Α. Από την αυτοκρατορική στην μαοϊκή Κίνα
Το πρώτο σοκ στην επαφή της Κίνας με την Δύση ήταν οι πόλεμοι του οπίου, στα μέσα του 19ου αιώνα. Ένας πολιτισμός που επί 2000 χρόνια ήταν σίγουρος για τον εαυτό του, την
εθνική κυριαρχία επί των εδαφών του, την ανωτερότητα έναντι των γειτόνων του και την σχετική του απομόνωση, ήρθε αντιμέτωπος με την στρατιωτική και, ευρύτερα, την τεχνολογική υπεροχή της Δύσης.
Η απάντηση της Κίνας, σε αυτήν την νέα κατάσταση, ήταν να χρησιμοποιήσει ως βάση της
εθνικής της στρατηγικής μια παλιά κινεζική φιλοσοφική διάκριση μεταξύ είναι και πράττειν.
Στην δυτική πίεση επέλεξε να συνδυάσει ένα κινεζικό είναι με ένα δυτικό πράττειν, να κάνει
μια προσπάθεια, δηλαδή, για μερικό και μόνον εκσυγχρονισμό. Η ανάγκη, όμως, για τέτοιες
διακρίσεις έδειχνε ότι η ακεραιότητα του κινεζικού πολιτισμού είχε διαρραγεί. Η Κίνα δεν
μπορούσε πια να είναι ο εαυτός της, ούτε πάλι να καταστεί πλήρως δυτική.
Ο Μαοϊσμός μετά το 1949 ήταν εκείνος που, μεταξύ των άλλων, έβγαλε την Κίνα από την
κρίση της εθνικής της ταυτότητας. Το Πεκίνο επανάκτησε την κυριαρχία του επί όλων
σχεδόν των εθνικών εδαφών, ενώ ως κομμουνιστική χώρα διαμόρφωσε μια διεθνιστική
ταυτότητα και βρέθηκε στην πρωτοπορία της ιστορίας, όπως πολλοί πίστεψαν τότε. Είναι
χαρακτηριστικό, μάλιστα, ότι ο Μάο θεωρούσε τον διεθνισμό της νέας Κίνας ως συνέχεια
της «καλής πλευράς» της κινεζικής παράδοσης. Ο Μάο αναφέρονταν, προφανώς, στον
παραδοσιακό κινεζικό οικουμενισμό της «Τιάνξια», της συνύπαρξης όλων των εθνών «κάτω
από τον ίδιο ουρανό».
Επί αυτοκρατορικής Κίνας οι κρίσεις που αντιμετώπιζε η χώρα αυτή και την απειλούσαν με
κατακερματισμό κατά καιρούς, επιλύονταν με την ανάδυση μιας νέας και άφθαρτης
δυναστείας που διέθετε και πάλι την «εντολή του Ουρανού». Κατά παρόμοιο τρόπο
επιλύθηκε και η τελευταία κρίση που ξεκίνησε με τους πολέμους του οπίου. Αυτήν την
φορά όμως με την ανάδυση μιας νέας «κόκκινης» και λαογέννητης «δυναστείας».
Η νέα αυτή «δυναστεία» γνώρισε την σημαντικότερη δοκιμασία της με την αποτυχία της
πολυετούς (1966-1976) πολιτιστικής επανάστασης. Μετά την αποτυχία αυτού του
εγχειρήματος, τα πράγματα οδηγήθηκαν γρήγορα σε έναν διαβρωτικό μηδενισμό, σε μιαν
οδυνηρή απουσία νοήματος και σε έλλειψη πίστης στο μέλλον. Η αποτυχία της πολιτιστικής
επανάστασης, η αδυναμία ανάδυσης νέου τύπου πολιτισμού και νέου τύπου ανθρώπου,
δεν ήταν τυχαία. Ο Μαοϊσμός, όπως και ευρύτερα ο μαρξισμός, δεν διέθεταν δική τους
θεωρία για το υποκείμενο. Η αταξική κοινωνία είναι μεν εξισωτική αλλά και ταυτόχρονα
ατομοκεντρική.
Β. Από τον ουτοπισμό στον πατριωτισμό.
