Ἡ λέξη νηστεία εἶναι σύνθετη ἐκ τοῦ ἀρνητικοῦ μορίου νη‑ καί τοῦ ρήματος ἐσθίω καί δηλώνει τήν πλήρη ἀποχή ἀπό πάσης τροφῆς ἤ τήν ἀποχή ἀπό ὁρισμένες τροφές.
Ἡ νηστεία ὡς θεσμός παρατηρεῖται σέ ὅλους τούς λαούς ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων.Στόν Χριστιανισμό εἰσήχθη ἀπό τόν Ἰουδαϊσμό, κατ᾽ ἀναλογία καί ἀντίθεση πρός αὐτόν, ἀλλά ἀντί Δευτέρας καί Πέμπτης πού ἐνήστευαν οἱ Ἑβραῖοι, οἱ Χριστιανοί ἐνήστευαν Τετάρτη καί Παρασκευή, τήν Τετάρτη ὡς ἀνάμνηση τῆς προδοσίας τοῦ Ἰούδα, τήν Παρασκευή ὡς ἀνάμνηση τοῦ Σταυρικοῦ Πάθους τοῦ Χριστοῦ.
Πολύ νωρίς, ἤδη ἀπό τῶν Ἀποστολικῶν χρόνων, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ Διδαχή τῶν Ἀποστόλων, ἡ ὁποία ἐγράφη περί τά τέλη τοῦ Α ́ μ.Χ. αἰῶνος, καθιερώθηκε στήν Χριστιανική Ἐκκλησία ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καί Παρασκευῆς.Ἐπίσης ἐνωρίς καθιερώθηκε ἡ νηστεία πρό τοῦ Πάθους καί τῆς Ἀναστάσεως. Ὅπως ἔχει γραφεῖ «τήν βάσιν τῶν χριστιανικῶν νηστειῶν ἀπετέλεσαν ἐν ἀρχῇ τά Πάθη καί ἡ Ἀνάστασις τοῦ Ἰησοῦ. Διά τοῦτο πρώτη καί ἀρχαιοτάτη εἶναι ἡ πρό τοῦ Πάσχα νηστεία, ἔχουσα τήν προέλευσιν ἀπό τῶν ἀποστολικῶν χρόνων, εἰς ἀνάμνησιν τῶν Παθῶν τοῦ Κυρίου καί τοῦ ἀποχωρισμοῦ».[1]
Ἡ διάρκεια τῆς νηστείας πρό τοῦ Πάσχα καθιερώθηκε σέ 40 ἡμέρες κατά τόν Δ ́ αἰώνα, ὅπως βλέπουμε στόν 5ον κανόνα τῆς Α ́ ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τό 325 μ.Χ. καί στόν 50όν τῆς ἐν Λαοδικείᾳ τοπικῆς Συνόδου τό 364 μ.Χ. : «Δεῖ πᾶσαν τήν τεσσαρακοστήν νηστεύειν ξηροφαγοῦντας».[2]
Κατά τόν ΞΘ ́ Κανόνα τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων «Εἴ τις Ἐπίσκοπος, ἤ Πρεσβύτερος, ἤ Διάκονος, ἤ Ὑποδιάκονος, ἤ Ἀναγνώστης, ἤ Ψάλτης, τήν ἁγίαν Τεσσαρακοστήν οὐ νηστεύει, ἤ Τετράδα(=Τετάρτη), ἤ Παρασκευήν, καθαιρείσθω. Ἐκτός εἰ μή δι᾽ ἀσθένειαν σωματικήν ἐμποδίζοιτο. Ἐάν δέ λαϊκός ᾖ, ἀφοριζέσθω»[3].
Ἑρμηνεύοντας τόν κανόνα αὐτόν ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης γράφει εἰς τό Πηδάλιον: «Τήν μέν ἁγίαν Τεσσαρακοστήν νηστεύομεν, κατά τόν θεῖον Χρυσόστομον ὄχι διά τό Πάσχα, ὄχι διά τόν Σταυρόν, ἀλλά διά τάς ἁμαρτίας μας...ἐπειδή τό Πάσχα δέν εἶναι ὑπόθεσις νηστείας καί πένθους, ἀλλ᾽ εὐφροσύνης καί χαρᾶς. Ὅθεν δέν πρέπει νά λέγωμεν ὅτι πενθοῦμεν διά τόν Σταυρόν. Οὐ γάρ δι᾽ ἐκεῖνον πενθοῦμεν˙ μή γένοιτο˙ ἀλλά διά τά ἐδικά μας ἁμαρτήματα. Νηστεύομεν δέ τήν Τεσσαρακοστήν, κατά τήν μίμησιν τοῦ Κυρίου, ὅπου ἐνήστευσεν ἐπί τοῦ ὄρους ἡμέρας τεσσαράκοντα. Τάς δέ δύω ἡμέρας τῆς ἑβδομάδος νηστεύομεν, τήν μέν Τετράδα (=Τετάρτη), διατί εἰς τήν ἡμέραν αὐτήν, ἔγινε τό συμβούλιον διά τήν προδοσίαν τοῦ Κυρίου μας˙ τήν δέ Παρασκευήν, διατί εἰς τήν ἡμέραν ταύτην ἔπαθε σαρκί τόν ὑπέρ τῆς σωτηρίας μας θάνατον...».[4]
Ἐπίσης ἀπό τόν ἀνωτέρω Ἀποστολικόν κανόνα συνάγεται ὅτι ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς εἶναι ἰσοδύναμη μέ τήν νηστεία τῆς Τεσσαρακοστῆς, ἀφοῦ ἐπιβάλλει ὁ ἀνωτέρω κανών ξηροφαγία καί στίς μέν καί στήν δέ. Ξηροφαγία εἶναι ἡ μετάληψη ἀμαγείρευτης καί χωρίς λάδι τροφῆς μία φορά τήν μέρα τήν τρίτη μεσημβρινή. Κατά τόν ἅγιον Νικόδημο «ἡ νηστεία ἑκάστης Τετράδος καί Παρασκευῆς διά ξηροφαγίας πρέπει νά γίνηται παρόμοια μέ τήν νηστείαν τῆς Τεσσαρακοστῆς. Ξηροφαγία δέ εἶναι τό νά τρώγῃ τινάς ἅπαξ τῆς ἡμέρας εἰς τήν ἐννάτην ὥραν (= 3 μ.μ.), χωρίς νά ἐσθίῃ ἔλαιον ἤ νά πίνῃ οἶνον...».[5]
