για παράδειγμα, με την απόκτηση παιδιών, την
αντιμετώπιση μιας σοβαρής ασθένειας ή την ανάληψη της φροντίδας ενός
ηλικιωμένου γονέα αλλάζουν τις αξίες και τις προτιμήσεις που είχαμε πριν λάβουμε
την απόφαση μας. Έτσι σε κάποιον που δεν ήταν σίγουρος ότι θέλει να κάνει παιδιά,
η εμπειρία της πατρότητας (ή της μητρότητας αν πρόκειται για γυναίκα) μπορεί να
τον μετασχηματίσει σε ένα άτομο που ιεραρχεί ως σημαντικότερο από οτιδήποτε
άλλο στην ζωή του το ότι έχει αποκτήσει τέκνα.
Η λήψη μιας μείζονος απόφασης δεν μπορεί λοιπόν να βασίζεται, ολοκληρωτικά
τουλάχιστον, σε πληροφορίες και μαρτυρίες τρίτων και επιστημονικά δεδομένα για
την μέλλουσα κατάσταση. Θα πρέπει κυρίως να είναι ανοιχτή στην μεταμορφωτική
αξία της προσωπικής μας εμπειρίας και τον μετασχηματισμό των σχέσεων μας με
τους άλλους, που συνοδεύει την αλλαγή των προτιμήσεων και των αξιών μας. Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι η αναδόμηση της προσωπικής μας ταυτότητας που επέρχεται μέσα από μεταμορφωτικές εμπειρίες δεν γίνεται σε συνθήκες πολιτισμικού κενού. Τα κοινωνικά πρότυπα, οι νόρμες και οι δομές μάς παρέχουν τρόπους και εργαλεία ερμηνείας και στοχασμού πάνω στις εμπειρίες μας.
Στην ψυχολογία οι μεταμορφωτικές εμπειρίες οριοθετούνται ως μη αναμενόμενες,
σύντομης διάρκειας και περιεκτικές αλλαγές, «επαναστάσεις στον χαρακτήρα», στις
οποίες ο εμπλεκόμενος δρα ως «υποδοχέας» και όχι τόσο ως γενεσιουργός παράγων
των αλλαγών. Τους ψυχολόγους απασχολεί ιδιαίτερα ένας τύπος μεταμορφωτικών
εμπειριών, οι λεγόμενες τραυματικές εμπειρίες (ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα, η
απώλεια ενός προσφιλούς προσώπου, ένας βιασμός κ.λπ. ).Οι εμπειρίες αυτές είναι
έντονα ψυχοπιεστικές και μπορεί να οδηγήσουν σε αρνητικά ή και θετικά
αποτελέσματα.
Τα τραυματικά γεγονότα μπορούν να οδηγήσουν, πιο συγκεκριμένα, σε βαθιές και
πιθανόν μη αντιστρεπτές αρνητικές αλλαγές. Η οδύνη και το ψυχικό άλγος
διαταράσσουν την καθημερινότητα των παθόντων, καθώς κατακρημνίζονται οι
«βεβαιότητες» τους ότι είναι άτρωτοι και ότι διατηρούν πλήρη έλεγχο στην ζωή τους.
Τα τραυματικά γεγονότα, όμως, μπορεί να προκαλέσουν και θετικές αλλαγές, ως
αποτέλεσμα των αγώνων εναντίον του τραύματος. Στις περιπτώσεις αυτές οι
παθόντες καθίστανται ικανοί να προωθήσουν μορφές δημιουργικής προσαρμογής με
την χρήση νέων γνωσιακών και συναισθηματικών «εργαλείων». Η αναδόμηση της
προσωπικότητας των εμπλεκομένων τους επιτρέπει, χωρίς να ξεχνούν την
ευαλωτότητα τους, να έχουν μια ήρεμη σιγουριά ότι θα τα καταφέρουν.
Η ψυχολογία, πέραν των τραυματικών εμπειριών, μελετά τελευταία και τις αλλαγές
που επέρχονται μετά από εκστατικές εμπειρίες. Πρόκειται για εμπειρίες που
δημιουργούν θετικά συναισθήματα δέους και αγαλλίασης και που οδηγούν σε
πνευματική και ηθική αναμόρφωση καθώς και σε βαθύτερες και στενότερες
σχέσεις με τους άλλους.