Μετά το 1978, με την καπιταλιστική παλινόρθωση, όλη η εθνική ενέργεια διοχετεύθηκε σε
έναν κτητικό ατομικισμό και σε έναν καταναλωτικό ευδαιμονισμό. Με την σταδιακή
ιδιωτικοποίηση της οικονομίας οι Κινέζοι άρχισαν να επιδιώκουν «απολίτικους» στόχους
ατομικής ευημερίας και ασφάλειας, σε ένα πλαίσιο ατομικής ανεξαρτησίας, χωρίς να τα
αναμένουν όλα από το κράτος. Λόγω της διάψευσης των επαναστατικών ελπίδων η Κίνα
πέρασε από τον ουτοπισμό στον ευδαιμονισμό μέσω του μηδενισμού. Ο οποίος
μηδενισμός, όμως, δεν ξεπεράσθηκε ποτέ πλήρως, όπως θα φανεί παρακάτω.
Πέραν των ιδιωτικοποιήσεων, μια πολύ σημαντική αλλαγή που σημειώθηκε μετά το 1978
ήταν και η σταδιακή διάβρωση της πατριαρχικής οικογένειας. Η πατριαρχική οικογένεια
ενσάρκωνε την κομφουκιανή αρχή του υικού σεβασμού και της πατρικής μέριμνας για τα
μέλη του οίκου. Η πατριαρχία είχε εξασθενήσει ήδη στην εποχή του μαοϊκού εξισωτισμού των φύλων. Η διαδικασία διάβρωσης της επιταχύνθηκε επί των διαδόχων του Μάο, που υποστήριξαν πολιτικές υπέρ της πυρηνικής και όχι της ευρείας οικογένειας. Από ένα σημείο και πέρα ο ευρύτερος αμφίδρομος ρόλος της οικογένειας περιορίσθηκε. Έπαυσε, σε ένα βαθμό, να είναι το προνομιακό έδαφος άσκησης των κινέζων στην πειθαρχία προς τις αρχές, καθώς και της καλλιέργειας της υπευθυνότητας σε όσους θα καταλάβουν μελλοντικά θέσεις εξουσίας.
Οι εξελίξεις αυτές συνετέλεσαν ώστε η διακυβέρνηση από τον Ζιάνγκ Ζεμίν, στην δεκαετία
του 1990, να αφήσει μια κληρονομιά οικονομικής φιλελευθεροποίησης και ηθικής
αναρχίας, ενώ επί του επόμενου κινέζου προέδρου, του Χου Τζιντάο, η κεντρική εξουσία
ήταν πολύ εξασθενημένη. Ούτε την φοβόντουσαν, ούτε την αγαπούσαν πλέον. Επί του
σημερινού ηγέτη της Κίνας, του Σι Τζιπίνγκ, η επίμονη εκστρατεία κατά της διαφθοράς
απέδωσε υπολογίσιμους καρπούς. Ο φόβος επανήλθε, όπως και η αγάπη από αρκετούς. Το
κομμουνιστικό κόμμα αποκαταστάθηκε ως μια «δυναστεία» που διατηρεί την« εντολή του
Ουρανού».
Η μόνη πίστη που μπόρεσε, πάντως, να αντικαταστήσει στην μεταμαοϊκή περίοδο την
ξεθωριασμένη αίγλη του Μαοϊσμού και να διατηρήσει υπό κάποιο έλεγχο τις μηδενιστικές
τάσεις ήταν ο πατριωτισμός. Ο πατριωτισμός δικαίωνε, σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό,
ηθικά και στήριζε υπόρρητα την προσπάθεια-ατομική και συλλογική-για πλουτισμό και
οικονομική απογείωση. Σήμερα, σε συνθήκες γεωπολιτικών εντάσεων και αντιπαραθέσεων
η σημασία του αναβαθμίζεται έντονα.
Γ. Η Κίνα σήμερα
Η αφήγηση που προωθεί, τελευταία, το κινεζικό καθεστώς για μια απειλούμενη Κίνα, δεν
είναι απλώς μέσον για την μακροημέρευση του καθεστώτος αυτού. Αντιστοιχεί σε
πραγματικά δεδομένα. Οι ΗΠΑ φαίνεται να είναι αποφασισμένες να υπονομεύσουν την
οικονομική, κοινωνική και πολιτική σταθερότητα της Κίνας. Η αμερικανική επιθετικότητα
τεκμηριώνεται από την επιβολή δασμών στις κινεζικές εισαγωγές στις ΗΠΑ, την
απαγόρευση εξαγωγής προηγμένης τεχνολογίας (ιδιαίτερα ημιαγωγών),την υποστήριξη
χωριστικών κινήσεων στην επαρχία Ξινγιάνγκ και στο Χονγκ Κονγκ, τον εξοπλισμό της
Ταιβάν και την ενορχήστρωση αντικινεζικών συσπειρώσεων στην Ασία και αλλού.
