«Ψεκασμένοι»: παιδιά του Διαφωτισμού ή κάτι άλλο;

Αυτό το διάστημα διεξάγεται ένας σημαντικός διάλογος σχετικά με το ευρύτερο ζήτημα των ειδικών επιστημόνων σε μια σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία. Έχει υποτεθεί μάλιστα από ορισμένους πως οι σημερινοί αμφισβητίες και αιρετικοί είναι τα γνήσια παιδιά του πνεύματος του Διαφωτισμού. Με την ευκαιρία αυτή, θα επιθυμούσα να καταθέσω ορισμένες σκέψεις μου, μήπως και συμβάλλω έστω λίγο στη διαλεύκανση αυτού του σοβαρού ζητήματος. Αρχικά, ο Διαφωτισμός ήταν ένα πνευματικό κίνημα που προέβαλε το αίτημα για ανεξάρτητη κρίση και αμφισβήτηση των παραδεδεγμένων και θεσφάτων εκ μέρους του εκάστοτε ατόμου. Κατά την περιεκτική διατύπωση του Kant :
«Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υ π ε ύ θ υ ν ο ι γι’ αυτή την ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapere aude! Έχε το θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δ ι κ ό σ ο υ ν ο υ! Τούτο είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού».
Η αρχή αυτή, που στην πραγματικότητα αντιπροσώπευε απλώς τη συνεπή ανάπτυξη ορισμένων τάσεων που υπήρχαν στο ευρωπαϊκό πνεύμα ήδη από τον 15ο και 16ο αιώνα, εξελίχθηκε κατά τον 17ο και 18ο αιώνα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία. Αρχική αφετηρία για την εξέλιξη του Διαφωτισμού υπήρξε η μαθηματικοποίηση της φυσικής επιστήμης από τον Γαλιλαίο, που σηματοδότησε την εννοιολογική ανάλυση των φυσικών φαινομένων μέσα από την αναγωγή κάθε σύνθετου συμβάντος στους απλούς του όρους. Αυτό το φυσικοεπιστημονικό πνεύμα, βάση του οποίου ήταν η ανατομή όλων των ποιοτικών χαρακτηριστικών σε ποσοτικά και μετρήσιμα, όχι απλώς επικράτησε αλλά επεκτάθηκε σταδιακά και σε πολλούς άλλους τομείς πέραν της επιστήμης: στο πολιτικό επίπεδο προχωρούσε η αντικατάσταση της οργανικής αντίληψης περί κοινωνίας, που κυριαρχούσε στους μεσαιωνικούς χρόνους, από μια μηχανιστική: η κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα θεωρήθηκε ως ένα «σώμα» (με την έννοια των φυσικών επιστημών), που πρέπει να αναχθεί στα ατομικά μέρη του για να γίνει κατανοητό και κατά συνέπεια, η συλλογική βούληση του κράτους θεωρήθηκε ως το προϊόν των ατομικών βουλήσεων των μελών του (κοινωνικό συμβόλαιο), στην οικονομία έκανε την εμφάνισή της μια οικονομία η οποία αντικαθιστούσε τις προσωπικές σχέσεις με απρόσωπες (καπιταλισμός) κ.λπ. Ο Διαφωτισμός τελικά επικράτησε, αλλάζοντας άρδην τις κοινωνίες του Δυτικού κόσμου και μαζί με αυτές ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Και φτάνουμε αισίως στον 21ο αιώνα, και συγκεκριμένα στο 2020, όπου υπό την απειλή μιας πανδημίας ερχόμαστε αντιμέτωποι με αυτό που έχει χαρακτηριστεί πρόσφατα ως «πολιτισμικός πόλεμος» https://www.lifo.gr/articles/opinions/293636/zoyme-enan-politismiko-polemo?fbclid=IwAR0VfskLVMyaV1WgIz5U0nGxtr55AcGg32jfq0cFTlLBXoRJphAz3W5cDds
Σχηματικά, και χωρίς να αγνοούμε τον κίνδυνο της υπεραπλούστευσης που εμπεριέχουν αναγκαστικά τέτοιες σχηματοποιήσεις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι συμμετέχοντες στη διαμάχη χωρίζονται σε δύο στρατόπεδα: από τη μια μεριά είναι οι θιασώτες της «επίσημης εκδοχής», που σε γενικές γραμμές θορυβούνται από την εξάπλωση του φονικού ιού SARS-CoV-2 (COVID-19) και συνιστούν υπακοή στις προφυλάξεις που λαμβάνουν τα κράτη (πχ χρήση μάσκας σε δημόσιους χώρους), ενώ από την άλλη βρίσκονται οι αμφισβητίες, εκείνοι που αρνούνται την επίσημη εκδοχή και καλούν σε ανυπακοή, καθώς πιστεύουν πως στην πραγματικότητα κάτι άλλο συμβαίνει. Φυσικά, ανάμεσα σε αυτές τις δύο ομάδες υπάρχουν αρκετές διαβαθμίσεις και σε καμία περίπτωση τα πράγματα δεν είναι άσπρο και μαύρο. Εδώ όμως αποτελεί το θέμα μας η παρουσία των συνωμοσιολόγων που αποκαλούνται περιφρονητικά «ψεκασμένοι» (λόγω της υποψίας κάποιων από αυτούς ότι  τα λευκά ίχνη υδρατμών που αφήνουν τα αεροπλάνα σε υψηλό υψόμετρο είναι στην πραγματικότητα χημικές ουσίες που αποσκοπούν στον έλεγχο του ανθρώπινου νου).