Ἐπίσης ὁ ἅγιος Νικόδημος γράφει: «Εἰ δέ ἴση εἶναι ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς μέ τήν νηστείαν τῆς Τεσσαρακοστῆς φανερόν, ὅτι καθώς δέν γίνονται γάμοι ἐν τῇ Τεσσαρακοστῇ κατά τόν νβ́ τῆς ἐν Λαοδικίᾳ, ἔτσι δέν πρέπει νά γίνωνται γάμοι οὔτε ἐν τῇ Τετράδι καί ἐν τῇ Παρασκευῇ. Εἰ δέ τοῦτο, φανερόν ὅτι μήτε τά ἀνδρόγυνα πρέπει νά σμίγωνται σαρκικῶς ἐν ἑκάστη Τετράδι καί Παρασκευῇ, διά τό τῆς νηστείας σεμνόν καί αἰδέσιμον, καθώς μηδέ ἐν τῇ Τεσσαρακοστῇ πρέπει νά σμίγωνται.Ἄτοπον γάρ εἶναι, ἀπό μέν τό ἕνα μέρος νά μή καταλύουσι τάς νηστείας ταύτας διά βρωμάτων, ἀπό δέ τό ἄλλο μέρος, νά καταλύουσι ταύτας μέ τήν σαρκικήν μίξιν καί ἡδονήν. Ὅθεν ἐξίσου πρέπει νά νηστεύουσι ταύτας καί μέ τήν ἀποχήν τῶν ἐμποδισμένων ἐν ταῖς νηστείαις βρωμάτων, καί μέ τήν ἀποχήν τῶν τῆς σαρκικῆς μίξεως θελημάτων».[6]
Ἐπί τοῦ προκειμένου ὁ ΝΒ́ Κανών τῆς ἐν Λαοδικίᾳ τοπικῆς Συνόδου ὁρίζει: «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ γάμους ἤ γενέθλια ποιεῖν»[7]. Ὡσαύτως καί ὁ ΝΑ ́ Κανών τῆς ἐν Λαοδικίᾳ τοπικῆς Συνόδου ὁρίζει: «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ Μαρτύρων γενέθλια ἐπιτελεῖν, ἀλλά τῶν ἁγίων Μαρτύρων μνήμας ποιεῖν ἐν τοῖς Σαββάτοις καί Κυριακαῖς»[8].
Γενικά, ὅπως γράφει καί ὁ καθηγητής Παναγιώτης Μπούμης «κατά τίς ἡμέρες τῆς Τεσσαρακοστῆς ἀπαγορεύεται καί ἡ τέλεση χειροτονιῶν, γάμων, γενεθλίων, καθώς καί ἄλλη τελετή, ἡ ὁποία προξενεῖ χαρά καί εὐθυμία».[9]
Σχετικά μέ τό ἐάν, σύμφωνα μέ τούς ἱερούς Κανόνες, ἐπιτρέπεται ἡ κατάλυση ἐλαίου κατά τήν Μ.Πέμπτη, τό ζήτημα εἶναι ἀμφιλεγόμενο. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἑρμηνεύοντας τόν ΚΘ́ Κανόνα τῆς ΣΤ́ Οἰκουμενικῆς Συνόδου γράφει: «Οἱ Θεοφόροι Πατέρες, οἱ τά τυπικά συγγραψάμενοι, οἷον τήν μέσην στράταν τῶν δύω τούτων γνωμῶν βαδίσαντες, ἐδιώρισαν νά γίνηται κατάλυσις ἐν αὐτῇ εἰς οἶνον μόνον, ποιήσαντες συγκατάβασιν διά τήν τιμήν τοῦ Κυριακοῦ Δείπνου ὅπου εἰς αὐτήν ἔγεινε. Πλήν κάλλιον κάμνει ἐκεῖνος ὁποῦ νηστεύει καί τῇ Μ. Πέμπτῃ ἀπό οἶνον καί ἀπό ἔλαιον»[10]. Ἐπίσης ὁ Ν́ Κανών τῆς ἐν Λαοδικίᾳ τοπικῆς Συνόδου ὁρίζει: «Ὅτι οὐ δεῖ ἐν Τεσσαρακοστῇ τῇ ὑστέρα ἑβδομάδι τήν Πέμπτην λύειν, καί ὅλην τήν Τεσσαρακοστήν ἀτιμάζειν, ἀλλά δεῖ πᾶσαν τήν Τεσσαρακοστήν νηστεύειν ξηροφαγοῦντας»[11]. Καί ἑρμηνεύοντας τόν ἀνωτέρω κανόνα ὁ ἅγιος Νικόδημος γράφει: «...ὅλην τήν Τεσσαρακοστήν σύν αὐτῇ, δηλαδή τῇ μεγάλῃ Πέμπτῃ, πρέπει νά ξηροφαγοῦν οἱ Χριστιανοί»[12]. Ὡσαύτως καί ὁ ΚΘ́ Κανών τῆς ΣΤ́ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ὁρίζει τά ἑξῆς «...