Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος μας αφηγείται το ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο για τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή το εμβληματικότερο, ίσως, δράμα της αρχαίας γραμματείας που ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο και σύμφωνα με τις πηγές διδάχθηκε για πρώτη φορά το 425 π.Χ. εν μέσω του Πελοποννησιακού πολέμου και του λοιμού που είχε αποδεκατίσει το λαό της Αθήνας
Μας αποκωδικοποιεί τον μύθο του, την υπόθεση του έργου και αναλύει με τρόπο απλό και μεστό τις μοναδικές και πανανθρώπινες διαστάσεις του ήρωα και των συμπρωταγωνιστών του τονίζοντας ότι στο επίκεντρο της προβληματικής του έργου τίθεται το άτομο σε σχέση με την προσωπική του ελευθερία, την εξουσία, την κοινωνία και τη θεϊκή βούληση.
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο εικαστικό εργαστήρι της ARTe τον Ιούνιο του 2019.
Να και μια άλλη πρόσληψη τού Σοφόκλειου Οιδίποδα.
Οιδίπους Τύραννος & Οιδίπους επί Κολωνώ.
Ό, τι εκφράζεται μέσα στην γλώσσα
δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε με την γλώσσα.
L. Wittgenstein, Tracratus logico-Philosophicus. 4. 121.
Κοινή γνώση πια ότι η Τραγική Ποίηση δανείζεται τα θέματά της από το Έπος που προηγήθηκε. Δηλαδή τον Μύθο . Ειρήσθω εν παρόδω, Μύθος τότε σήμαινε ό, τι και ο Λόγος, δεν είχε την σημασία που αποδίδουμε στην λέξη σήμερα. Μόνο που ήταν απεικονισματικός . Τι ξεχωρίζει, επομένως, τις Τραγωδίες από τα Έπη ; Μα, το τραγικό στοιχείο. Όχι ότι δεν υπήρχε πολλές φορές και στα έπη, αλλά δεν ήταν καθοριστικό, απαραίτητο, τα έπη δεν βασίζονταν σ’ αυτό. Στις τραγωδίες, αντίθετα, είναι τελείως απαραίτητο. Και τι είναι τραγικό ; Η συγκρουσιακή σχέση της συμπαντικής τάξης και της ανθρώπινης βουλιμίας. Η διατάραξη της τάξης του Κόσμου, η προσπάθεια επαναφοράς του κοσμήματος που αποκαλούμε Κόσμο στην προηγούμενη κατάσταση όπου βασίλευε το Χάος. Ο Έλλην άνθρωπος, στις απαρχές της κοινωνίας του, παρέλαβε μια κατάσταση χαοτική. Εφαρμόζοντας το Μέτρο, τον Λόγο, τον Όρο και την Τάξη δημιούργησε το Κάλλος και την Δίκην, νοηματοδότησε τον κόσμο του έτσι ώστε να έχει Τάξιν-ευταξία. Κι αυτή η Τάξη είναι κοσμική-συμπαντική. Ο Έλλην άνθρωπος την αποκάλυψε, δεν την δημιούργησε, προϋπήρχε στον ουράνιο Κόσμο και γι αυτό έπρεπε, τώρα που φανερώθηκε σ’ όλους, όλοι να την αποδέχονται, να την σέβονται. Κάθε προσπάθεια, λοιπόν, διαταραχής αυτής της Τάξης θεωρείται Ύβρις. Τι είναι η Ύβρις ; Υπάρχουν πολλές ερμηνείες μεταξύ και των αρχαίων ακόμα αλλά όλες έχουν ως συστατικά δύο ιδιότητες. Την υπερβολή και την αλαζονεία, που βέβαια συγγενεύουν σαν έννοιες.
