Χρ. Γιανναράς: Η ιδεολογική εκδοχή της πολιτισμικής ταυτότητας και ο ελληνικός «τρόπος»

Θεωρώ σημαντικό να απαλλαγεί η παρουσίαση του Χρήστου Γιανναρά από την πιθανή παρανόηση ότι οι απόψεις του συμβαδίζουν με αυτές του Φρόυντ. Γιά τον λόγο αυτό, απομαγνητοφώνησα ένα σημαντικό μέρος της ομιλίας του, όπου παρουσιάζει την δική του φιλοσοφική προσέγγιση που τοποθετείται στον αντίποδα του Φρόϋντ και της Ψυχανάλυσης εν γένει, είτε είναι ελληνική ιδιοτυπία, “ελληνικός τρόπος”, είτε πανανθρώπινος τρόπος, όπως έχω πειστεί. Δικό μου σχόλιο ίσως ακολουθήσει.

[b]Μερική απομαγνητοφώνηση:[/b]

[i]15:15 … Γιά να φτάσω στον “Ελληνικό τρόπο” με βοηθάει πολύ το βιβλίο του Φρόυντ που βγήκε το 1930 Unbehagen in der Kultur, στα ελληνικά το μεταφράζουμε “ο Πολιτισμός πηγή Δυστυχίας”..Εδώ με βοήθησαν λέγοντάς μου ότι ίσως η “δυσφορία” είναι ο προσφορότερος όρος για το Unbehagen. Πάντως νομίζω ότι είναι πολύ σαφές, πιάνει κανείς το νόημα ότι ο Πολιτισμός έχει μέσα …. και το ανιαρό το δυσάρεστο το αντίθετο προς αυτό που με ευχαριστεί….Ο Φρόυντ βασίζεται στο ότι ο Πολιτισμός προϋποθέτει μία αναστολή των φυσικών ενορμήσεων, των ενστικτωδών ενορμήσεων, έναν έλεγχο των αναγκαιοτήτων που εκφράζονται με ένστικτα. Τί είναι τα ένστικτα: Είναι ο οργανικός, βιολογικός, ο φυσικός τρόπος να αντιπαλέψει ο άνθρωπος την φθαρτότητα και την θνητότητα. Με την κλασσική Φροϋδική διάκριση τα ένστικτά μας είναι κατά βάσιν τρία: το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, της κυριαρχίας και της ηδονής. Ακριβώς τρείς δρόμοι, τρεις δυνατότητες για να αναμετρηθούμε με την πραγματικότητα ότι είμαστε φθαρτοί, εφήμεροι, θνητοί. Φυσική αντίδραση σε αυτή την νομοτέλεια, έχουμε ανάγκη να τραφούμε, έχουμε ανάγκη να κυριαρχήσουμε, να επιβιώσουν οι ισχυρότεροι από το είδος, και να αναπαραχθούμε μέσα από την φυσική διαδικασία της αναπαραγωγής. Το ένστικτο είναι αναγκαιότητα της Φύσης, είναι νομοτέλεια… Ο άνθρωπος είναι το μόνο από τα έμβια όντα το οποίο έχει την δυνατότητα να αντιπαλέψει αυτή την αναγκαιότητα, όχι να στερηθεί την επιβίωση, την κυριαρχία και την ηδονή, αλλά να την θέσει υπό λογικό έλεγχο, να πάρει μία απόσταση. Αυτή η απόσταση βιώνεται μέσα στην ανθρώπινη εμπειρία… (Καταλαβαίνετε ότι είμαι λίγο αυθαίρετος στις γενικεύσεις, αλλά το ζητούμενο είναι να θέσουμε ένα πλαίσιο προβληματισμού). Αυτή την απόσταση, τον έλεγχο, την ελευθερία από την νομοτέλεια στην ανθρώπινη εμπειρία την ονομάζουμε “Ελευθερία”. Το ένστικτο με υποχρεώνει, με αναγκάζει, η αντίσταση σε αυτόν τον εξαναγκασμό είναι η ελευθερία να νοιώθω ότι δεν