Μία ακόμα αντιπαράθεση στα όρια της σκανδαλομαχίας. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Φιλόθεος αντέδρασε για την αφίσα του ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα κορμιά» της Ελίνας Ψύκου, αποστέλλοντας επιστολή στην Ελίζ Ζαλαντό, Γενική Διευθύντρια του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, η οποία βέβαια δεν έχασε την ευκαιρία να απαντήσει με το κλασικό μοτίβο ότι η Τέχνη δεν δέχεται λογοκρισία. Μάλιστα, θα σχολιάσει πως «..ο Σταυρός του Κυρίου δεν είναι μόνον ένα σύμβολο πίστης, μια απλή εικόνα που αναπαράγεται στατικά ανά τους αιώνες, αλλά και ένας συμπεριληπτικός τόπος και ένας εν κινήσει τρόπος που αγκαλιάζει τον πεπτοκώτα άνθρωπο, τον πάσχοντα άνθρωπο, τον εσαεί ξένο, τον οποίο οφείλουμε να υποδεχόμαστε με ταπεινότητα, κατανόηση και αγάπη»[1]. Η βία κατά των γυναικών και των διεμφυλικών ατόμων, ο πόνος τους ανεβαίνει στον Σταυρό, προφανώς για να δικαιωθεί. Είμαστε ενώπιον ενός επαναλαμβανόμενου σκηνικού όπου με το «πρόσχημα» της συναισθηματικής υπεραντίδρασης στον πόνο και την αδικία, οι καταγγέλλοντες υιοθετούν χριστιανικά οικεία μοτίβα για να εκφραστούν.
Θα άξιζε κανείς να δει την συγκεκριμένη αφίσα, για να μπορεί να σχηματίσει μία πρώτη εντύπωση αισθητικής τάξης. Άλλωστε, η αναπαριστώμενη μορφή σχετίζεται με αυτό που ο Baudrillard συνοψίζει πολύ καλά ως έμβλημα της εποχής μας: «απέχθεια για την απουσία απέχθειας». Η επιχειρηματολογία του Μητροπολίτη κινήθηκε ακριβώς στον άξονα της προσβολής των θείων προσώπων.
Δεν θα ήθελα να ασχοληθώ με τα επιχειρήματα ένθεν κακείθεν, γιατί πιστεύω ότι δεν αντιπροσωπεύουν την συζήτηση για την «βεβήλωση» ή την «βλασφημία» (profanation) στην εποχή μας. Τι πραγματικά συνιστά βλασφημία ή βεβήλωση στην εποχή μας; Ας θυμηθούμε ότι για τον Bataille το Ιερό (Sacer) είναι αυτό που «στο βάθος» των πραγμάτων ενώνει τα μέλη μίας κοινωνίας, κατά τη διαδικασία μεταβολής του τρόμου και του αποκρουστικού σε χαρά, δύναμη και γοητεία. Είναι το βαθύ απρόσιτο μυστικό που κοινωνεί με τους πιστούς, όταν αυτοί συνειδητοποιούν ακριβώς ότι και την δική τους «ασημαντότητα» (κοσμικότητα) αναμένει η καταστροφή. Ο διχασμός «Ιερού- Βέβηλου» ήταν πάντοτε μία βασική διάκριση της ανθρώπινης κοινωνίας, η οποία με τον Χριστιανισμό επαναδιατυπώθηκε. Πλέον όλος ο κόσμος είναι (ή μπορεί να είναι) Ιερός (άρα, και το γυναικείο σώμα) και όλος ο κόσμος είναι (ή μπορεί να είναι) βέβηλος (όπως στην περίπτωση της κυριαρχίας του καπιταλιστικού καταναλωτικού τρόπου αντίληψης των πραγμάτων, βλέπε την διαφημιστική καμπάνια του ντοκιμαντέρ, για παράδειγμα). Ο Σταυρός δεν είναι, πράγματι, ένα στατικό σύμβολο- καλά το λέει η Ελίζ Ζαλαντό, συγκινώντας τους «ελευθεριακούς» θεολόγους μας. Μόνο που σε μία κοινωνία του εικονικού και της απόλυτης «διαφάνειας» (μία άλλη εκδοχή της Τέχνης που δεν δέχεται αξιωματικά έλεγχο λογοκρισίας), όπου