ὁρίζομεν, Ἀποστολικαῖς, καί Πατρικαῖς ἑπόμενοι παραδόσεσι, μή δεῖν ἐν Τεσσαρακοστῇ τῇ ὑστέρα ἑβδομάδι τήν Πέμπτην λύειν, καί ὅλην τήν Τεσσαρακοστήν ἀτιμάζειν»[13]. Ἐπί τοῦ προκειμένου ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Νέας Σμύρνης π. Συμεών Κούτσας γράφει: «Γιά τή Μ. Πέμπτη ὑπάρχει κάποια σύγχυση. Τό Τριώδιο, ὁρισμένα μοναστηριακά Τυπικά καί μιά εὐρύτατα διαδεδομένη συνήθεια μεταξύ τῶν χριστιανῶν ἐπιτρέπουν τήν κατάλυση οἴνου καί ἐλαίου, προφανῶς πρός τιμήν τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας πού μᾶς παρέδωσε ὁ Κύριος κατά τήν ἡμέρα αὐτή καί λόγῳ τῆς προσελεύσεως πολλῶν πιστῶν στή θεία Μετάληψη. Ἀντίθετα, ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἶναι ἐπιφυλακτικός. Φρονοῦμε ταπεινά ὅτι γιά τούς χριστιανούς τοῦ κόσμου μπορεῖ νά γίνει ἀνεκτή ἡ κατάλυση ἐλαίου. Ἀπεναντίας, οἱ μοναχοί στίς Μονές, πού ἀκολουθοῦν γενικότερα αὐστηρότερο τύπο νηστείας, ἄς ἀπέχουν».[14]
Ἀπό τούς Ἀποστόλους ἤδη ἀπαγορεύεται ἡ αὐστηρή νηστεία, ἡ τελεία ἀσιτία δηλαδή καί ἡ ξηροφαγία κατά τήν Κυριακή καί τό Σάββατο, ἐκτός ἀπό τό Μ. Σάββατο. Τήν Κυριακή διότι εἶναι ἡ ἡμέρα τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου καί τῆς ἀναδημιουργίας τοῦ κόσμου καί ὡς ἐκ τούτου εἶναι ἡμέρα παγκοσμίου χαρᾶς, τό δέ Σάββατο ἐπειδή εἶναι ἡ ἡμέρα τῆς ὁλοκληρώσεως καί καταπαύσεως τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου, καί ὡς ἐκ τούτου εἶναι τό τέλος καί ἡ σφραγίς τῆς δημιουργίας.
Ὁ ΞΘ́ (Κατ᾽ ἄλλους ΞΣΤ́) Ἀποστολικός Κανών λέγει: «Εἴ τις Κληρικός εὑρεθῇ τήν Κυριακήν ἡμέραν νηστεύων, ἤ τό Σάββατον, πλήν τοῦ ἑνός μόνον, καθαιρείσθω. Εἰ δέ Λαϊκός, ἀφοριζέσθω».[15] Ἑρμηνεύοντας τόν ὡς ἄνω Κανόνα ὁ ἅγιος Νικόδημος διευκρινίζει: «Ἄλλο εἶναι νηστεία, ἄλλο λύσις νηστείας, καί ἄλλο κατάλυσις νηστείας.Καί νηστεία μέν κυρίως εἶναι, ἡ τελεία ἀσιτία, ἤ τό νά τρώγῃ τινάς μίαν φοράν τήν ἡμέραν, κατά τήν ἐννάτην ὥραν, μέ ξηροφαγίαν, ἄρτου δηλονότι μόνου καί ὕδατος. Λύσις δέ τῆς νηστείας εἶναι, τό νά φάγῃ τινάς πρό τῆς ἐννάτης ὥρας, κᾂν σῦκα, κᾂν σταφίδας, κᾂν ἄλλο τοιοῦτο τι. Ἤ καί τό νά φάγῃ ἔξω ἀπό τόν ἄρτον, καί τό ὕδωρ, καί ἄλλα μερικά βρωσίμων λιτῶν καί εὐτελῶν˙ λόγου χάριν, Ὄσπρια, Οἶνον, Ἔλαιον ἤ Ὀστρακόδερμα. Κατάλυσις δέ νηστείας εἶναι, ὅταν τρώγῃ τινάς ἀπό ὅλα τά βρώσιμα, καί κρέας, θετέον καί ὀψάρια, καί γάλα, καί τυρί καί τά λοιπά. Λοιπόν εἰς τόν παρόντα Κανόνα διορίζουσιν οἱ Θεῖοι Ἀπόστολοι, ὅτι ὅποιος Κληρικός εὑρεθῇ νά νηστεύῃ τήν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς ἤ τοῦ Σαββάτου, μέ ἀσιτίαν τελείαν, ἤ καί μέ ξηροφαγίαν ἐν τῇ ἐννάτῃ, ἔξω ἀπό τό ἕνα καί μόνον Σάββατον, δηλαδή τό Μέγα Σάββατον...ἄς καθαίρεται, εἰ δέ Λαϊκός εἶναι ὁ ταύτας τάς ἡμέρας νηστεύων, ἄς ἀφορίζηται».[16]
Εἶναι ἀξιοσημείωτο καί ἐνδεικτικό τῆς νοοτροπίας τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων ὅτι ὁ ΝΓ́ Ἀποστολικός Κανών ὁρίζει πώς ὅποιος Ἐπίσκοπος ἤ Πρεσβύτερος ἤ Διάκονος κατά τίς ἑορτάσιμες ἡμέρες δέν τρώγει κρέας καί δέν πίνει κρασί ὄχι γιά ἄσκηση καί ἐγκράτεια, ἀλλά ἐπειδή τά σιχαίνεται, νά καθαιρεῖται: «Εἴ τις Ἐπίσκοπος, ἤ Πρεσβύτερος, ἤ Διάκονος ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν ἑορτῶν οὐ μεταλαμβάνει κρεῶν καί οἴνου, βδελυσσόμενος, καί οὐ δι᾽ ἄσκησιν, καθαιρείσθω. Ὡς κεκαυτηριασμένος τήν ἰδίαν συνείδησιν, καί αἴτιος σκανδάλου πολλοῖς γενόμενος»[17].