Η Κίνα φαίνεται να προετοιμάζεται για περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης, για μια
μεγάλη κρίση στις σχέσεις της με τις ΗΠΑ. Μια κρίση που θα οδηγούσε σε επιβολή από τις
Ηνωμένες Πολιτείες εξοντωτικών κυρώσεων. Ο δισταγμός των αρχών να τονώσουν την
οικονομία (της οποίας οι ρυθμοί ανάπτυξης επιβραδύνονται κάπως) με αύξηση των
δημοσίων δαπανών σχετίζεται με τον φόβο, ακριβώς, να πάνε τα πράγματα από το κακό
στο χειρότερο. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι κινεζικές αρχές αντί να χορηγήσουν αφειδώς
ρευστότητα στον κλυδωνιζόμενο κατασκευαστικό κλάδο, ακολουθούν μετρημένη πολιτική,
για να εξυγιάνουν την αγορά ακινήτων.
Η Κίνα, εξάλλου, αποφεύγει να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο τις ΗΠΑ. Προσπαθεί να
οικοδομήσει μια παράλληλη προς την Δύση διεθνή οικονομική τάξη μέσω της συμμαχίας με
τις χώρες BRICS και της ενίσχυσης των σχέσεων της με τον Παγκόσμιο Νότο. Ήδη οι
κινεζικές εξαγωγές προς την Ασία, την Αφρική και την Λατινική Αμερική ξεπερνούν αυτές
προς τις ΗΠΑ και την Ευρώπη.
Συνολικά το κινεζικό καθεστώς προσπαθεί να προετοιμάσει την χώρα για τα χειρότερα
χωρίς να προκαλέσει σοβαρή βλάβη στην οικονομία. Η ελίτ που πλούτισε μέσω των
σχέσεων της Κίνας με τις ΗΠΑ ή έκανε καριέρα στα Πανεπιστήμια, αξιοποιώντας τις
σπουδές της στην Δύση, περιθωριοποιείται σιγά-σιγά. Μια νέα ελίτ συνδεδεμένη με τις
χώρες BRICS και τον Παγκόσμιο Νότο, λιγότερο λαμπερή αλλά πιο εδραία και ουσιαστική,
αναδύεται. Δημουργείται μια νέα γενιά Κινέζων που οι προσδοκίες τους και ο τρόπος ζωής τους είναι Σινοκεντρικός. Οι αμερικάνικες αξίες και προτεραιότητες, που χαρακτήριζαν μέχρι πρόσφατα μια μερίδα της νεολαίας, αποτελούν παρελθόν.
Ο πατριωτισμός, λοιπόν, ενισχύεται. Μπορεί μεν ως δύναμη συνοχής του κινεζικού έθνους
να μην είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός σε καιρούς ειρηνικούς, είναι όμως ισχυρό μέσο
ανάπτυξης συλλογικής δράσης και απόσεισης των μηδενιστικών τάσεων, σε περιόδους
αναμετρήσεων και γεωπολιτικών ανακατατάξεων. Σήμερα οι μηδενιστικές τάσεις (η
απουσία υγειούς συλλογικής ζωής και η μετατροπή των ανθρώπων σε αθύρματα
αλληλοσυγκρουόμενων επιθυμιών έξωθεν χειραγωγούμενων) είναι παρούσες σε όλα τα
μήκη και τα πλάτη της γης, λιγότερο ή περισσότερο. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που οι
πολεμικές διαθέσεις των εθνών ενισχύονται ως μέσο διασφάλισης της θρυμματισμένης των
συνοχής και ελέγχου των μηδενιστικών τάσεων. Η «κατασκευή» εχθρών είναι ιδιαίτερα
προσφιλής στις «δύουσες» δυνάμεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης, όταν μάλιστα οι πολεμικές
αναμετρήσεις επιδιώκονται εκ του ασφαλούς, αφού τον «φόρο αίματος» καλούνται να τον
καταβάλουν άλλοι λαοί, όπως οι Ουκρανοί.
Πηγές
Thinking the unthinkable. By Johannes Hoerning. NLR 143. Sept. Oct 2023
Traveler’s tales: My August 2023 trip to China. By Peter Lee. Patreon. 2023-08-30