Τα σχολεία πρόκειται σε λίγο ν’ ανοίξουν και έχει δοθεί εντολή όλα τα παιδιά από μια ηλικία και πάνω να φορούν μάσκες εντός του σχολικού χώρου. Ταυτόχρονα, υπάρχουν ομάδες που εξεγείρονται απέναντι σε αυτή την εντολή και δηλώνουν πως δεν πρόκειται να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο με μάσκα. Όπως έχει επισημανθεί (βλ. το άρθρο του Νικόλας Σεβαστάκη παραπάνω), ο λόγος των διάφορων «ψεκασμένων» δεν προβάλλεται στο όνομα του αντιδιαφωτισμού αλλά καθιστά λάβαρό του ακριβώς τη θεμελιώδη αξίωση του Διαφωτισμού για ανεξάρτητη κρίση και αμφισβήτηση των κάθε λογής «αυθεντιών». “Sapere aude” ήταν το σύνθημα του Kant και με τον τρόπο τους, οι διάφοροι «ψεκασμένοι» δείχνουν να το ακολουθούν.
Μήπως λοιπόν, θ’ αναρωτηθούν κάποιοι, απλώς βιώνουμε σήμερα τις μακροπρόθεσμες συνέπειες του Διαφωτισμού; Εδώ πρέπει αρχικά να σημειωθεί ο Διαφωτισμός δεν αξίωσε την απλή αμφισβήτηση αλλά και έθεσε ως προϋπόθεση αυτής την ορθολογικότητα, βάση της οποίας ήταν οι φυσικές επιστήμες. Στο πρόσωπο του Νεύτωνα, του ανθρώπου που διείσδυσε στα μυστικά του φυσικού κόσμου, οι Διαφωτιστές είδαν ένα πρότυπο για κάθε μορφή γνώσης. Αν όμως η τυφλή υπακοή σε ειδικούς καθίσταται αναγκαία, δε δίνει αυτό άραγε στους ειδικούς εξουσίες αντίστοιχες με εκείνες που άλλοτε κατείχε το μεσαιωνικό ιερατείο;
Εν ολίγοις, αν είναι de facto αδύνατο ν` αποκτήσει έκαστος τη γνώση που θα του επιτρέπει να ελέγχει τις προθέσεις και τους ισχυρισμούς των διάφορων ειδικών, τι άλλο μπορεί να κάνει εκτός από τυφλή υπακοή σε αυτούς τους ειδικούς; Μάλιστα, η επιστημονική εξειδίκευση έχει προχωρήσει τόσο πολύ, που ακόμη και η διάκριση σε ειδικούς και απλούς πολίτες καθίσταται κάπως προβληματική: σήμερα ενδέχεται ένας άνθρωπος να είναι ειδικός που ενημερώνει τον κόσμο για έναν επιστημονικό κλάδο (πχ Σωματιδιακή Φυσική), με όλη την αίγλη που αυτό συνεπάγεται, και συνάμα απλός πολίτης που προστρέχει σε άλλους ειδικούς (πχ Υγείας) σε περίπτωση μιας υγειονομικής κρίσης. Ήδη ορισμένοι επικριτές της επιστημονικής «ορθολογικότητας» από τον περασμένο αιώνα (πχ Feyerabend) διαπίστωσαν την αντίφαση ανάμεσα στην αξίωση για κριτική σκέψη (εκ μέρους όλων των ανθρώπων) και την αξίωση για επιστημονική γνώση (την οποία de facto μονάχα μια μερίδα από αυτούς μπορεί να κατακτήσει).
Βέβαια, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η σημασία που δίνει μια κοινωνία στους εκάστοτε ειδικούς ποικίλλει ανάλογα της επικαιρότητας και ιδιαίτερα της κρίσης που η κοινωνία υφίσταται. Αν όπως έλεγε ο κοινωνιολόγος Ulrich Beck, οι κοινωνίες της Ύστερης Νεοτερικότητας είναι πρωτίστως «κοινωνίες της διακινδύνευσης», τότε ίσως η ιεράρχηση των ειδικών δεν είναι κάτι οριστικά και εξάπαντος τελειωμένο, αλλά κάτι που διαμορφώνεται από την εκάστοτε κρίση. Δηλαδή η παγκόσμια σημασία που δίνεται σήμερα στους Γιατρούς (και ιδίως τους Επιδημιολόγους) θα μπορούσε εύκολα ν` αντιστραφεί, αν λόγου χάρη εμφανιζόταν αύριο ένας άλλος σοβαρός κίνδυνος όπως η πτώση αστεροειδούς. Τότε θα βλέπαμε την άνοδο των Αστρονόμων στο προσκήνιο, με οτιδήποτε αυτό συνεπάγεται. Το βλέπουμε και με τους Σεισμολόγους αυτό, κάθε φορά που σημειώνονται μεγάλες σεισμικές δονήσεις και προκαλείται ταραχή. Επομένως, η θέση που δίνεται στους ειδικούς δεν είναι κάτι τόσο σταθερό και εξασφαλισμένο, όσο σταθερή και εξασφαλισμένη ήταν λόγου χάρη η θέση του ιερατείου στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, αλλά αντιμετωπίζεται με σχετική ευελιξία (αν και όχι πάντα ομαλά και σταδιακά), αναλόγως της εκάστοτε επείγουσας κοινωνικής κρίσης που υφιστάμεθα.