Πρέπει οἱ πιστοί κληρικοί καί λαϊκοί νά προσέρχονται στή Θεία Εὐχαριστία νηστικοί, δηλαδή μέ ἄδειο στομάχι. Ὁ ΚΘ́ Κανών τῆς ΣΤ́ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ὁρίζει: «Ὁ τῶν ἐν Καρθαγένη, διαγορεύει Κανών, ὥστε, ἅγια θυσιαστηρίου, εἰ μή ὑπό νηστικῶν ἀνθρώπων, μή ἐπιτελεῖσθαι...»[18], δηλαδή «τά ἅγια ὑπό νηστικῶν ἀνθρώπων ἐπιτελεῖσθαι». Ἐξαίρεση στόν ἀνωτέρω Κανόνα εἶναι ὁ ἑτοιμοθάνατος. Σύμφωνα μέ τόν Θ́ Κανόνα τοῦ ἁγίου Νικηφόρου τοῦ Ὁμολογητοῦ «Πρέπει νά μεταλαμβάνῃ ὁ Ἱερεύς ἐκεῖνον ὁποῦ κινδυνεύει εἰς θάνατον καί ἀφ᾽ οὗ ἔφαγε»[19].
Βέβαια οἱ ἱεροί Κανόνες ὁρίζουν ἐγκράτεια ἀπό γενετήσια μίξη πρό τῆς προσελεύσεως στά ἄχραντα Μυστήρια.Ὅπως ἔχει γραφεῖ «τόσο οἱ ἱερωμένοι πού τελοῦν τή θεία Λειτουργία – “οἱ τά θεῖα μυστήρια ψηλαφῶντες ἱερωμένοι” – ὅσο καί οἱ πιστοί πού πρόκειται νά προσέλθουν στή θεία μετάληψη, ὀφείλουν προηγουμένως νά ἐγκρατεύονται – “ἐκ τῶν ἰδίων ἐγκρατεύεσθαι συμβίων”»[20]. Ὁ ΙΓ́ Κανών τῆς ΣΤ́ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ὁρίζει: «...Χρή τούς τῷ θυσιαστηρίῳ προσεδρεύοντας, ἐν τῷ καιρῷ τῆς τῶν Ἁγίων μεταχειρίσεως ἐγκρατεῖς εἶναι ἐν πᾶσιν...»[21]. Ἑρμηνεύοντας ὁ ἅγιος Νικόδημος τόν ἀνωτέρω κανόνα γράφει: «...Οὕτω καί ἡμεῖς τά αὐτά μέ τούς Πατέρας τούτους λέγοντες, διορίζομεν, ὅτι, αἱ ἀνωτέρω τρεῖς τάξεις τῶν ἱερωμένων νά ἐγκρατεύωνται ἀπό τάς γυναῖκας των ἐν καιρῷ νηστείας καί προσευχῆς, κατά τόν Παῦλον. Διότι, οἱ τῷ θυσιαστηρίῳ προσεδρεύοντες πρέπει νά ᾖναι ἐγκρατεῖς ἀπό ὅλα ἐν τῷ καιρῷ ὁποῦ ἱερουργοῦσι...»[22].
Ὡσαύτως ὁ ΙΓ́ Κανών τοῦ ἁγίου Τιμοθέου Ἀλεξανδρείας ὁρίζει: «Ἅ προείρηκα καί νῦν λέγω.Ὁ Ἀπόστολος λέγει, “μή ἀποστερεῖτε ἀλλήλους, εἰ μή τι ἄν ἐκ συμφώνου πρός καιρόν, ἵνα σχολάζητε τῇ προσευχῇ”. Καί πάλιν “ἐπί τό αὐτό συνέρχεσθε, ἵνα μή πειράζῃ ὑμᾶς ὁ σατανᾶς διά τήν ἀκρασίαν ὑμῶν”. Ἐξ ἀνάγκης δέ τό Σάββατον καί τήν Κυριακήν ἀπέχεσθαι δεῖν, διά τό ἐν αὐταῖς τήν πνευματικήν θυσίαν ἀναφέρεσθαι τῷ Κυρίῳ»[23].
Κλείνοντας τήν οὐδόλως ἐξαντλητική τοῦ θέματος ἐργασία μας πρέπει νά καταθέσουμε τά ἑξῆς γραφέντα ἀπό τόν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτη Νέας Σμύρνης π. Συμεών Κούτσα: «Συναφές εἶναι καί τό ζήτημα τοῦ κανονικοῦ κύρους καί τῆς ἀρχαιότητας ὁρισμένων ἐκκλησιαστικῶν νηστειῶν. Τί ἐννοοῦμε μ᾽ αὐτό; Ἐννοοῦμε ὅτι ὅλες σχεδόν οἱ νηστεῖες, ἐξαιρέσει τῆς νηστείας τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς καί τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, δέν καθιερώθηκαν στήν ἀποστολική ἤ τή μεταποστολική ἐποχή, ἀλλά σέ ἀρκετά μεταγενέστερες περιόδους καί ἔγιναν ἀποδεκτές σιγά – σιγά καί κατά τρόπο σιωπηρό. Ἐνῶ δηλαδή γιά τή νηστεία τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς, καθώς καί τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἀποφάνθηκαν Οἰκουμενικές καί Τοπικές σύνοδοι τῆς Ἐκκλησίας, γιά τίς ἄλλες νηστεῖες οὐδεμία σύνοδος κάνει λόγο»[24]. Αὐτό βέβαια καθόλου δέν μειώνει τό κῦρος τους καί τήν ἀνάγκη τηρήσεώς τους ἀπό τούς πιστούς.
