Έχει, άραγε, νόημα ο κόσμος μας; Ιδού ένα ερώτημα που προσάγει σε αμηχανία, σφοδρή, την φιλοσοφία του ενεστώτος αιώνος. Εάν, μεν, δεν έχει νόημα τότε ακαριαία κάθε λόγος (και κάθε διάλογος) καθίσταται περιττός. Η ίδια η ανάγκη της φιλοσοφίας αυτοαναιρείται. Εάν, πάλι, ο κόσμος έχει νόημα, τότε σκοπός της φιλοσοφίας γίνεται η ανακάλυψή του. Τι θα συμβεί, ωστόσο, εάν η αναζήτηση οδηγήσει σε ένα νοημα το οποίο δεν χωράει στα μέτρα του κόσμου – ή, πολύ απλούστερα, στα μέτρα ενός συγκεκριμένου φιλοσόφου;
Τι θα προκύψει εάν ανακαλύψουμε ότι ο κ ό σ μ ο ς δ ε ν π ε ρ ι κ λ ε ί ε ι, α π λ ώ ς, έ ν α ν ό η μ α α λ λ ά, μ ά λ λ ο ν, π ε ρ ι κ λ ε ί ε τ α ι μ έ σ α σ’ α υ τ ό;
Αναδύονται, προφανώς, δύο – αντίθετα – ενδεχόμενα, τότε. Το ένα είναι να αντιληφθούμε ετούτο το δεδομένο ως λυτρωτικό. Το άλλο είναι να το εκλάβουμε ως δεσμευτικό. Της αυτοαναφορικότητας των αναγωγών μας…
Εάν, βεβαίως, ο κόσμος απαρτιζόταν από ‘‘αντικείμενα’’, όλη αυτή η διερώτηση θα είχε χαρακτήρα μόνο θεωρητικό. Ο κόσμος, ωστόσο, απαρτίζεται, κατ’ εξοχήν, από ‘‘υποκείμενα’’. Δηλαδή, από αυτόβουλα όντα. Και η διερώτηση αποκτά χαρακτήρα βιωματικό, εξ αιτίας του συναρπαστικού ενδεχομένου, φορέας του νοήματος να είναι, επίσης, μια αυτόβουλη ύπαρξη.
Ο κόσμος γίνεται συναρπαστικός για το ανθρώπινο Πρόσωπο, εξ αιτίας της πιθανότητας, έξω απ’ τον κόσμο, να μας απευθύνει την κλήση της, στραμμένη στο μέρος μας, η όψη ενός Άλλου. «Ν’ απευθύνει την κλήση της»… Προσδοκώντας κατάφαση! Νόημα του κόσμου, λοιπόν, να αποκαλύπτεται αυτή, ακριβώς, η Κατάφαση. Εναργής μια συναίνεση προς την κλήση της σχέσης.
Έχει, φυσικά, ο καθένας δικαίωμα να αποποιηθεί ετούτη την εκδοχή. Ν’ αρνηθεί αυτή την κλήση! Μόνο που δεν θα μπορέσει – ισχυριζόμαστε – τότε να εντοπίσει άλλο νόημα… Οπότε, ή θα διακηρύξει ευθαρσώς την απουσία νοήματος ή θα ανακηρύξει ένα αποσπασματικό νόημα σε συνολικό ή, τέλος, θα υποστηρίξει ότι νόημα υπάρχει, μα κανείς από ’μάς δεν θ’ αξιωθεί να το εντοπίσει. Πως ο κόσμος, ολόκληρος, δεν μπορεί να το ξέρει.
«Δεν μπορεί να το ξέρει.» Συμφωνούμε κι εμείς. Μα με άλλη προέκταση: Δεν μπορεί να το αιχμαλωτίζει. Δεν μπορεί να το ελέγχει. Δεν μπορεί, συνεπώς, και να το ε π ι β ά λ λ ε ι ολούθε του. Για τον απλό λόγο ότι το νόημα ενός αυτεξούσιου κόσμου δεν είναι δυνατόν παρά να απομένει – έως εσχάτων της γης – αναπόδεικτο! Δεν είναι δυνατόν, δηλαδή, παρά να αυτοπεριορίζεται εντεύθεν της επιβολής, με την οποία θα ισοδυναμούσε η Γνώση του… Να μένει – τι άλλο; – μια Πίστη.
Μια αβίαστα, μ’ άλλα λόγια, αποδεκτή ή απορρίψιμη ελπίδα ‘‘ερμηνείας’’ τού υπαρκτού.