υποτάσσομαι… Πρέπει να συμφωνήσουμε σε αυτόν τον ορισμό γιατί σήμερα ζούμε μία εντελώς διαφορετική εκδοχή της ελευθερίας έναν διαφορετικό ορισμό της ελευθερίας. Στην πράξη της ζωής μας ελευθερία είναι η δυνατότητα των απεριόριστων επιλογών. Μπορώ να εκλέγω οτιδήποτε, το κόμμα που ψηφίζω, την εφημερίδα που διαβάζω, τις ιδέες που έχω. Ο ορισμός, αυτή η ανάλυση του Φρόυντ, μας πάει σε μία άλλη εκδοχή της ελευθερίας, την οποία βέβαια στην ματιά του Φρόυντ την βλέπουμε ως μία πηγή δυστυχίας, δηλαδή στοιχίζει στον άνθρωπο, του κοστίζει αυτή η αποδέσμευση από την αναγκαιότητα, η αποδέσμευση από την νομοτέλεια. Αν θέλετε σε αυτό το κόστος μπορούμε να δούμε ενδεχομένως, μία αντανάκλαση, εδώ χωράει η λέξη, της αυτονόητης φυσιοκρατίας του δικού μας πολιτιστικού παραδείγματος, ή ακόμη πιό άμεσα, θυμηθείτε την κατάφαση στην φύση η οποία ήρθε σαν ένα βασικό μοτίβο των αναζητήσεων του Διαφωτισμού, ακριβώς σε αντίθεση προς την Μεταφύση, την Μεταφυσική, από την οποία τράβηξε τα πάνδεινα η μεσαιωνική Ευρώπη. Να προχωρήσουμε ένα βηματάκι παραπέρα, ότι το ένστικτο υπηρετεί το φυσικό άτομο, δηλαδή την αδιαφοροποίητη μονάδα ενός ομοειδούς συνόλου, γι αυτό και τα ένστικτα δεν διαφοροποιούνται, θα έλεγε κανείς σε μία πολύ αδρή σχηματοποίηση, δεν διαφοροποιούν ποιότητες, μπορούν να διαφοροποιούνται ποσοτικά, οι ποιοτικές διαβαθμίσεις είναι μάλλον κάτι που συνδέεται με άλλους παράγοντες και όχι με την λειτουργία του ενστίκτου. Λοιπόν, το ένστικτο υπηρετεί το αδιαφοροποίητο άτομο, είναι μία δύναμη της φύσης η οποία θέλει κατά κάποιο τρόπο εν αγνοία, ή παρακάμπτοντας την ετερότητα της κάθε ατομικής ύπαρξης, να διαιωνιστεί η φύση ως φύση δηλαδή ως συνολικό γεγονός ενός τρόπου του είναι. Αντίθετα, η ελευθερία από αυτή την αναγκαιότητα υπηρετεί το ξεχωριστό, το μοναδικό, το ανόμοιο, το ανεπανάληπτο, που έχει κάθε ανθρώπινη ατομικότητα. Η ετερότητά μου, ο μοναδικός και ανόμοιος και ανεπανάληπτος χαρακτήρας της ύπαρξής μου, φανερώνεται, πραγματώνεται στο ποσοστό που ελευθερώνομαι από το απρόσωπο, το ομοιόμορφο, το αναγκαίο, το κατεστημένο. Έτσι, ό,τι ονομάζουμε δημιουργικότητα του ανθρώπου μοιάζει να είναι ακριβώς η απελευθέρωσή του από την αναγκαιότητα του ενστίκτου. Άρα Τέχνη, Σκέψη, Θεσμοί είναι το αποτέλεσμα, το προϊόν της ελευθερίας, το προϊόν της απόστασης, της ενεργητικής, της ηθελημένης, απόστασης (εδώ μπαίνει ένας άλλος παράγων, λέμε “θέληση” χωρίς να μπορούμε επακριβώς να καθορίσουμε κάτι περισσότερο σε αυτό το πεδίο, υπάρχουν εμπειρικά δεδομένα νομίζω στον ανθρώπινο βίο, που θεμελίωσαν ολόκληρες φιλοσοφικές σχολές ή