[1] ΘΗΕ, τόμος 9ος, λῆμμα νηστεία
[2] ΘΗΕ, τόμος 9ος, λῆμμα νηστεία
[3] Πηδάλιον, ἐκδ. οἶκος “ Ἀστήρ”, Α. καί Ε. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι 1970, σελ. 91
[4] Πηδάλιον, σελ.92
[5] Πηδάλιον, σελ.94
[6] Πηδάλιον, σελ.94
[7] Πηδάλιον, σελ. 439
[8] Πηδάλιον, σελ. 439
[9] Παναγιώτη Ἰ. Μπούμη, Κανονικόν Δίκαιον, ἐκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα χ.χ., σελ. 122
[10] Πηδάλιον. σελ. 244
[11] Πηδάλιον, σελ. 439
[12] Πηδάλιον, σελ. 439
[13] Πηδάλιον, σελ. 243-244
[14] Συμεών Κούτσα, Μητροπολίτου Νέας Σμύρνης, Ἡ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας, ἔκδοση ΙΔ,́ Ἀποστολική Διακονία, Ἀθήνα 2018, σελ. 87
[15] Πηδάλιον, σελ. 82
[16] Πηδάλιον, σελ. 83
[17] Πηδάλιον, σελ.71
[18] Πηδάλιον, σελ. 243
[19] Πηδάλιον, σελ. 727
[20] Συμεών Κούτσα, ὅ.π., σελ. 116
[21] Πηδάλιον, σελ.229
[22] Πηδάλιον, σελ.230-231
[23] Πηδάλιον, σελ. 672
[24] Συμεών Κούτσα, ὅ.π., σελ. 59
Δημοσιεύθηκε στήν Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, τεῦχος 119, τό 2019
Δύσκολο και ακανθώδες θέμα…
Προσωπικά θα παρατηρήσω τα εξής:
Α)Επ’ ουδενί δε μπορούμε να νομοθετούμε πράγματα που γίνονται από ορισμένους κατ’ έθος (ή/και κατ’ απομίμηση του μοναχικού βίου) για όλους
Β)Οι ερμηνείες του Νικοδήμου πάνω στους κανόνες (Πηδάλιον) δεν είναι οι μόνες ούτε φυσικά είναι δεσμευτικές
Γ)Δε μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τους κανόνες που συντάσσει ένας άγιος γενικής ισχυος. Κανόνες συνέταξαν πχ και ο Νύσσης και ο Ιωάννης Νηστευτής, ομως μόνο του πρώτου έχουν Συνοδικό κύρος.
Καλή Σαρακοστή!
Συμφωνῶ ὅτι ἡ νηστεία, ὅπως τήν ὁρίζουν οἱ ἱεροί Κανόνες εἶναι πολύ δύσκολο ἕως σχεδόν ἀδύνατον νά τηρηθεῖ μέ ἀκρίβεια ἀπό τό σύγχρονο πιστό. Ὅμως εἶναι χρήσιμο νά γνωρίζουμε ποιά εἶναι ἡ νηστεία σύμφωνα μέ τούς ἱερούς Κανόνες, γιατί αὐτή ἡ νηστεία πού κάνουμε (καί αὐτό οὐδόλως τό θεωρῶ μεμπτό) εἶναι περισσότερο μιά ἀλλαγή δίαιτας (=τρόπου διατροφῆς) καί λίγότερο μιά θλίψη τῆς γαστέρας ὅπως τήν ὁρίζουν οἱ Πατέρες (“θλῖψον γαστέρα”). Καί τοῦτο γιά νά μή νομίζουμε ὅτι κάνουμε κάτι πολύ σπουδαῖο ὅταν νηστεύουμε. Ὁ ἅγιος Παίσιος ἔλεγε ὅτι ἡ νηστεία πρέπει νά γίνεται μέ φιλότιμο καί μέ ταπεινό φρόνημα. Ὅσο ἀντέχει καί μπορεῖ ὁ καθένας! Ἄλλωστε ἡ νηστεία εἶναι παθοκτόνος καί ὄχι σωματοκτόνος. Βέβαια ἐκτός ἀπό τή “σωματική” νηστεία (τή νηστεία τῶν βρωμάτων) πιό σημαντική εἶναι ἡ “πνευματική” νηστεία (ἡ ἀποχή ἀπό τό κακό καί ἡ ἐκκοπή τῶν ψεκτῶν παθῶν).
Τώρα γιά τήν ἑρμηνεία τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ἔχω νά πῶ ὅτι μπορεῖ βέβαια νά μήν εἶναι ἀπολύτως δεσμευτική, ἀλλά οὔτε καί γιά παντελῆ ἀγνόηση, ἀφοῦ εἶναι ἑρμηνεία ἑνός ἁγίου καί Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας.
Καλησπέρα και ευχαριστώ για την απάντηση!
Η νηστεία, ως έλεγε ο π. Μεταλληνός, δεν έχει αφ’ εαυτής της αξιομισθία. Eντούτοις, ως “εσχάτη στη χορεία των αρετών” κατά τον Χρυσόστομο, έχει οφέλη, όταν συνδυάζεται με τη φιλανθρωπία κ.λπ.
