Η σκιαγράφηση του θρησκευτικού φαινομένου κατά τον 21ο αιώνα αποτελεί βεβαίως ένα υπερμέγεθες εγχείρημα, αλλά εδώ θα προβούμε απλώς στην, κατ’ εκτίμηση, άρθρωση κάποιων από τις τάσεις που το προσδιορίζουν. Βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ζωή ήδη από την αρχαιότητα, όντας ο έσχατος πόθος και πόνος του ανθρώπου, το θρησκεύειν παρουσιάζεται ακριβώς και ως το περισσότερο ευεπίφορο σε μετασχηματισμούς και εναλλακτικές διαδρομές. «Κρύπτεσθαι φιλεί» ακόμη και πίσω από οξείες και βαρείες αντιθρησκευτικές στάσεις, πίσω από επιστήμες και αυτοθεώσεις. Μεταλλάσσει θεσμούς, δόγματα και πρακτικές, παρεισδύει στις έννοιες και στις ανάγκες, παραλλάσσει τα συναισθήματα και τα βιώματα, τέμνεται εγκάρσια από τις εξουσίες, αλλοιώνει αλλά και αλλοιώνεται από την άσκησή τους. Μετέχει επίσης και κάποτε καθορίζει την αναζήτηση του «αυθεντικού» θεμελίου του υπάρχοντος κόσμου. Ίσως το θρησκεύειν να είναι, εν τέλει, ικανό να θρησκειοποιήσει τα πάντα, προσφερόμενο ως ανάταση, ελπίδα ή δέος, αλλά και ως υποκρισία ή όπιο. Πρόκειται για τον κατ’ εξοχήν ανθρώπινο ιό, ένα μαράζι και ένα σαράκι που κατατρώει, άλλοτε ευφρόσυνα κι άλλοτε βασανιστικά, την ύπαρξη τους.
Αυτήν την εκπληκτική ελαστικότητα του θρησκεύειν έχει προσλάβει η, ώριμη πλέον στον αιώνα που διανύουμε, μετανεωτερικότητα, επεκτείνοντας τον πολυμερισμό της και παγιώνοντας χαρακτηριστικά που οι τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα είχαν ήδη εμφανίσει. Έτσι, ενώ άλλοι αποδέχονται σε αυτό μια πανανθρώπινη ρίζα με πολλά κλαδιά, άλλοι διαπιστώνουν μόνο κλαδιά, άλλοι αρνούνται με δριμύτητα ρίζες και κλαδιά, και κάποιοι επιμένουν σε μια ρίζα με ένα και μοναδικό κλαδί. Ο μετανεωτερικός πολυμερισμός ευνοεί κυρίως τους τρεις πρώτους, διατεινόμενος ότι εξασφαλίζουν την ανεξιθρησκεία και ακόμη περισσότερο τη σύγχρονη μετεξέλιξή της, τη δημόσια ουδετεροθρησκεία. Οι υποστηρικτές αυτών των απόψεων διατείνονται πώς έτσι ενισχύεται η ειρήνη και αποκρούεται ο φονταμενταλισμός, παραβλέποντας ότι δεν υπάρχει τίποτε ουδέτερο στον κόσμο αυτό για να εξαιρείται το θρησκευτικό φαινόμενο. Η επίκληση της ουδετεροθρησκείας είναι απλώς η επίκληση μιας ακόμη θρησκείας, περισσότερο οικουμενικής αλλά και ολοκληρωτικής από τις άλλες, εφόσον ενεργεί τελεσφόρα για να εξ-ουδετερώσει ακριβώς τη δυναμική τους. Πρόκειται επιπλέον για μια θρησκεία βαθιά καταναλωτική. Διότι ο καταναλωτισμός είναι η γερά θεμελιωμένη πάνω στο φιληδονισμό θρησκεία του παροντισμού, με τους ναούς, τις τελετές, τους ιερείς αλλά και τη σωτηριολογία της, όπως αξίζει δηλαδή σε κάθε «καθωσπρέπει» θρησκεία.
Αν θέλαμε λοιπόν να ιχνογραφήσουμε τους πυλώνες του σύγχρονου κόσμου, θα επικαλούμαστε τις τέσσερις βασικές επιθυμίες που τον συγκροτούν: «εμπειρία», «κατανόηση», «καινοθηρία» και «καταναλωτισμός». Πυρήνας τους όμως είναι ο καταναλωτισμός, όπου το ανθρώπινο όν αναζητά την ταυτότητά του αποκλειστικά μέσα στην άσβηστη επιθυμία του να καταναλώνει και να καταναλώνεται. Το άγγιγμα του καταναλωτισμού είναι σαν το άγγιγμα του Μίδα. Ό,τι πιάνει, το μεταστοιχειώνει στα ουσιώδη γνωρίσματά του: «στο επείγον της ευχαρίστησης, τον εθισμό στα δώρα, το όνειρο της παντοδυναμίας και τη δίψα για διασκέδαση» (P. Bruckner). Έτσι, θεμελιώδης στο σύγχρονο θρησκευτικό φαινόμενο είναι αρχικά ο βιωματισμός, δηλαδή η αναγωγή του βιώματος, της εμπειρίας, σε καταστατική αρχή κάθε θρησκευτικής προσέγγισης. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει μια (πρωτοφανή στην ανθρώπινη ιστορία) ασίγαστη δίψα να βιώσει όσο γίνεται περισσότερο. Να έχει όχι μόνο μια εμπειρία αλλά πολλές, πολύπλοκες, απολαυστικές, ακαριαίες. Αποζητά διακαώς ένα δυναμικό δίκτυο εμπειριών να τον καθορίσει. Αυτός ο βιωματισμός μεταφέρεται αυτούσιος και στο θρησκευτικό πεδίο: η επαφή με τους χώρους λατρείας και τους λειτουργούς του πρέπει εξάπαντος να είναι βιωματική. Γίνεται έτσι ο άνθρωπος θιασώτης τελετουργιών: θέλει αντικείμενα να ακουμπήσει τον εαυτό του, θέλει πλοκή να ενταχθεί. Κι όσο αυτή η προσωπική επαφή δεν επιτυγχάνεται, τόσο περισσότερο στρέφεται σε παραλλαγές και συνδυασμούς που αντλεί από άλλες θρησκευτικές παραδόσεις. Έτσι, ο βιωματισμός αποκτά ένα μαγικό περιεχόμενο, επιβεβαιώνοντας ότι αποτελεί αποκλειστικό σύμπτωμα μιας βαθιά ναρκισσιστικής κοινωνίας (Chr. Lasch).