ο κάθε καλλιτέχνης έχει πλήρες δικαίωμα στην έκφραση του, τα πάντα «ουδετεροποιούνται», χάνουν τα όρια και το όποιο μεταφυσικό ή υπαρξιακό τους νόημα. Χάνοντας την δραματική ή συμβολική έννοια του Άλλου, που μετατρέπεται σε «διαφορετικότητα» (το κακό ή ο διάβολος είναι μία απλή διαφορετικότητα), επιστρέφουμε στους εαυτούς μας στην ατελείωτη επεξεργασία της αυτό-έκφρασης, η οποία πηγάζει από την απέχθεια για τον ίδιο τον εαυτό μας. Από τα Τυπικά που συνέχουν το κοινωνικό σύνολο, μεταβαίνουμε στο παιχνίδι με την ατομικότητα και την έκφρασή της. Το ιερό καλό μεταβάλλεται σε «ευτυχία» και το ιερό κακό σε «ατυχία, κακοπάθεια». Κατά συνέπεια, δημιουργούνται νέοι περιορισμοί και όρια. Η καπιταλιστική πραγματικότητα- η βία κατά των γυναικών και των μειονοτήτων- γίνεται η «μόνη πραγματικότητα», που δεν θέλει να στεγάζει πλέον τη διάκριση «ιερού-βέβηλου». Η κατανάλωση των εικόνων και των συμβόλων δεν το επιτρέπει. Υπέρτατος σκοπός είναι η ελαχιστοποίηση του Κακού, η απονεύρωση του Κακού (έμφυλη βία, αποκλεισμοί, κ.λπ.), οπότε η καταγγελία και η προφύλαξη, η πολιτική ορθότητα. Σε μία «αποστειρωμένη» κοινωνία, το (όποιο) Κακό πρέπει να εξοριστεί. Αυτή είναι και η μεταφυσική βάση του δικαιωματισμού. Βέβαια, η πανούργα ιστορία μας στήνει την παγίδα η απελευθέρωση του δικαιώματος και της απόλαυσης να συνεπιφέρει αναπόφευκτα την απελευθέρωση του εγκλήματος, όπως είχε πολύ εύστοχα και πρώιμα καταλάβει και ο Μαρκήσιος Ντε Σαντ.
Ο Χριστιανισμός με τα μυστήρια του υπερβαίνει την οριακά «μαγική» διάκριση «Ιερού-Βέβηλου» για να μας ανάγει στην εν Θεώ συμπεριληπτικότητα. Ο σύγχρονος δικαιωματισμός υπερβαίνει την ίδια διάκριση, στο «όλα επιτρέπονται», για να μας κατεβάσει στην απλούστευση του δικαιώματος, εισάγοντας το ευφυές Κακό από την πίσω πόρτα. Δεν είναι άλλωστε τυχαία η βαθιά προτεσταντική του ρίζα καταγωγής. Είναι πολύ πιο σοβαρό από το να φτύνεις τον Σταυρό ή το Ευαγγέλιο, να θεωρείται απόλυτη αμαρτία να φτύνεις στον δρόμο. Η εσωτερική λογική του προτεσταντισμού «αδειάζει» την κάθε διάκριση (ακολουθώντας τον Χριστιανισμό), μόνο που το «άδειασμα» αυτό γίνεται παραμορφωτικό. Το Κακό δεν αντιμετωπίζεται και χάνεται και το Καλό. Καμία εντύπωση που οι σύγχρονες πράξεις βεβήλωσης συμβαίνουν κυρίως με τα χριστιανικά σύμβολα.
Πηγές
[1] «Αδέσποτα κορμιά» / Η καθηλωτική απάντηση της Ελίζ Ζαλαντό στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Η Αυγή. 16.3.2024.
W. Pawlett. The Sacred, Heterology and Transparency: Between Bataille and Baudrillard. Theory, Culture & Society, 2018/ 35 (4-5), 175-191. https://doi.org/10.1177/0263276418769729
H. Baudrillard, Η διαφάνεια του Κακού. Δοκίμιο για τα ακραία φαινόμενα. Εκδόσεις Πλέθρον. 2019.
Το ζωγραφικό έργο που πλαισιώνει τη σελίδα (ο τίτλος του οποίου διατυπώνεται ως: "Μιχαήλ Αγγελος") κατασκευάστηκε το 1967 από τον, αυστριακό, Arnulf Rainer.