ρεύματα). Λοιπόν ηθελημένη (επιτρέψτε μου να το θεωρώ αυτονόητη την κατανόηση του “ηθελημένη”) ηθελημένη απόσπασή μας, απόστασή μας [από το ένστικτο]. (Μπορεί να υπάρχει αθέλητη απόσταση από το ένστικτο; φοβούμαι πως όχι) Το ένστικτο είναι η φυσική αναγκαιότητα, η αντίσταση στο ένστικτο ενεργείται με φυσικές δυνατότητες, αλλά είναι κάτι το οποίο πηγαίνει ενάντια στην λογική της φύσης, εξ ού και πηγή δυστυχίας. Το δίπολο αναγκαιότητα – ελευθερία σημαίνεται στην ελληνική γλώσσα και με τις λέξεις Χρήση και Σχέση. Η λέξη χρήση είναι από το ρήμα χρή, πρέπει, είναι αναγκαίο, είναι ανάγκη, και την κατάληξη -σις. Όπως βγαίνει από το φύω η φύσις, από το λύω η λύσις, έτσι από το χρή βγαίνει η χρήσις. Χρήση λοιπόν είναι η πράξη στην υπηρεσία της ανάγκης. Αντίθετα η Σχέση είναι στην υπηρεσία της Ελευθερίας από την ανάγκη. Λέμε χρήση κάθε ενέργεια του ανθρώπου η οποία κατά βάσιν υπηρετεί την φυσική αναγκαιότητα, χρησιμοποιώ κάτι. Κατά προέκταση βγαίνει και η λέξη χρησιμότητα, μου είναι χρήσιμο, υπηρετεί τις ορμέμφυτες φυσικές μου ανάγκες. Η σχέση υπηρετεί την απόσταση από την ανάγκη. Γιατί; Διότι για να σχετιστώ με κάτι, πρέπει να αποσπαστώ, να ελευθερωθώ από την φυσική ενόρμηση να το κατέχω, να το κυριαρχώ, να το ιδιοποιούμαι, να αντλώ ηδονή από αυτό. Γιά να σχετιστώ πραγματικά, όχι μόνο με μία άλλη ανθρώπινη ύπαρξη, θα τολμούσα να πω ακόμη και με υλικά αντικείμενα, (έχουμε μέσα στην ιστορία της τέχνης πάμπολλα παραδείγματα από περιόδους όπου η τέχνη πραγματικά προδίδει μία στάση ελευθερίας από την ατομική προτεραιότητα των ενστίκτων, άρα προδίδει ένα σεβασμό των υλικών, μία αποδοχή των υλικών ανεξάρτητη… και αυτό είναι ολοφάνερο στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική πχ, θα μπορούσε να παραθέσει κανείς αρκετά παραδείγματα) Λοιπόν, να ελευθερωθώ από την προτεραιότητα της χρήσης, γιά να μπορέσω να συναντήσω την πραγματικότητα του έναντι. Το πράγμα γίνεται πολύ πιό σαφές στις ανθρώπινες σχέσεις, στις μεταξύ μας σχέσεις. Είναι πάρα πολύ σαφές, ότι αν δεν παραιτηθώ από την εγωτική μου προτεραιότητα, η οποία θέλει να υποτάξει τον άλλο στην δική μου χρήση, στην δική μου εκδοχή, στην δική μου ωφελιμότητα, αν δεν παραιτηθώ από αυτό, δεν μπορώ καν να συναντήσω τον άλλο. Και για να μπορέσω να τον γνωρίσω, για να ανακαλύψω την ετερότητά του, πρέπει να τον δω στην μοναδικότητά του και όχι σαν φυσικό άτομο, όχι στην ουδετεροποίηση που επιβάλλει η φυσική ατομικότητα, προσιτή σε διάκριση μόνο με έναν αριθμό, αριθμό δελτίου ταυτότητας, φορολογικού μητρώου κι ό,τι άλλο θέλετε. 17.00[/i]
…………………..