Μια πίστη, πάντως, σε κάτι… Όχι μια πίστη σε τίποτα… Μια «κατάφαση», δηλαδή, που οφείλει να «προσδιοριστεί». Ο λόγος της, άρα, να καταλήξει σε συγκεκριμένες διατυπώσεις, που θα την προφυλάξουν από την α-λογία. Πρόκειται για τους «όρους» της προκείμενης κατάφασης : τ α ό ρ ι α, δ ι α τ ω ν ο π ο ί ω ν α υ τ ή α ν α λ α μ β ά ν ε ι τ α υ τ ό τ η τ α. Τα όρια τούτα, η ίδια θα μπορούσε να τα εξισώσει – όπως διάφορες ‘‘κοσμικές’’ θρησκείες έπραξαν – με τα «αυτονόητα» του κόσμου μας. Δεν το θέλει. Τα αποκαλεί απλώς «δόγματα», δηλαδή εκδοχές του υπαρκτού. Τους δίνει, δηλαδή, ένα όνομα δια του οποίου μεριμνά πρωτίστως να διασφαλίσει την ε λ ε υ θ ε ρ ί α τής δικής μας στάσης. Ένα όνομα που μας υπενθυμίζει, ανά πάσα στιγμή, ότι διατηρούμε δικαίωμα να τα αρνηθούμε.
Δεν μας προτείνει, λοιπόν, μια σχέση καταναγκασμού υπ’ αυτά. Τα υποβάλλει στην κρίση μας. Έχουμε την ευχέρεια να τα απορρίψουμε σύσσωμα – όπως άλλωστε η κυρίαρχη, σήμερα, τάση της φιλοσοφίας, τόσο φορτικά, μας υποδεικνύει. Ας έχουμε, ωστόσο, την επίγνωση ότι απορρίπτοντας εκείνα (μόνο και μόνο επειδή μας αυτοπροτείνονται ως παραδοχές μη αποδείξιμες) αυτό που κυρίως απορρίπτουμε είναι το ενδεχόμενο του Νοήματος. Καθώς, ο ί δ ι ο ς ο ι σ χ υ ρ ι σ μ ό ς ό τ ι ο κ ό σ μ ο ς έ χ ε ι ν ό η μ α, ε ί ν α ι – κι αυτός! – έ ν α δ ό γ μ α.
Νόημα του δόγματος, λοιπόν, δεν είναι παρά το… δόγμα του νοήματος. Ο δογματικός… αντιδογματισμός, αντιθέτως, δεν μπορεί παρά να ισοδυναμεί με απονοηματοδότηση.
Η στάση απόρριψης της πίστης, ωστόσο, κατά κανόνα επιζητεί να κλιμακωθεί σε στάση εναντίωσης. Οπότε ανακύπτει και μια έκτακτη ανάγκη λογικών επιχειρημάτων, στην υπηρεσία της. Η δ υ σ τ ο κ ί α που προκύπτει, τότε, παρακάμπτεται συνήθως με την καταφυγή σε ένα επιχείρημα ά λ ο γ ο. Είναι οι φορές που μαθαίνουμε ότι η πίστη (πρέπει να) είναι απορριπτέα επειδή αρθρώνεται γύρω απ’ το δόγμα… Σαν να μην ισχύει το ίδιο ακριβώς δεδομένο και για οποιαδήποτε άλλη απόπειρα ερμηνείας του κόσμου – έστω και αν η τελευταία δεν το ονομάζει έτσι. Με τούτη την έννοια, βέβαια, κάθε Ερμηνεία (κάθε νοηματοδότηση) ισοδυναμεί με μια Πίστη. Αποκλειστικά η θρησκευτική, εν τούτοις, κατακρίνεται για μόνο το γεγονός ότι… παραδέχεται τέτοια διάσταση. Δίχως καμμιά υποψία, πάντως, ότι η επίκληση του «δόγματος» ως «στοιχείου» εναντίον της, αυτοκαταδικάζει απλούστατα τον κατηγορητικό λόγο στην ταυτολογία.
Αξίζει να παρατηρήσουμε, μάλιστα, ότι δεν πρόκειται για έναν περιστασιακό ισχυρισμό: Καθημερινά, σε πλήθος εντύπων και σε πολλαπλά σημεία καθενός απ’ αυτά, μέσα από κείμενα που ασχολούνται με τα πιο άσχετα θέματα, εκδηλώνεται ένας καταιονισμός συντριπτικών χαρακτηρισμών εναντίον τών – ατομικών η συλλογικών – φορέων της μεταφυσικής κατάφασης, με μόνο το ‘‘επιχείρημα’’ που προαναφέραμε. Πρόκειται για το ‘‘υπέρτατο’’ επιχείρημα. Χωρίς κανείς από τους διεκπεραιωτές του να συνειδητοποιεί ότι δ ε ν είναι επιχείρημα…
Χωρίς ούτε καν η ίδια η σκαιή βιαιότητα με την οποία το ρήμα τούτο, συνήθως, εκφέρεται, να εγείρει στους κομιστές του υποψία για το κενό του νοήματος που η βία, αυτή, γεραρά συμπυκνώνει.