Ωστόσο, υπάρχει κάτι ακόμη σημαντικότερο, το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι η ουσία της συζήτησης. Στην πραγματικότητα, οι αρνητές/θιασώτες των θεωριών συνωμοσίας δε μεταχειρίζονται τον δικό τους νου, κατά Kant, αλλά απλώς δέχονται να καθοδηγηθούν από άλλους, οι οποίοι προσφέρουν ευκολότερες και ως εκ τούτου απλοϊκές ερμηνείες του περίπλοκου κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε. Όταν πχ ένας αρνητής του ιού λέει ότι υπάρχουν τάχα περιπτώσεις που τα νοσοκομεία πληρώνουν ή εκβιάζουν συγγενείς των νεκρών για να δηλώσουν ψευδώς ότι ο άνθρωπός τους πέθανε από τον ιό, δεν κάνει κάτι άλλο από το να αναμασά κάτι που είδε σε κάποια σελίδα στο internet. Όταν κάποιοι αρνούνται τη μάσκα ή το εμβόλιο που ετοιμάζεται, δεν το κάνουν επειδή κατέχουν προσωπική και ειδική γνώση πάνω στο θέμα. Το κάνουν επειδή έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου. Άσχετα αν οι ίδιοι χλευάζουν ως αφελείς όσους ασπάζονται την «κυρίαρχη εκδοχή». Στην ουσία δηλαδή η συνωμοσιολογία δεν αποτελεί μια μορφή πνευματικής εξέγερσης ή κριτικής σκέψης, αφού οι οπαδοί της δέχονται κατά κανόνα με αφέλεια ορισμένες παράλογες θέσεις.
Επομένως, οι διάφοροι «ψεκασμένοι» δεν είναι τα γνήσια παιδιά του Διαφωτισμού αλλά μάλλον φανερώνουν την αδυναμία επικράτησής του. Διότι εκείνοι αντιμάχονται ακριβώς που ήταν το πνεύμα του Διαφωτισμού, δηλαδή την υποταγή της εμπειρίας σε αφηρημένες ποσοτικές αρχές αντί για προσωπικές σχέσεις. Όταν κάποιος πιστεύει σοβαρά πως ο νέος ιός είναι κατασκευασμένος για τη μείωση του πληθυσμού και ότι το εμβόλιο είναι ο τρόπος του Bill Gates να ελέγχει τις κινήσεις μας, μάλλον αδυνατεί να κατανοήσει πως λειτουργεί ο σύγχρονος κόσμος και ακριβώς γι’ αυτό, τείνει να αποδίδει απρόσωπες λειτουργίες σε ανθρώπινες προθέσεις. Το δίλημμα ανάμεσα σε επίσημη εκδοχή και άρνηση αυτής είναι τελικά το δίλημμα ανάμεσα σε δύο διαφορετικές αυθεντίες: από τη μια μεριά βρίσκονται οι οπαδοί των ελίτ και από την άλλη οι οπαδοί των δημαγωγών. Αν υποθέσουμε όμως ότι το δίκιο το έχουν οι πρώτοι, τι θα έπρεπε να κάνουν ώστε να επικρατήσουν έναντι των δεύτερων; Αρχικά, η λύση δεν είναι να περιφρονούμε τους ανθρώπους, ούτε να εκφράζουμε έναν ψευδοελιτισμό υπέρ των επιστημόνων. Ακριβώς το αντίθετο.
Κατά τη γνώμη μου, ο αγώνας πρέπει να ξεκινήσει από την καρδιά των ανθρώπων. Κοινώς, οι ειδικοί επιστήμονες πρέπει να πάψουν να γίνονται αντικείμενο φόβου λόγω του ότι δεν κατανοούμε ακριβώς τον ρόλο και τις ενασχολήσεις τους. Πρέπει η επιστήμη να εκλαϊκευθεί και ν’ αρχίσουν να παρουσιάζονται και οι δικοί της «ήρωες» και «κακοί», έτσι ώστε να τους καταλαβαίνουν ακόμη και όσοι δε διαθέτουν ειδική γνώση. Πρέπει να πείσουμε τον κόσμο να πάψει να φοβάται τους ειδικούς. Όταν είδα, πριν από καιρό, την πασχαλινή λαμπάδα που είχε πάνω της το πρόσωπο του Σωτήρη Τσιόδρα, αρχικά γέλασα. Σήμερα σκέφτομαι πως ίσως να μην είναι και τόσο κακή ιδέα.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του, αυστραλού, Jeffrey Smart