[i]38:40… Αυτά όλα σημαίνουν ότι αρχίζει να αλλάζει ριζικά η ζωή, γίνεται τρόπος πια η συνύπαρξη, όταν η ζητούμενη προτεραιότητα είναι η Σχέση, το χάρισμα να Σχετίζομαι, το χάρισμα να πραγματώνουμε με την συνάντησή μας, με την συνύπαρξή μας, την Ελευθερία, άρα αν θέλετε με μία πιό νεώτερη λέξη, την Αγάπη. Την Αγάπη όχι σαν αλτρουισμό, φιλαλληλία. Την Αγάπη ως γεγονός υπαρκτικό, ως ελευθερία από την αναγκαιότητα.[/i]

Συμπέρασμα: Δεν μπορούμε να μιλάμε για Σχέση αν δεν ελευθερωθούμε από τις ανάγκες μας. Οι ανάγκες μας κάνουν να χρησιμοποιούμε τους άλλους, βεβαίως αυτό είναι ανήθικο.
Κι όμως αυτή η ανηθικότητα νομιμοποιείται, παράδειγμα στις στενές σχέσεις μέσα στην οικογένεια!

Γιά να παρουσιάσει τα ένστικτα και την απελευθέρωση από αυτά, αντί να μας θυμίσει την διδασκαλία των Πατέρων, των Στωϊκών ή νεώτερων διανοητών και Φιλοσόφων, ο Χρήστος Γιανναράς προτίμησε να παραπέμψει στον Φρόϋντ, (Civilization and Its Discontents ή Das Unbehagen in der Kultur, 1930) δίνοντας άθελά του την εντύπωση ότι όσα παρουσιάζει σε συνέχεια σχετίζονται με τις θεωρίες του “εφευρέτη” της Ψυχανάλυσης, κάτι που δεν ισχύει.
Γιά τον Φρόυντ η παράδοση στα ένστικτα είναι η ελευθερία και η φυσικότητα. Η καταστολή των ενστίκτων γεννά τον Πολιτισμό, με συνέπεια την δυσφορία, όταν η απαιτούμενη καταπίεση είναι μικρή, ή την νεύρωση, όταν απαιτείται μεγαλύτερη καταστολή. Στο αμέσως προηγούμενο βιβλίο του, The Future of an Illusion (Die Zukunft einer Illusion, 1927) (ένα ακόμη από τα τελευταία του) διατυπώνει την εκπληκτική, και εντελώς αυθαίρετη ιστορικά, θεωρία ότι η φύση του ανθρώπου καθορίζεται από τα ένστικτα του φόνου, του κανιβαλισμού και της αιμομιξίας και ότι οι άρχουσες τάξεις με τους νόμους και τον πολιτισμό που δημιουργούν (άλλη μία φαντασίωσή του) μετατρέπουν τον όχλο σε πολιτισμένα άτομα, με την αβαρία βέβαια των νευρώσεων. Γι αυτόν δεν υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ο Λόγος σαν πηγή της Ελευθερίας, ο Νόμος της Ελευθερίας του Αδελφόθεου Ιακώβου, η Βασιλεία του Θεού, και επομένως δεν υπάρχει υπέρβαση και διόρθωση, αλλά μόνο καταστολή των ενστίκτων και μετουσίωση των ορμών σε τέχνη, γράμματα, πολιτισμό, ενώ η Θρησκεία εν γένει και ο Θεός είναι αυταπάτες. Διαφωνώ ριζικά, αλλά δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσω. Είναι ευκολώτερο να διαβάσει κανείς αυτό το μικρό αλλά γελοίο βιβλίο. Όποιος πειστεί, με γεια του με χαρά του. Πέρασε ο καιρός που πίστευα, ότι στα ουσιώδη πράγματα μπορείς με τον λόγο να μεταπείσεις κάποιον που εθελοτυφλεί, ιδιαίτερα αν αποδέχεται τόσο χονδροειδείς θεωρίες.