Αυτό που προσωπικά με απασχολεί είναι η υποχρεωτικότητα που επιβάλλουμε ερήμην των κανόνων, διότι αυτό είναι το έργο της φαρισαϊκής σκληροκαρδίας και “υπερβολής της ακριβείας”.
Για αυτό και υιοθετώ τη διάκριση του αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως στο έργο του “περί των διατεταγμένων νηστειών”: υπάρχουν οι κατά κανόνα (υποχρεωτικές- Τετάρτη, Παρασκευή, προ του Πάσχα) και οι κατ’ έθος (προαιρετικές, μοναστικές των τελευταίων αιώνων- υπόλοιπες). Εφόσον θέσουμε έτσι το ζήτημα, μπορούμε να συμφωνήσουμε.
Και πάλι ευχαριστώ, κάθε ευλογία παρά Θεού και καλόν αγώνα!
Εὐχαριστῶ καί ἐγώ καί γιά τά δύο σχόλια/παρεμβάσεις σας.Συμφωνῶ ὅτι ἡ (αὐτο)καταναγκαστική ὑποχρεωτικότητα τηρήσεως τῆς νηστείας δέν ὠφελεῖ. Κατά τό ἱλαρόν δότην ἀγαπᾶ ὁ Θεός μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἱλαρόν νηστευτήν ἀγαπᾶ ὁ Θεός.Ὅσο μπορεῖ ὁ καθένας, χωρίς (αὐτο)καταπίεση καί ἄλογες/ἄμετρες ὑπερβολές/ἀκρότητες.
Καί κάτι τελευταῖο. Δέν ὠφελεῖ ἡ νηστεία τῶν βρωμάτων ἄν ταυτόγχρονα εἶναι ὁ νηστευτής εἶναι γεμᾶτος κακία καί ἔμπλεως ἀπό ψυχοφθόρα πάθη.Ὁ Μ. Βασίλειος γράφει τά ἑξῆς ἀξιοπρόσκτα: “Μή λοιπόν περιορίζης τό καλόν τῆς νηστείας εἰς μόνην τήν ἀποχήν ἀπό τά φαγητά. Διότι ἀληθινή νηστεία εἶναι ἡ ἀποξένωσις ἀπό τά κακά (Νηστεία γάρ ἀληθής ἡ τῶν κακῶν ἀλλοτρίωσις).”Νά λύσης τά δεσμά τῆς ἀδικίας” (Ἡσ. 63,6). Συγχώρησε τόν πλησίον διά τήν λύπην, συγχωρησέ των διά τά χρέη (ἄφες αὐτῷ τά ὀφλήματα). “Νά μή νηστεύετε χάριν διαμάχης καί ἔριδος” (Ἡσ.63,4). Δέν τρώγεις κρέατα, ἀλλά τρώγεις τόν ἀδελφόν σου. Δέν πίνεις οἶνον, ἀλλά δέν εἶσαι ἐγκρατής εἰς τάς ὕβρεις.Περιμένεις τό βράδυ διά νά λάβης τροφήν, ἀλλά ἐξοδεύεις τήν ἡμέραν εἰς τά δικαστήρια. “Ἀλοίμονον εἰς αὐτούς πού δέν μεθοῦν μέ κρασί” (Ἡσ. 28,1). Ὁ θυμός εἶναι ἡ μέθη τῆς ψυχῆς, διότι τήν κάμνει παράφρονα ὅπως ὁ οἶνος. Ἡ λύπη εἶναι αὐτή μέθη, διότι καταπνίγει τήν διάνοιαν. Ὁ φόβος εἶναι ἄλλη μέθη, διότι συμβαίνη ἐκεῖ πού δέν πρέπει…” (Μ. Βασιλείου, Περί Νηστείας Α, 10,μετάφρασις Βασιλείου Ψευτογκᾶ, ΕΠΕ, τόμος 6, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 49-51).
Αντί να περιπτωσιολογούμε κινδυνεύοντας να μπλεχτούμε με σε σχολαστικισμούς και ηθικολογίες, αξίζει μάλλον τον κόπο να παραθέσουμε απόσπασμα του κειμένου για τη νηστεία που εγκρίθηκε ομόφωνα από τους εκπροσώπους των δέκα ορθοδόξων αυτοκεφάλων Εκκλησιών που συμμετείχαν στη Μεγάλη Σύνοδο του 2016, κι αποτελεί τον κύριο οδηγό για εμάς, τα μέλη τους:
“Ἡ Ἐκκλησία ὅμως ἔθετο ἅμα, κατά ποιμαντικήν διάκρισιν, καί ὅρια φιλανθρώπου οἰκονομίας τοῦ καθεστῶτος τῆς νηστείας. Διό καί προέβλεψε τήν δι’ ἀσθένειαν τοῦ σώματος ἤ δι’ ἀδήριτον ἀνάγκην ἤ καί διά τήν χαλεπότητα τῶν καιρῶν ἀνάλογον ἐφαρμογήν τῆς ἀρχῆς τῆς ἐκκλησιαστικῆς οἰκονομίας κατά τήν ὑπεύθυνον κρίσιν καί ποιμαντικήν μέριμναν τοῦ σώματος τῶν ἐπισκόπων τῶν κατά τόπους Ἐκκλησιῶν.