Ουδείς κλασικιστής αμφιβάλει ότι ο Οιδίπους είναι υβριστής. Ο Μύθος τον παρουσιάζει από την νεαρή ηλικία του ως αλαζόνα . χαρακτηριστικό στοιχείο, προϋπόθεση, για την ύπαρξη ύβρεως. Όταν, έφηβος ακόμα, πληροφορήθηκε ότι ήταν νόθος γιος, αντί, όπως καθόριζαν οι θεσμοί της τότε κοινωνίας, να συμβουλευθεί τους θετούς γονείς του που είχαν την κηδεμονία του, αυτός επισκέφτηκε κρυφά το Μαντείο των Δελφών αναζητώντας τους πραγματικούς γονείς του. Αγνόησε την Τάξιν του κόσμου του. Και τι του απάντησε «ο άναξ ου το μαντείόν εστι το εν Δελφοίς, [που] ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει» ; Την αγνοεί, δεν απαντά στην υπερφίαλη ερώτηση ! Η απάντηση εξ άλλου υπάρχει αναρτημένη στο Μαντείο : Γνώθι σεαυτόν ! Δεν τον ενδιαφέρουν τον θεό τα προσωπικά, ιδιωτικά, του Οιδίποδα κι έτσι του στέλνει το σημάδι του για τα σημαντικά : Αν συνεχίσεις να είσαι όπως είσαι, θα σκοτώσεις τον πατέρα σου και θα τεκνοποιήσεις με την μητέρα σου !
Γιατί ;
Διότι «ήθος ανθρώπωι δαίμων» . Δηλαδή αυτό που ονομάζουμε «άνθρωπο» είναι μια αμφίσημη , πολυσήμαντη, οντότητα-έννοια, όπως πάντα στην ελληνική σκέψη. Ο σοφός Ηράκλειτος και σε αυτό το σπάραγμα είναι «σκοτεινός» ώστε ο αφορισμός του να επιδέχεται δύο ερμηνείες, ανάλογα με το πού θα τοποθετήσουμε το κόμμα. Αν πούμε «ήθος ανθρώπωι, δαίμων» τότε το ήθος-χαρακτήρας του ανθρώπου είναι ένας εκτός του εαυτού του δαίμων. Αν, όμως, πούμε «ήθος, ανθρώπωι δαίμων» τότε δαίμων είναι ο χαρακτήρας του ανθρώπου, ο ίδιος ο άνθρωπος. Κι ο Επίχαρμος μάς δηλώνει στο απόσπασμά του 17, «ο τρόπος ανθρώποισι δαίμων αγαθός, οις δε κακός». Και του Οιδίποδα ο τρόπος, όπως θα δούμε, είναι κακός.
Τι κάνει μόλις μαθαίνει τον χρησμό του θεού ;
Εδώ βρίσκεται η ύβρις για την οποία πρέπει να πληρώσει ώστε να εξιλεωθεί για τις αλαζονικές αποφάσεις που παίρνει και πραγματοποιεί. Εδώ παραβαίνει όχι μόνον όλη την ελληνική παράδοση των ευγενών, των αριστοκρατών στους οποίους ανήκει και ο ίδιος ως γιος, έστω και νόθος, βασιλιάδων. Την σωφροσύνη και απραγμοσύνη, σε αντίθεση με τους νεωτεριστές σοφιστές, που αντιμάχεται ο ποιητής μας, και που προωθούν την ευφυΐα και την πολυπραγμοσύνη. Εδώ ο Οιδίπους πραγματώνει τον ορισμό του Ευριπίδη για την ύβρη . Θέλει να γίνει δυνατότερος των θεών. Πριν καλά-καλά ακούσει τον χρησμό του θεού, ευφυής και πολυπράγμων, αποφασίζει και πράττει. Δεν αναρωτιέται γιατί οι θεοί τού σχεδίασαν τέτοιο μιαρό μέλλον. Δεν ψάχνει τον εαυτό του, όπως προτρέπει η αναρτημένη στο μαντείο επιγραφή, να βρει την αιτία του σχεδίου. Όχι, ο Οιδίπους δεν αναρωτιέται διόλου. Έχει έτοιμη κιόλας την απόφαση- απάντηση στο θεϊκό σχέδιο. Πριν σκεφθεί καν πήρε την απόφαση. Δείγμα απερίσκεπτου, υπερόπτη και αλαζόνα ανθρώπου, πεπεισμένου για την προσωπική δεινότητά του : Θα ακυρώσει το θεϊκό σχέδιο ! Δεν θα επιτρέψει να πραγματοποιηθούν οι θεϊκές επιλογές γι αυτόν. Αυτός είναι ο ξακουστός Οιδίπους, όπως θα πει παρουσιάζοντας τον εαυτό του στους Θηβαίους συμπολίτες του, δεν θα αφήσει να γίνει θύμα των θεών. Αυτός μπορεί τα πάντα. Αυτός θα λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας και θα σώσει τους Θηβαίους για να γίνει βασιλιάς τους, να παντρευτεί την βασίλισσά τους. Θα βγάλει άκυρο τον χρησμό ! Να, λοιπόν, η Ύβρις. Έχει διαπραχθεί πριν καν αρχίσει το έργο. Μάταια ψάχνουν να την βρουν οι «αναλυτές» μέσα στο κείμενο. Τα «συμφωνημένα υπονοούμενα», μεταξύ τραγωδού και θεατών, όπως τα ονομάζει ο Σεφέρης, επιτρέπουν στον Σοφοκλή να παραλείψει την περιγραφή της διάπραξής της ως γνωστής. Τον φανερώνει, όμως, ως τέτοιο ο Σοφοκλής, ως αλαζόνα, από την αρχή του έργου στον 8ο στίχο όταν αυτοπαρουσιάζεται : «ο πάσι κλεινός Οιδίπους καλούμενος». Είναι τόση η υπερβολή του, η αλαζονεία του που αναγκάζεται ο ιερέας που τον ακούει να του παρατηρήσει : Θεοίσι μεν νυν ισούμενος σ’ εγώ / […] ανδρών δε πρώτον εν τε συμφοραίς βίου / κρίνοντες εν τε δαιμόνων ξυναλλαγαίς .(Με τους θεούς δεν σε κρίνω ίσο […]ανάμεσα στους θνητούς όμως πρώτο για όλες τις συμφορές κι ό,τι γυρίσματα μας στέλνουν οι θεοί). Η αμφιβολία, λοιπόν, δεν βρίσκεται στο ότι ο Οιδίπους είναι υβριστής. Οι αμφιβολίες, και τα σφάλματα, των κλασικιστών «αναλυτών» του έργου αρχίζουν όταν ψάχνουν να βρουν ποια ήταν η πράξη Ύβρεως του Οιδίποδα μέσα στο σοφόκλειο κείμενο. Αναρωτιούνται γιατί :
1. Αφού όλες οι ενέργειές του, η απομάκρυνση από την Κόρινθο, είναι προσπάθειες να αποφευχθεί τόσο ο φόνος του πατέρα του όσο και ο γάμος και τεκνοποιία με την μητέρα του …
2. Αφού δεν γνωρίζει την πραγματικότητα, ότι δηλαδή ο ξένος που συνάντησε στο σταυροδρόμι προς το Μαντείο και τον σκότωσε επειδή τον πρόσβαλε, είναι ο πατέρας του, ούτε ότι η Ιοκάστη είναι η μητέρα του …
τότε γιατί τιμωρήθηκε, και μάλιστα τόσο φρικτά ;
Πριν απαντήσω σ’ αυτό το ζήτημα, άσε με να προσθέσω ότι στην αρχαιοελληνική σκέψη, κι επομένως και στις Τραγωδίες, υπήρχε η αντιμετώπιση της πράξης αυτής, της ύβρεως, ώστε να είναι αναποτελεσματική, να μην διαταρασσόταν οριστικώς ο Κόσμος, να μην γινότανε ξανά Χάος. Αυτή ήταν η Ειμαρμένη. Η συμπαντική δύναμη που διοικούσε κατά τον ενδεδειγμένο τρόπο τον Κόσμο για να είναι κόσμος-κόσμημα, εν τάξει. «Ειμαρμένην τε των όλων και κατά μέρος αιτίαν είναι της διοικήσεως» κατά τον Πυθαγόρα, όπως μας παραθέτει ο Διογένης Λαέρτιος (Βιβλίον Όγδοον,27). Συνεπίκουρος της Ειμαρμένης ήταν η Νέμεσις, η συμπαντική δύναμη που τιμωρώντας τον ίδιον τον υβριστή τον επανέφερε στην κοσμική τάξη. Όλες οι Τραγωδίες αρχίζουν με την Ύβριν η οποία προκαλεί την ενεργοποίηση της Νεμέσεως ώστε να επέλθει η Κάθαρσις, η αποκατάσταση της κοσμιότητας, της κοσμικής τάξης.
