Nτοστογιέφσκυ: ένας άγνωστος γνωστός μου

Είναι πολύ όμορφο να μην έχει το γραπτό σου happy end (ούτε καν «happy story»), αλλά να λάμπει, εν όλω, η πίστη σε ένα τέτοιο. Η πίστη του Ντοστογιέφσκυ δεν αστιεύεται όμως, δεν λογοτεχνεί, δεν βρίσκεται εντός του γραπτού κόσμου, αλλά του αληθινού (του αληθινού...) και, παρεμπιπτόντως, δεν απουσιάζει και στο έργο. Πρωτίστως οδηγεί στην ύμνηση της ελευθερίας, της ταπείνωσης και της αγάπης. Δεν οδηγεί, το φωτίζει· πως έτσι υπάρχουν, είναι και θα είναι πάντα τα πάντα, αν όχι στην κόλαση.

Γράφει και πληρώνεται «με το κιλό», τα τελευταία του χρόνια. Νιώθεις το είναι του να τρέμει από την ανάγκη να αποκατασταθεί κάπως, να μη ζει με δανεικά, να μπορέσει να παντρευτεί αυτή με την οποία είναι σφόδρα ερωτευμένος (το λέει και το ξαναλέει), νιώθεις την ανθρωπιά του. Ο μεγαλύτερος συγγραφέας του 19ου αιώνα, στις επιστολές του, μεταξύ άλλων, επαναλαμβάνει τρεις-τέσσερεις φορές πως «πιστεύει πως έχει ταλέντο» και μπορεί να τα καταφέρει - κλασικό οξύμωρο στον χώρο της τέχνης. Αυτό το διαρκές αναστενάζων τρεχαντήρι του ήταν η συνέχεια του κατέργου όπου πέρασε και, τα δυο τους, είναι υπεύθυνα για μία «διαπαιδαγώγηση», που προετοιμάζει μία συνάντηση, της οποίας οι καρποί είναι και τα γραπτά του έργα. Το «ταξίδι» ξεκινάει μετά από οκτώ μήνες απομόνωσης, με το να μην φάει μια σφαίρα, που νόμιζε ότι θα φάει, σε μια δημόσια εκτέλεση που μετατράπηκε σε ποινή, πριν από τα τέσσερα χρόνια καταναγκαστικής εργασίας στα οποία αναφερόταν αυτή.

Τον Ντοστογιέφσκυ τον αφορά το εξής: «Δεν εισέρχεται κανείς στην αλήθεια χωρίς να περάσει μέσα από τη δική του εκμηδένιση· χωρίς να παραμείνει για πολύ σε κατάσταση άκρας και πλήρους ταπείνωσης». Κι εφόσον εισέλθει, παρουσιάζεται έτσι: «η αγάπη για την αλήθεια συνοδεύεται πάντοτε από την ταπεινότητα. Το αληθινό πνεύμα δεν είναι τίποτε άλλο από την υπερφυσική αρετή της ταπεινότητας στην περιοχή της σκέψης» (Σιμόν Βέιλ/Το Πρόσωπο και το Ιερό).

Όσοι ασκόπως διαβάζουν - άρα, απλά περάνε μία ανάγνωση - δεν καταλαβαίνουν ίσως ότι ο Φιόντορ υπέστη μία μεταμόρφωση. Το σημαντικό είναι πως μας αφορά άμεσα ως υπάρξεις και δευτερευόντως ως αναγνώστες. 

Στην «Επιστολή προς Φοσβίζινα» (1854) αναφέρει ότι είναι σίγουρος για την χριστιανική εμπειρία, για την παρουσία του Χριστού στη ζωή του. Κι όπως η κλίση του είναι τα λόγια, αυτά γίνονται άλλη μία παρουσία Του. 

Αυτό που κάνει ο Φιόντορ - με τον Χριστό πάντα - είναι να σκέπει ό,τι αφήνει «άστεγο» ο κόσμος, που βέβαια αξίζει και ζει σε κοινωνική αποδοχή και ατομικές ιδιοκτησίες ασφαλείας, αλλά βέβαια είναι απάνθρωπος, είναι ιδιώτης, είναι αυτό που δε θα 'θελε να είναι οι άλλοι αν βρισκόταν σε ανάγκη ο ίδιος, είναι εκτός αλήθειας, είναι εκτός Χριστού, είναι στην κόλαση την πραγματική, που δεν είναι να μη σε περιποιούνται οι γύρω σου, ή να μην απολαμβάνεις τα καλούδια σου, αλλά να μην αγαπάς (Αδελφοί Καραμαζώφ), να είσαι ανίκανος γι' αυτό, να είναι σε κατάσταση μη-λειτουργίας το «νευρικό σύστημα» της ψυχής σου, να είναι ένας άγριος τόπος για οτιδήποτε την πλησιάζει. Ο Φιόντορ «διαβάζει» την αγένεια της μετά υπερηφανίας ευσέβειας και την ευγένεια της μετά ταπεινώσεως αγένειας. «Τὰ ἀγενῆ τοῦ κόσμου» εντοπίζει, που είναι η πρώτη ύλη των τελευταίων μεγάλων έργων του. Πρόσωπα που υποστασιοποιούν τον «λίθον ὃν ἀπεδοκίμασαν οἱ οἰκοδομοῦντες», φτιάχνοντας τον «νορμάλ» κόσμο τους («κοσμάρα», που λέμε λαϊκά).  