Εἶναι γεγονός, ὅτι σήμερον πολλοί πιστοί δέν τηροῦν ἁπάσας τάς περί νηστείας διατάξεις, εἴτε ἐξ ὀλιγωρίας εἴτε λόγῳ τῶν ὑπαρχουσῶν συνθηκῶν ζωῆς, οἱαιδήποτε κἄν ὦσιν αὗται. Ἅπασαι ὅμως αἱ περιπτώσεις αὗται τῆς χαλαρώσεως τῶν περί νηστείας ἱερῶν διατάξεων, εἴτε εἶναι γενικώτεραι, εἴτε ἀτομικαί, δέον ὅπως τυγχάνουν τῆς ποιμαντικῆς μερίμνης ἐκ μέρους τῆς Ἐκκλησίας, διότι ὁ Θεός «οὐ θέλει τόν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ ὡς τὸ ἐπιστρέψαι καὶ ζῆν αὐτόν» (πρβλ. Ἰεζ. λγ’, 11), χωρίς ὅμως νά περιφρονῆται ἡ ἀξία τῆς νηστείας. Ὅθεν διά τούς ἔχοντας δυσκολίαν εἰς τήν τήρησιν τῶν ἰσχυουσῶν περί νηστείας διατάξεων εἴτε ἐκ λόγων ἀτομικῶν (ἀσθένεια, στράτευσις, συνθῆκαι ἐργασίας κ.λπ.) εἴτε γενικωτέρων (εἰδικαί συνθῆκαι ἐπικρατοῦσαι εἴς τινας χώρας ἀπό πλευρᾶς κλίματος, καθώς καί κοινωνικο-οἰκονομικαί ἰδιαιτερότητες τινῶν χωρῶν λ.χ. ἀδυναμία εὑρέσεως νηστησίμων τροφῶν) ἐπαφίεται εἰς τήν διάκρισιν τῶν κατὰ τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν νά καθορίσουν τήν φιλάνθρωπον οἰκονομίαν καί ἐπιείκειαν, ἀπαλύνουσαι, κατά τάς εἰδικὰς ταύτας περιπτώσεις, τὸ τυχὸν «στυφόν» τῶν ἱερῶν νηστειῶν. Πάντα δέ ταῦτα ἐντός τῶν πλαισίων τῶν ὡς ἄνω λεχθέντων καί ἐπί τῷ σκοπῷ νά μή ἀτονήσῃ ποσῶς ὁ ἱερός θεσμός τῆς νηστείας. Ἡ φιλάνθρωπος αὕτη συγκατάβασις πρέπει νά ἀσκηθῇ ὑπό τῆς Ἐκκλησίας μετά πάσης φειδοῦς, ὁπωσδήποτε δέ ἐπί τό ἐπιεικέστερον διά τάς νηστείας ἐκείνας, δι’ ἅς δέν ὑπάρχει ὁμοιόμορφος πάντοτε καί εἰς ἁπάσας τάς περιπτώσεις παράδοσις καί πρᾶξις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. «… Καλόν τὸ νηστεύειν πᾶσαν ἡμέραν, ἀλλ’ ὁ μή ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω. Ἐν τοῖς τοιούτοις οὐ νομοθετεῖν, οὐ βιάζεσθαι, οὐκ ἀναγκαστικῶς ἄγειν τὸ ἐγχειρισθὲν προσήκει ποίμνιον, πειθοῖ δὲ μᾶλλον, καὶ ἠπιότητι, καὶ λόγῳ ἅλατι ἠρτυμένῳ..»(Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Περί τῶν ἁγίων νηστειῶν, 3. PG 95, 68B).
@Theo
Έχει ενδιαφέρον και αξία πράγματι το κείμενο αυτό, ως κείμενο των κεφαλών της Ποιμαίνουσας-Διοικούσας Εκκλησίας. Ταυτόχρονα, ας μην λησμονήσουμε τα βασικά θεολογικά μας γράμματα: ακρίβεια και επιείκεια νοείται πάντα όταν έχουμε έναν οικουμενικής και διαχρονικής ισχύος εκκλησιαστικό κανόνα, όχι ένα έθος, δηλαδή μια συνήθεια ορισμένων Χριστιανών. Έθος στην εποχή του Μ. Βασιλείου για παράδειγμα ήταν η μοιχεία να καταλογίζεται μόνο στην περίπτωση της γυναίκας ως λόγος διαζυγίου.
Ως αντιπαράδειγμα, οι κεφαλές της Εκκλησίας μας βάσει των μεγάλων Πατέρων και των κανόνων όπως και πολύ περισσότερο όλοι όσοι γίνονται πνευματικοί καθοδηγητές πρέπει να είναι ζώντες άγιοι. Εκεί πράγματι πρέπει να υπάρχει επιείκεια, ώστε να οικονομηθούν τα πράγματα και να πάρουν κάποιες κατευθύνσεις ορισμένοι αρχάριοι ειδικά στη ζωή της πίστης αλλά και να ρυθμίζεται η εκκλησιαστική ζωή.
@ κ. Φώτη Σχοινά Πολύ σωστά τα λέτε! Εξαιρετικά παραθέματα!
Δε νομίζω πως η νηστεία είναι ένα έθος, όταν έχουν θεσπιστεί τόσοι ιεροί κανόνες γι’ αυτήν από τόσες ιερές συνόδους. Αλλά και “έθος” να ήταν, ας μην παίζουμε με τις λέξεις. Ο άγιος Πορφύριος έλεγε ν’ ακολουθούμε την “εκκλησούλα μας”, ακόμα κι αν κάνει λάθος (προφανώς, σε θέματα τάξεως, όχι δογματικά). Και με το “εκκλησούλα μας”, την Ποιμαίνουσα-Διοικούσα εννοούσε (γιατί Εκκλησία κυριολεκτικά είμαστε όλα τα μέλη της, με κεφαλή τον Χριστό). Όταν λοιπόν η Ποιμαίνουσα-Διοικούσα Εκκλησία, σε μια σύνθεση άνευ προηγουμένης μετά την Άλωση, εκδίδει αυτό το κείμενο, δε νομίζω πως μένει πολύς χώρος για συζητήσεις περί νηστείας, συμπαθάτε με.