Δεν καταλαβαίνουν οι «αναλυτές», αναλύοντας-διαλύοντας το όλο του έργου σε επί μέρους κομμάτια, ότι ο φόνος του Λάιου και ο γάμος του Οιδίποδα με την μάνα του δεν είναι η ύβρις. Είναι τα αποτελέσματα της ύβρης. Ο Οιδίπους πρέπει να διαπράξει αυτές τις ανόσιες πράξεις, οδηγούμενος από τον υβριστικό χαρακτήρα-δαίμονά του, ώστε να τιμωρηθεί από την διορθωτική-αγαπητική Νέμεση και να αναγκαστεί να αναρωτηθεί το μεγάλο «Γιατί ;». Να αναρωτηθεί ποιος είναι πραγματικά. Να πραγματώσει τόσο την προτροπή του θεού «γνώθι σεαυτόν» όσο και να δεχθεί τον ηρακλείτειο τρόπο : αγχιβασίην και εδιζησάμην εμεωυτόν . Η αλαζονεία του τον κατέστρεψε, η σιγουριά του ότι αυτός κρείσσω δαιμόνων είναι. Κλεισμένος στην αυταρέσκεια της αλαζονείας του δεν άκουσε τα σημεία-σημάδια του θεού, τυφλός τα τ’ ώτα τον τε νουν τα τ’ όμματ’ ει . Οι θεοί του έδωσαν τον χρησμό, του έστειλαν το σημάδι, για να αναρωτηθεί τι έφταιξε που να αξίζει τέτοια εξέλιξη η ζωή του. Αυτός όμως αγνόησε την σημασία του χρησμού, βασισμένος στην προσωπική του ευφυΐα, και προχώρησε αμέσως, απερίσκεπτα, στην προσπάθεια ακύρωσης του θεϊκού σχεδίου. Αυτό είναι το έγκλημά του, όχι η πατροκτονία ούτε ο γάμος με την μητέρα του, η ύβρις που πρέπει να διορθωθεί με την Νέμεση, την τιμωρία-εξιλέωση. Ο φόνος και η αιμομιξία επομένως είναι οι «τιμωρίες» που υφίσταται ο Οιδίπους, η δοκιμασία, το μέσο, των θεών, για να τον οδηγήσουν αργά αλλά σταθερά στο να σταθεί και να αναρωτηθεί ποιος είναι. Να μετά-νοήσει !
Οι θεοί δεν είναι μόνον σοφοί, είναι και αγαπητικοί, για τον θεοσεβή Σοφοκλή. Αγαπούν τον άνθρωπο, τον Οιδίποδα, δεν του επιβάλουν στανικά την βούλησή τους. Δεν του στερούν το μεγαλύτερο αγαθό που έχει ο άνθρωπος. Την Ελευθερία του. Του στέλνουν σημάδια για να τον παρακινήσουν μόνος να βρει την λύση. Ελεύθερα. Κι ο Οιδίπους θα το καταλάβει αργότερα, στον Κολωνό.