πηγή: Aντίφωνο, πρωτοδημοσιεύτηκε στη "Σύναξη" τχ 104, Οκτ. - Δεκ. 2007
Γιώργο Καστρινάκη, είναι το κείμενό σου μια καλή αρχή ασχολίας με την ομορφιά των μέτρων και των ποδών της πίστης.
Κύριε Καστρινάκη, δεν έχω τις γνώσεις που έχετε εσείς, αλλά τολμώ να εκφράσω την γνώμη μου. Το αν έχει ο κόσμος ένα καθολικό νόημα που να ισχύει για όλους και για όλα, δεν είμαι σε θέση να το ξέρω. Είναι άραγε το νόημα της ζωής το ίδιο για μένα προσωπικά και για τον γείτονά μου; Για τον άνθρωπο και για ένα δένδρο; Για το δένδρο και για τα βακτηρίδια; Για τη γη και τον ήλιο; Για τον δικό μας γαλαξία και κάποιον άλλο; Για το σύμπαν μας και ίσως και για άλλο παράλληλο σύμπαν; Κανείς μας δεν το ξέρει. Δυστυχώς. Αλλά αφού είμαστε εδώ και αφού σκεφτόμαστε, θα ψάχνουμε πάντα για το νόημα. Και ο καθένας μας θα δίνει τις δικές του, μη αποδείξιμες, απαντήσεις.
Για μένα προσωπικά το νόημα της ζωής είναι η ζωή. Και αμέσως μετά η προσπάθεια να διατηρήσουμε τη ζωή, τη δική μας, των ζώων, των φυτών, της φύσης. Έκανα δυο παιδιά, αυτή ήτανε η συνδρομή μου στη διατήρηση της ζωής. Έγραψα και δυο ποιήματα, αλλά αν αυτό το δεύτερο έχει πράγματι μια αξία για το σύμπαν, το αμφιβάλλω.
Αλλά και για μένα είναι πολύ δύσκολο να δεχτώ ότι δεν είμαστε παρά μια – ίσως τελείως ασήμαντη- κουκίδα στο απέραντο ενός σύμπαντος για το οποίο δεν έχουμε ιδέα.
Bαγγέλη Σταυρόπουλε
«Κάτι» κομίζουν και τα δικά σου κείμενα επ’ αυτού. Προτροπή, από πλευράς μου, να τα πυκνώσεις και εδώ (στο “Αντίφωνο”) και αλλού.
@ Γέα
Το βασικό θέμα γύρω από το οποίο στρέφεται το παραπάνω κείμενο δεν είναι το «ποιο είναι του κόσμου το νόημα» (παρότι γίνεται αναφορά και σ’ αυτό) αλλά το εάν το κεντρικό αντιθρησκευτικό επιχείρημα (που μας λέει ότι «η θρησκεία κρίνεται αποριπτέα επειδή εμπεριέχει δόγματα») είναι – ή δεν είναι – ένα επιχείρημα [i]έλλογο[/i].
Αυτό που επισημαίνω, λοιπόν, είναι ότι απορρίπτοντας – εκ προοιμίου – κ ά θ ε_ δόγμα έχουμε, συγχρόνως, απορρίψει κι_ ο π ο ι ο δ ή π ο τ ε_ νόημα: Στην ουσία, έχουμε αποφανθεί μονάχα ότι [b]η πίστη είναι κακή επειδή… είναι πίστη[/b]. Έχουμε, δηλαδή, διατυπώσει έναν ά-λογο λόγο.
(Ή – πολύ απλούστερα – δεν έχουμε καταλάβει τι είπαμε.)
Όταν ξεπεράσουμε αυτά τα τεχνητά αναχώματα, ανοίγεται ασφαλώς ο δρόμος να ιχνηλατήσουμε – λοιπόν – των πραγμάτων το νόημα. Ανοίγεται δηλαδή, ενώπιόν μας, το πεδίο του [i]βιώματος[/i]:
Το «νόημα του κόσμου», τότε, δεν μπορεί παρά να προσκομίζεται από εκείνο τον [b]λόγο[/b] ο οποίος (πιστοποιούμε ότι) μας διαβιβάζει στη μέγιστη δυνατή πληρότητα της [b]ζωής[/b].