@Theo
Μιλάμε πάντα για τις μη-κανονικές νηστείες, όχι για τις κανονικές όπως ορίστηκαν από τους αγίους Αποστόλους, δηλαδή Τετάρτη-Παρασκευή-προ του Πάσχα.
Μην ξεχνάμε αυτό που λέει ο Παύλος: “εγώ εγέννησα υμάς (πνευματικώς) δια του ευαγγελίου”.
Εάν κάποιοι Μητροπολίτες (όταν και όποτε) κηρύσσουν διαφορετικό ευαγγέλιο, τότε θα μένουμε βεβαίως στην Εκκλησία μας, αλλά ασφαλώς χωρίς αδιάκριτη υπακοή. Αυτό είναι άλλωστε θαρρώ ένα καίριο σημείο διαφοροποίησής μας από το Βατικανό.
Ευχαριστώ πολύ για την όμορφη και εποικοδομητική συζήτηση, κάθε καλό! 🙂
Δηλαδή, μετά τους Αποστόλους δεν μπορεί τίποτα να θεσμοθετηθεί; Δεν υπάρχουν οι διάδοχοί τους, οι επίσκοποι; Δεν υπάρχει ο θεσμός (οι θεσμοί, στις διάφορες εκφάνσεις του) της Εκκλησίας που τον συγκροτεί το Άγιο Πνεύμα; Αυτοί οι θεσμοί (οι οικουμενικές σύνοδοι) δεν προχώρησαν στη διατύπωση του δόγματος; Αυτοί οι θεσμοί (άλλες, τοπικές ή ευρύτερες σύνοδοι) δεν θεσμοθέτησαν τους ιερούς κανόνες που ρυθμίζουν τη ζωή της Εκκλησίας;
Στις συνοδικές αποφάσεις οφείλουμε να υπακούμε αδιάκριτα, όχι σ’ έναν οιονεί πάπα. Η συνοδικότητα είναι που χαρακτηρίζει την Ορθόδοξη Εκκλησία. Και το (φιλάνθρωπο και πιστό στην Παράδοση συνάμα) κείμενο που παρέθεσα είναι απόφαση μείζονος Συνόδου.
Ευχαριστώ κι εγώ για τη συζήτηση.
@Theo
Στο θέμα αυτό, διαφωνούμε, από ό,τι φαίνεται- δεν πειράζει. 🙂 Η δική μου έγνοια είναι ξαναλέω να μην πέσουμε στα ίδια λάθη με αυτά που έγιναν την εποχή του Χριστού, σε ένα νέου τύπου ασφυκτικό φαρισαϊσμό και ταλμουδισμό, διότι αυτό είναι βέβαιο συν τοις άλλοις πως θα “κλείσει τη Βασιλεία έμπροσθεν των ανθρώπων”.
Στο ερώτημά σας, ο Θεόδωρος Βαλσαμών, μια χιλιετία και πλέον αργότερα, είχε γράψει σχετικά (και ο άγιος Νεκτάριος το επαναλαμβάνει στη μελέτη του): εάν υπήρχαν και άλλες νηστείες, “ο κανόνας ούτος μνημονεύσειεν αν”. Για αυτό μιλάμε για “κατά κανόνα” και κατ’ έθος (προαιρετικές/προερχόμενες από μίμηση του μοναστικού βίου/τυπικών των τελευταίων αιώνων)- αυτή τη διάκριση νομίζω δέχεται εμμέσως πλην σαφώς και το κείμενο της Συνόδου της Κρήτης.
Για τη συνοδικότητα, με βρίσκετε μεν σύμφωνο, εάν συμφωνήσουμε όμως ότι η συνοδικότητα δεν περιλαμβάνει μια στενή ομάδα ανώτατου κλήρου και συνεργατών τους, σαν ένα ορθόδοξο παπικό κονκλάβιο, αλλά όλη την Εκκλησία μας. Η εκκλησιαστική συνείδηση είναι αυτή που καθιερώνει όχι μόνο τις Συνόδους και τους Αγίους και η διοίκηση είναι επιφορτισμένη απλώς με την αναγνώριση, με σκοπό να επεκταθεί η ωφέλεια από τις πρεσβείες τους. Όλα αυτά ισχύουν παρά τον συγκεντρωτισμό που ενάντια στην παράδοσή μας και στους κορυφαίους Πατέρες και τη διδασκαλία τους έχει επέλθει στην πράξη.
Να είστε καλά!!!
Όταν οι Πατέρες μάς διδάσκουν ότι το Άγιο Πνεύμα ενεργεί στην Εκκλησία σε κάθε εποχή όπως και στην εποχή των Αποστόλων, όταν η ζωή στην Εκκλησία είναι μια διαρκής Πεντηκοστή για όποιον τηρεί τις εντολές του Χριστού, το χωρίο του Βαλσαμώνα με ξενίζει και δεν συμφωνώ.
Στις Συνόδους εκπροσωπείτο το πλήρωμα της Εκκλησίας, όμως πλειοψηφούσαν οι επίσκοποι (σε αυτούς ανήκε πάντα το πρωτείο, ως όντας “εις τύπον και τόπον Χριστού) αλλά συμμετείχαν και κληρικοί των άλλων δύο βαθμίδων και λαϊκοί (κοσμικοί τε και μοναχοί). Ως προς αυτό, συμφωνώ με την κριτική σας στη Σύνοδο της Κρήτης και περί συγκεντρωτισμού στην πράξη.
Αυτά, και δεν θα επανέλθω (από σήμερα είμαι και εκτός έδρας και γράφω από τάμπλετ).
Να είστε καλά!