Αυτός που νιώθει ο Φιόντορ, τον κάνει να πλαταίνει, να αγαπά όχι θεωρητικά, αλλά οντολογικά - ένας σπόρος, έγινε ένα δέντρο μέσα του, όπου φωλιάζουν τα πουλιά (κυρίως αυτά που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα). Έχει ξεπεράσει τον κόσμο κι έχει αναδείξει ότι αυτά που πέταξε ο κόσμος είναι το μόνο χρυσάφι του - οι αδύναμοι, οι τιποτένιοι και μάλιστα συνειδητά φαύλοι και τεταπεινωμένοι από το ζώον μέσα τους. Η ταπείνωση αυτών - η ομολογoυμένη αναξιότητα - είναι κάτι με το οποίο μπορεί να συναναστραφεί ένας, π.χ., πατέρας, ένας φίλος, ένας Ντοστογιέφσκυ, ένας επανερχόμενος Χριστός. 

«Έγκλημα και Τιμωρία»: «Καὶ τότε ὁ Χριστὸς θὰ μᾶς πεῖ, ἐλᾶτε καὶ ἐσεῖς. Ὅλοι ἐσεῖς, ἐσεῖς οἱ μέθυσοι, ἐσεῖς οἱ ἀδύνατοι, ἐσεῖς οἱ ἀκόλαστοι, καὶ θὰ μᾶς πεῖ: Ὄντα ἄθλια, γίνατε σύμμορφοι μὲ τὴν εἰκόνα τοῦ θηρίου καὶ ἔχετε τὴ σφραγίδα του στὸ μέτωπό σας. Ἐλᾶτε ὅμως καὶ σεῖς. Καὶ τότε οἱ δίκαιοι θὰ διαμαρτυρηθοῦν καὶ οἱ φρόνιμοι θὰ ἀπορήσουν: Μά, Κύριε, πῶς τοὺς δέχεσαι; Καὶ ὁ Χριστὸς θὰ πεῖ: ἂν τοὺς δέχομαι, κύριοι δίκαιοι, ἂν τοὺς δέχομαι, κύριοι σώφρονες, τὸ κάνω γιατί κανένας ἀπὸ αὐτοὺς δὲν ἔκρινε ποτὲ τὸν ἑαυτὸ τοῦ ἄξιο. Καὶ θὰ μᾶς ἁπλώσει τὰ χέρια Του, θὰ μᾶς ἀνοίξει τὴν ἀγκαλιά Του καὶ ἐμεῖς θὰ πέσουμε στὰ πόδια Του καὶ θὰ τὰ καταλάβουμε ὅλα. Ναί, τότε θὰ τὰ καταλάβουμε ὅλα. Ὢ Κύριε, ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου!».

Οι καλύτερες κουβέντες που έχω ακούσει για τον Ντοστογιέφσκυ ήταν αποφατικές προσεγγίσεις και είναι πολύ ισχυρότερες και έγκυρες από τον «κοσμικό στολισμό». Όχι, στολισμός είναι να ξεπερνάς τον στολισμό. Στολίδι είναι «το ξεπέρασμα των πάντων» στη μαρτυρία ενός προσώπου, όπως λέει και γράφει ο γ. Βασίλειος Γοντικάκης για τον Nτοστογιέφσκυ και προτείνει την κατανόησή του «εν Αββά Ισσάκ Σύρο». 

Ποιος «παράδεισος», ανθρώπινος, αντέχει να συγχωρέσει τους «ακόλαστούς» του; Τα συστήματα αντέχουν μόνο τα συστήματά τους, γιατί εντός αυτών κατανοούν τον κόσμο κι επινοούν τον «παράδεισο» (που είναι κόλαση). Δεν μπορείς να συγχωρείς τα πάντα, ως σύστημα, αλλά ακόμα και ως άνθρωπος. Ο Φιόντορ συγχωρεί αυτό που εμείς δε συγχωρούμε - κι ας είναι το ίδιο ανθρώπινο με 'μάς - γιατί είναι κατά χάριν ο όντως «Συγχωρών». Δεν είναι ξεν-έρωτος· είναι εκτός εαυτού, κόσμου, λογικής, χλιαρότητας, καιροπερνούσας φιλολογίας. Είναι πλήρης έρωτος, συνοδευομένου έμπνευσης ζωτικής αξίας. 

Υ.Γ.: Ο Ντοστογιέφσκυ με κάνει να νιώθω πως είναι ο μόνος συγγραφέας που έχω καταλάβει τόσο καλά, ασχολούμενος τόσο λίγο μαζί του (2-3 μελέτες, 5-10 άρθρα, το Υπόγειο και η Αλληλογραφία - αυτά ξέρω). Χωρίς το ορθόδοξο υπόβαθρο, καταλαβαίνω, ότι δεν θα είχα καταλάβει τίποτα, όσους αιώνες κι αν τον μελετούσα. Πρώτα ο Θεός, κάποια στιγμή θα 'θελα να διαβάσω Ντοστογιέφσκυ.

Η ψηφιακή εικαστική σύνθεση που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Γιώργου Κόρδη.