Στην θεολογία τέλος, οι μεταμορφωτικές εμπειρίες παίρνουν συνήθως την μορφή
των εμπειριών μεταστροφής. Κλασικό είναι το παράδειγμα του διώκτη Σαούλ που
στον δρόμο προς την Δαμασκό μεταστρέφεται στον Απόστολο Παύλο. Και στην
περίπτωση των μεταστροφών έχουμε να κάνουμε με καταστάσεις βαθιών και
αμετάκλητων αλλαγών. Όμως, σε αντίθεση με άλλες εξετασθείσες περιπτώσεις, η
μεταστροφή δεν είναι προϊόν επιλογής, ενώ χαρακτηρίζεται και από το αρνητικό
πρόσημο που αποδίδει ο μεταστρεφόμενος στην προηγούμενη ζωή του, την οποία
οριοθετεί ως βυθισμένη στην αμαρτία.
Η μεταστροφή αντιμετωπίζεται από τους μελετητές της ως αυτοπαράδοση, μια μη
συνειδητή και εν πολλοίς αθέλητη παράδοση του μεταστρεφόμενου στην Θεϊκή
κλήση. Υπάρχει, όμως, και ένας άλλος τύπος μεταστροφής πέραν της
αυτοπαράδοσης, ο εθελούσιος, όπου η αναγεννητική διαδικασία εξισούται συνήθως
με σταδιακή εγκατάσταση νέων ηθικών και πνευματικών αξιών και έξεων.
Συνολικά οι μεταμορφωτικές εμπειρίες κάθε άλλο παρά άλογες και αυθαίρετες είναι.
Από αυτές εξερχόμαστε όμως με αλματικό και αυθυπερβατικό τρόπο και όχι
ρασιοναλιστικά. Οι μεταμορφωτικές εμπειρίες μας διδάσκουν ότι η διάνοια μας δεν
είναι παντοδύναμη. Ότι επιπλέον δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε την προσωπική μας
διαδρομή και τις τροπές στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους ως προβλέψιμα
φαινόμενα, χωρίς εκπλήξεις, ανατροπές και απροσδόκητα. Δεν γίνονται όλα όπως
υπαγορεύουν οι προοράσεις μας και οι επιθυμίες μας. Όταν βαδίζουμε σε
«αχαρτογράφητες» περιοχές η βοήθεια του Θεού και η πίστη είναι καταλυτικός
οδηγός και απαραίτητο στοιχείο «πλοήγησης».
Πηγές
Transformative experience. By Paul, L.A.Oxford university press.2015
Big Decisions: Opting, Converting,Drifting.By Edna Ullmann-Margalit. Royal Institute
of Philosophy Supplements.Vol.58, pp.157-72.2006
Defining transformative experiences: A conceptual analysis.By Alice Chirico et al.Frontiers of Psychology.24 June 2022
Μεταμορφωτικές εμπειρίες!!!
Σε ποιο σκαλί της παιδείας μας υπάρχουν;
Αφηνόμαστε γυμνοί στα αγκαθοτόπια του βίου, δίχως ένδυμα χάριτος δίχως πίστη στην υπέρβαση που κομίζει η παρουσία μας στα μύρια τόσα προβλήματα. Καπεταναίοι χωρίς πυξίδα, με το κομμάτι της αιωνιότητας που ο Θεός εμπιστεύεται στην πνοή μας ριγμένο στα κύματα, καταγδαρμένο από γνώσεις σκυλόψαρα που απομυζούν τη μυστική δυναμική της ύπαρξης.
Μεταμορφωτικές εμπειρίες. Ας μην μιλάμε για παιδεία χωρίς αυτές. Στο μικρό παιδί δείχνεις τον σπόρο και τη δυναμική της ανάπτυξής του στο δέντρο, το βγάζεις στο σκοτάδι και του μιλάς για σπόρους άστρα μέσα του. Οι μεταμορφωτικές εμπειρίες δεν είναι ζήτημα επιστημών να περιμένουμε εκτιμήσεις και αναλύσεις.
Οι μεταμορφωτικές εμπειρίες είναι ζήτημα οντολογικό, αφορούν τον τρόπο που βιώνουμε την κάθε στιγμή, τον κάθε βηματισμό της αναπνοής μας.
Ιεροκρυφίως συν οξυγόνο και χάρις.
Ή αναπνέεις ή όχι.
Χρωστάμε μια αναγέννηση στην παιδεία μας αν πραγματικά επιθυμούμε την έξοδο από την τραγικότητα και την κατάθλιψη. Η δυνατή ψυχή το σκοτάδι το φωτίζει. Σας ευχαριστούμε που ανακινείται το θέμα.