Ο Σοφοκλής αρχίζει αυτό το έργο με τον ίδιο τρόπο που άρχισε και το άλλο, τον Τύραννο. Βάζει τον Οιδίποδα να αυτοπαρουσιάζεται. Μόνο που τώρα ο Οιδίπους δεν είναι ο ίδιος. «Ίδιοι είμαστε και νυν και πριν, αλλά άλλο πριν και άλλο νυν», μας λέει ο Ζουράρις στην «Θεοείδεια παρακατιανή». Πριν ήταν βασιλιάς, νυν ζητιάνος. Πριν έβγαινε από το παλάτι του. Νυν περιπλανιέται και αναζητά καταφύγιο. Πριν ήταν γεμάτος αυτοπεποίθηση και αποφάσιζε αμέσως μοναχός του. Νυν είναι γεμάτος ανασφάλεια και αναζητά την συμβουλή της κόρης του Αντιγόνης. Πριν ήταν κλεινός τοις πάσι. Νυν ; Νυν τον ακούμε να λέει στον 3ο κιόλας στίχο …
…ποιος τώρα τον ζητιάνο τον Οιδίποδα
στην τωρινή την μέρα θε να τον δεχθεί …
… στην τωρινή, την νυν, διότι πριν όλοι θα τον δεχόντουσαν. Ναι, ο ίδιος Οιδίπους είναι, αλλά, άλλος ο πριν και άλλος ο νυν. Η ζωή είναι εν συμφοραίς βίου … δαιμόνων ξυναλλαγαίς, όπως διαβάζαμε πριν, στον Τύραννο. Έχει ο καιρός γυρίσματα, τον είχε προειδοποιήσει ο ιερέας. Πριν βασιλιάς, νυν πλανήτης-αλήτης. Νυν ρωτά την Αντιγόνη ακόμα και για το πού βρίσκονται. Πριν τα ήξερε όλα.
Αντιγ. Πάτερ ταλαίπωρ’ Οιδίπους … (στ. 14)
Ταλαίπωρε τυφλέ ζητιάνε Οιδίποδα ! Ποιος να σου το έλεγε ότι θα καταντούσες έτσι !
Ποιος ;
Μα όλοι σου το έλεγαν, ταλαίπωρε, μόνον που εσύ τυφλός τα τ’ ώτα τον τε νουν τα τ’ όμματα ει δεν άκουγες, δεν έβλεπες και κυρίως δεν στοχαζόσουν.
Τι δεν άκουγες ;
Την φωνή του θεού !
Τι δεν στοχαζόσουν ;
Ποιος είσαι !
Ένας υβριστής !
Γι αυτό τώρα, νυν, είσαι όπως είσαι. Ζητιάνος εξαρτώμενος από την κόρη σου και αναζητάς καταφύγιο σε ξένη χώρα. Στο όντως κλεινόν άστυ των Αθηνών, και δη στην γειτονιά του Κολωνού, εκεί όπου γεννήθηκε ο ποιητής μας. Εκεί όπου λατρεύονται πια όχι οι Ερινύες – αυτές εκτέλεσαν το έργο τους – αλλά οι μεταλλαγμένες Ευμενίδες ! Δεν είναι τυχαίο που διάλεξε αυτόν τον τόπο ο Σοφοκλής . σηματοδοτεί την βούληση των θεών να συγχωρήσουν τον ειλικρινώς αλλαγμένο- μετανοημένο Οιδίποδα και να τον δεχθούν κοντά τους θεώνοντάς τον. Μεταλλαγμένο μας παρουσιάζει σ’ αυτό το έργο του τον Οιδίποδα, ο θεοσεβής Σοφοκλής. Ο Οιδίπους, ο νυν, δεν είναι άλλος μόνον ως προς την κοινωνική του θέση. Δεν είναι μόνον η φτώχια και η σωματική αδυναμία που τον χαρακτηρίζουν. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι πλέον η ταπεινότητα, αποτέλεσμα της ευεργετικής Νέμεσης που επιφέρει την Κάθαρση. Ο νέος Οιδίπους είναι μετανοημένος. Έχει δεχθεί πια το σημάδι του θεού, το κατάλαβε, και μπήκε στην θέση που του αρμόζει στην κοσμική τάξη. Αποδέχθηκε την Τάξη του Κόσμου : Πρώτα οι θεοί, μετά οι άνθρωποι. Κάθε προσπάθεια διατάραξης αυτής της τάξης αποδοκιμάζεται. Αυτή είναι η μετάνοια του Οιδίποδα – το μήνυμα του σοφόκλειου έργου – η παραδοχή ότι είχε δημιουργήσει ύβρη και η μετατροπή της, με την μεσολάβηση της Νέμεσης, στην σωτήρια Κάθαρση, την θέωσή του. Έτσι αποκαθίσταται η Τάξη του Κόσμου. Η Ειμαρμένη, με την υπηρέτριά της Νέμεση, θριάμβευσε ! Πάντα θα θριαμβεύει !