Δεν ξερω για την φιλοσοφία αλλα η επιστήμη η οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει ή καλύτερα νοηματοτήσει τον κόσμο (μέρος ή το σύνολο του) σίγουρα δεν δογματίζει! γιατί για ένα επιστήμονα αν ο κόσμος μπορεί και να μην έχει νόημα …εχει την καλή πιστή και προσπαθεί ότι θα βρεί νόημα στον κόσμο! Αλλά αν οι αποδείξεις του δεν είναι αρκετές και αδιάξευστες τότε αλλάζει την πίστη του ή την κρατάει για τον εαυτό του, ως κίνητρο, για να προσπαθήσει ξανά να την επαληθεύσει! Αν πάλι σταθεί άτυχος και ένας αλλος επιστήμονας του αποδείξει πως ο κόσμος δεν έχει νόημα, θα στεναχωρηθεί για τον κόπο του αλλα θα λυτρωθεί γιατι θα ξέρει την αλήθεια και αυτό είναι το μόνο που έχει νόημα! και κάπως έτσι η πίστη δεν γίνεται δόγμα αλλα υπόθεση που οδηγεί στην αλήθεια ή…και όχι! Το πιο σημαντικό ομως είναι οτι ακόμα και ο μεμονομένος επστήμονας να είναι δογματικός και να αλλοιώνει κατα λάθος τα αποτελεσματά του για να επιβεβαιώσει την πίστη του, η ίδια η επιστημονική μεθοδος θα φανερώσει κάποια στιγμή το λάθος του. Αν μπορείτε να βρείτε πιο αποδεδειγμένα αποτελεσματικο τρόπο να δώσουμε νόημα στον κόσμο που να υπερβαίνει τον εγωιστικό υποκειμενισμό μας που θέλει να κατεβάσει τον ουρανό στη (μόνο!) γη, θά χαρώ να μελετήσω της αποδείξεις σας!
Το ζήτημα του [b]νοήματος[/b] δεν έχει, ευτυχώς, καμμία σχέση με τα ζητούμενα τής [b]επιστημονικής γνώσης[/b].
Διότι, εάν τυχόν το νόημα της ζωής αποτελούσε αποδείξιμο εύρημα, τότε, δεν θα υπήρχε πουθενά χώρος για την ελευθερία μας.
Μια ζωή χωρίς ελευθερία ωστόσο, απλούστατα, δεν θα ήταν ζωή. Οπότε και δεν θα υπήρχε λόγος να διαλεγόμαστε.
Όταν το Αγαθό (εδώ, η ελευθερία) αντιτίθεται στο Αληθές (την επιστημονική γνώση) τότε δεν πρόκειται περί αγαθού αλλα περί αυταπάτης. Σίγουρα το Πώς λειτουργεί ο κόσμος δεν είναι αρκετό να μας απαντήσει στο Γιατί. Αλλα το να χρησιμοποίησουμε αυτήν την γνώση δεν είναι απλά θεμιτό αλλά και αναγκαίο, για να μην παγιδευόμαστε σε δογματισμούς, κάτι που όπως παραδέχεστε είναι εξαιρετικά εύκολο. Αν πάλι ταυτίζετε το δόγμα με αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας μας τότε πραγματικά κάθε διάλογος καθίσταται περιττός.
Η επιστράτευση της_ ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς_ γ ν ώ σ η ς_ ως… ροπάλου εναντίον της_ π ί σ τ η ς, ορίζει ως Νόημα του κόσμου την Ανελευθερία.
Αν τυχόν η Πίστη αποτελούσε Γνώση τότε θα ήταν υποχρεωτική για όλους, Θα έπαυε, οπότε, αυτοστιγμεί να είναι αυτό που είναι.
[b]Η θρησκεία καταγγέλλεται, λοιπόν, μόνο και μόνο επειδή είναι θρησκεία. Πρόκειται για ισχυρισμό ταυτολογικό.[/b]
«Αν ταυτίζετε το δόγμα με αναγκαία συνθήκη της ελευθερίας μας τότε κάθε διάλογος καθίσταται περιττός», μου λέτε.
Μα κάθε διάλογος έχει, εξ αρχής, κηρυχθεί περιττός μέσα στα πλαίσια μιας φιλοσοφίας που συνομιλεί, αποκλειστικά, με τον εαυτό της. Οπότε και δεν συνειδητοποιεί πόσο καταιγιστικά ο λόγος της κενολογεί
Χριστός Ανέστη!
Η sophia irini έγραψε: “Όταν το Αγαθό (εδώ, η ελευθερία) αντιτίθεται στο Αληθές (την επιστημονική γνώση)”
Σαν απάντηση ας παραθέσουμε και την καταπληκτική θέση του Λούμπεν στο θέμα: “Η συνάντηση ελληνισμού και χριστιανισμού (Κώστας Ζουράρις)”.
“Η επιστήμη ως σύστημα σκέψης, τουλάχιστο ως συστηματοποιημένη σκέψη, αποτελεί έναν προσδιορισμό με τον οποίον μπορώ να συμβιβαστώ.
Διαφωνώ ωστόσο ριζικά με την αντίληψη ότι η επιστήμη αποτελεί σύστημα γνώσης, αν και ετυμολογικά μπορεί να σημαίνει ακριβώς αυτό.
Η επιστημονική σκέψη εξαντλείται στην περιγραφή, όχι στην εξήγηση!”.