Ούτε γιά τους σκύλους δεν ισχύει αυτή η θεωρία των ενστίκτων, όπως πραγματικά απέδειξαν τα πειράματα του Παυλώφ, που επίσης μας έχουν παρουσιαστεί παραχαραγμένα. Ο ίδιος ο Παυλώφ τα περιγράφει αρκετά αντικειμενικά, αντίθετα από την προπαγάνδα που προώθησαν άθεοι της δεξιάς και της αριστεράς, καθώς και εύπιστοι αποστηθιστές καθηγητές, για να μας επιβάλλουν ότι τα εξαρτημένα ανακλαστικά καθορίζουν την ζωή μας, όπως των σκύλων. Ο Παυλώφ πειραματιζόμενος απέδειξε πολύ νωρίς ότι υπάρχει στον σκύλο “ένστικτο ελευθερίας”, όσο και αν φαίνεται αντιφατικός ο όρος, προτού μπορέσει μετά από πολυετείς προσπάθειες να αναγκάσει τους σκύλους του να παράγουν σάλιο ακούγοντας το κουδουνάκι, κάτι που έμαθαν μονάχα οι σκύλοι του καναπέ, για να τους αφήσει ήσυχους. Τα κοπρόσκυλα αρνήθηκαν να συνεργαστούν, και το κατάφεραν με ποικίλους τρόπους χάρις στο “ένστικτο ελευθερίας”, τα δε σκυλάκια του σαλονιού έπεφταν σε υστερικό ύπνο την κρίσιμη για το πείραμα στιγμή, ακόμη και μένοντας όρθια. Έπρεπε να επινοήσει ειδικές τεχνικές για να τα ξυπνήσει και να τα αναγκάσει τελικά να εκκρίνουν σάλιο με το κουδούνισμα. Είναι πολύ πιό εύκολο, ανώδυνο και οικονομικό να διδάξεις τους σκύλους να φέρονται ανθρώπινα, διότι αρκεί η αγάπη και η φροντίδα. Οι εκπαιδευτές σε τσίρκο είναι πιό πολιτισμένοι και επιστήμονες από τους ψυχολόγους πειραματιστές, που χρησιμοποιούν ζώα για να αποδείξουν τις θεωρίες τους είτε για τους ανθρώπους είτε γιά τα ζώα, αμφιβάλλοντας άλλωστε και οι ίδιοι για τα συμπεράσματά τους. Γιά τους ψυχαναλυτές δεν τολμώ θα πω τίποτε, γιατί είναι πολύ δικτυωμένοι και φοβάμαι μην εμφανιστεί από καμμιά γωνιά η Gradiva…
Πολλοί άγιοι, και τελευταία οι γέροντες Παΐσιος και Πορφύριος, πειραματίστηκαν και αυτοί με τα ζώα, με τρόπο πνευματικό και όχι όπως στα φρικτά εργαστήρια των δήθεν επιστημόνων, για να αποδείξουν βιωματικά αν είχε δίκηο ο Μωϋσής που επέμενε ότι τα “ένστικτα” είναι μία μεταπτωτική ανωμαλία της φύσης των ανθρώπων που μεταδόθηκε και στα ζώα, ενώ η μεταμόρφωση που δημιουργεί η άσκηση διορθώνει και την υπόσταση των ζώων, τα οποία έχουν ανάγκη τον άνθρωπο για να αποκαταστήσουν την συνειδητή σχέση τους με τον Θεό…
Θεωρώ ότι πιό πολλά μπορούμε να μάθουμε για τα ένστικτα από τους φιλόζωους της Αθήνας, που βγαίνουν περίπατο με τα σκυλιά τους για να απολαύσουν τα ζεστά απογεύματα στα λιγοστά πάρκα, αναιρώντας κατά το δυνατόν την αρχέγονη κατάρα.