Η αντίρρηση των αιτιοκρατικών «αναλυτών» είναι ότι δεν θα μπορούσε να κάνει κι αλλέως ο Οιδίπους στην κατάσταση που βρέθηκε. Δύο οι παρατηρήσεις μου :
1. Μόνον όποιος έχει βιώσει την θέωση μπορεί να μιλήσει γι αυτήν . Δεν μπορείς να κρίνεις κάτι που δεν γνωρίζεις. Γι αυτό και οι Άγιοι Ρωμηοί Πατέρες ομολογούσαν ότι μόνον οι άγιοι, όσοι έχουν βιώσει την θέωση, μπορούν να θεολογήσουν. Οι λογοκρατούμενοι «αναλυτές», δέσμιοι του λόγου, δεν μπορούν να καταλάβουν τον υπέρ-λόγο, την υπέρβαση του λόγου. Ας σιωπήσουν, λοιπόν.
2. Και βέβαια θα μπορούσε. Θα μπορούσε να μην δεχθεί το σημάδι του θεού ως βοηθητικό-αγαπητικό. Να συνεχίσει να είναι ενάντιος των θεών. Να τους καταλογίσει φθόνο για την δόξα του. Να τους κακιώσει και να αποποιηθεί την ευθύνη της ύβρης ως δημιούργημά του. Να μην αγκαλιάσει την ταπεινότητα. Να συνεχίσει, δηλαδή, να είναι υβριστής.
Μας το βεβαιώνει ο ποιητής τελειώνοντας το έργο-παρακαταθήκη του στους αγαπημένους συμπολίτες του .
Χο. Έπραξεν – (στ.1702)
Αν. έπραξεν οίον ήθελεν
……
Χο. Αλλά αφού την ζωή του, ω φίλες, (στ. 1720)
με μακάριο ξόφλησε τρόπο,
σταματάτε το πένθος αυτό .
γιατί δίχως κακό δεν υπάρχει κανείς.
Επαληθεύει τα λόγια του Χορού και ο ίδιος ο Θησέας, επιβεβαιώνοντας ότι η Νέμεση, η Μετάνοια, έφερε όλα τα καλά.
Θη. Παύετε θρήνον, παίδες. Εν οις γαρ (στ. 1751)
χάρις η χθονία ξυν’ απόκειται
πενθείν ου χρη. Νέμεσις γαρ.
Να λοιπόν που η Νέμεση είναι η δίοδος προς την Κάθαρση. Και συνεχίζει ο Θησέας να μας επαληθεύει ότι αυτό το έργο είναι η τελευταία παρακαταθήκη του ποιητή, η εντολή-προτροπή, προς τους Αθηναίους.
Θη. Αν τούτα καλά τα τηρώ, (στ. 1764)
πως θε να ‘χω για πάντα μου είπε
δίχως λύπες την χώρα.
Συμφωνεί και ο Χορός κλείνοντας το έργο.
Χο. Αλλά πια σταματάτε και άλλο μην κλαίτε, (στ.1777)
γιατί εξάπαντος έχουνε κύρος
τούτα εδώ του Θησέα τα λόγια.
Ναι, έχουν κύρος τα λόγια του Σοφοκλή.
Μην κλαψουρίζετε και πάψτε να «αναλύετε» καταστρέφοντας το έργο του. Ακολουθήστε τον.