Μέσα όμως σε αυτό το πλαίσιο απαιτείται επίσης να «κατανοούνται» τα θρησκευτικά δρώμενα, να βρίσκονται όλα στο ύψος του καταναλωτικού ανθρώπου και μάλιστα στη δική του καθημερινή γλώσσα για να τα προσλάβει άμεσα: δεν χωρεί εδώ καμιά αναμονή και υπομονή. Η κατανόηση, από μια λέξη «φιλική» (M. Bloch), έχει φτάσει να μετατραπεί στο σύγχρονο φετίχ ενός ανθρώπου που, επιπλέον, θέλει να τη βιώσει ακαριαία. Είναι λέξη-πασπαρτού, όλα στρέφονται γύρω της και όλοι μεταλαμβάνουν από την ακατάβλητη απροσδιοριστία της.
Αλλά το πραγματικά αρχιμήδειο σημείο της ανθρώπινης παρουσίας στον κόσμο μας είναι η λατρεία της εναλλακτικότητας, η επιτήδευση της καινοθηρίας. Διότι ο υπερπλεονέκτης ατομικισμός δεν ικανοποιείται με μια εμπειρία, με ένα θεό, με μια τελετή. Ο πολυθεϊσμός, όχι τόσο ως συγκομιδή παλαιών και νέων θεοτήτων, όσο ως αχόρταγη πολυείδεια καταναλωτικών επιθυμιών, συγκροτεί το παγκόσμιο θρησκευτικό φαινόμενο. Για το σκοπό αυτό απαιτείται οι ποικίλες θρησκευτικές αφηγήσεις να είναι ισόκυρες, προωθώντας έναν αδιαπραγμάτευτο συγκρητισμό. Απαιτείται ακόμη μια οξεία αντιθεσμική στάση απέναντι στις παραδοσιακές θρησκείες, προβάλλοντας διαρκώς τα ασθενή τους σημεία, είτε πρόκειται για τις αστοχίες των στελεχών τους, τα αμφιλεγόμενα σημεία των ιερών κειμένων και των πρακτικών τους, είτε για τη «λαϊκή ευσέβεια» των απλών μελών τους.
Θα κλείσουμε αυτή την υποχρεωτικά συντετμημένη σκιαγράφηση των τάσεων που προσδιορίζουν το σύγχρονο θρησκευτικό φαινόμενο με μια τελευταία εκδοχή. Απέναντι στον περιρρέοντα καταναλωτισμό, μέσα σε πολλές ίσως θρησκευτικές ομοταξίες, αποκαλύπτονται κλίσεις που επιζητούν πηγές και θεμέλια μέσα στην ίδια την ιστορία και τη θεολογία τους. Αν και η γνησιότητα αυτής της αναζήτησης αμφισβητείται ή λοιδορείται από αντιπάλους ή/και ομοϊδεάτες, οι ανασκαφείς αυτοί ιχνηλατούν τον λιπαρό πυρήνα των παραδοσιακών θρησκευτικών κοινοτήτων και εκδηλώνουν ποικιλοτρόπως τη σύγχρονη αυτοσυνειδησία του. Αντίκρυ σε ένα διαρκώς φυγόκεντρο ριζοσπαστισμό, τόσο συνήθη στη διαχρονική εξέλιξη του θρησκευτικού φαινομένου, επιτελείται σήμερα, βουερή ή σιγηλή, μια κεντρομόλα, αντι-καταναλωτική επανάκαμψη. Πρόκειται για ένα διάβημα απο-πτύχωσης, μια δραστική οικολογία του θρησκεύειν. Ίσως είναι αυτή που θα μας απασχολήσει περισσότερο, όσο ο 21ος αιώνας τροχοδρομεί προς το μακρινό ακόμη τέλος του.
Πρώτη δημοσίευση, περ. Το Δέντρο, τχ. 238-239, Χειμώνας 2023, σ. 74-77.
Ο Αντώνης Σμυρναίος είναι καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας, Ιστορίας της Νεοελ. Εκπαίδευσης και Διδακτικής της Ιστορίας στο ΠΤΔΕ του Παν. Θεσσαλίας.
Ζωγραφική της, ουκρανής, Ivanka Demchuk: "Ο Χριστός μπροστά στον Πιλάτο" (2017).
