Η επιρροή του θετικισμού στις κοινωνικές επιστήμες είναι διαρκής, αν και όχι αναντίλεκτη και χωρίς αμφισβητήσεις. Ο θετικισμός υποστηρίζει το δόγμα της ενότητας των επιστημών, θετικών και ανθρωπιστικών. Κατ’ αυτόν η φύση είναι οργανωμένη με βάση τους απλούς καθολικής ισχύος νόμους της φυσικής, στους οποίους μπορούν να αναχθούν όλοι οι άλλοι νόμοι και αρχές.
Στις κοινωνικές επιστήμες ο θετικισμός επιδιώκει να ανακαλύψει καθολικούς νόμους που κατευθύνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά παντού και πάντοτε. Η ανθρωπολογία έχει επιδείξει τις μεγαλύτερες αντιστάσεις σ‘ αυτήν την επιδίωξη. Δεν σπεύδει αβασάνιστα να ανακαλύψει παντού κανονικότητες και να οικοδομήσει γενικεύσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανθρωπολογία πήρε εγκαίρως αποστάσεις από τις προσπάθειες να κατασκευασθεί μια ενιαία εικόνα του ανθρώπου. Ένας μοναδικός τύπος ανθρώπου, δηλαδή, που αποκαλύπτεται και γίνεται ορατός όταν αφαιρεθούν τα «στολίδια» των πολιτισμών.
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1930, λοιπόν, οι ανθρωπολόγοι συμφωνούσαν ότι η εθνογραφία, η επιτόπια έρευνα των κοινωνικών ομάδων, πρέπει να δίνει έμφαση στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα βιώνουν τον πολιτισμό τους και την πολιτισμική τους διαφορετικότητα. Η αναζήτηση νόμων καθολικής ισχύος απορρίπτονταν.
***
Από τα μέσα, όμως, της δεκαετίας του 1930 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 το κλίμα άλλαξε. Επικράτησε μια μέριμνα για τον γρήγορο εκσυγχρονισμό και την οικονομική ανάπτυξη των νέων κρατών που προέκυψαν από τους αγώνες κατά της αποικιοκρατίας. Οι σχετικές μελέτες προσέλαβαν από ένα σημείο και πέρα έναν θετικιστικό και ουνιβεραλιστικό χαρακτήρα.
Πολλοί θεώρησαν τότε ότι ο εκσυγχρονισμός και η εκβιομηχάνιση οδηγούν αναπόδραστα προς την υιοθέτηση του κοινοβουλευτισμού. Άλλοι πάλι, οι λιγότεροι, αντέτειναν ότι δεν υπάρχει ένας μοναδικός δρόμος προς την νεωτερικότητα και ότι η οικονομική ανάπτυξη ούτε προϋποθέτει ούτε καταλήγει υποχρεωτικά στον κοινοβουλευτισμό.
Η όλη συζήτηση για τον εκσυγχρονισμό των νέων κρατών παρέκαμπτε το πρόβλημα της ισχνότητας και της στενότητας των πολιτισμικών βάσεων πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Πολλά από τα μετα-αποικιοκρατικά κράτη χαρακτηρίζονταν από ένα μωσαϊκό γλωσσών και φυλών. Μετεπαναστατικά η ετερογένεια αυτή τροφοδότησε αδυσώπητες συγκρούσεις μεταξύ των εθνοτικών υποσυνόλων αυτών των κρατών.
Προϋπόθεση, κατά συνέπεια, της οικονομικής ανάπτυξης και της ομαλής εξέλιξης του πολιτικού συστήματος στα νέα κράτη ήταν να εξευρεθεί ένας λειτουργικός συμβιβασμός ανάμεσα σε αυτά τα αντιμαχόμενα υποσύνολα. Ο εκσυγχρονισμός τελικά αποτυγχάνει αν ξεκινά από την παραδοχή ότι πρέπει να αποβλέπει στην αντικατάσταση του ιθαγενούς και «παρωχημένου» από το εισαγόμενο και σύγχρονο.
***
Από την δεκαετία του 1960 και έπειτα αναχαιτίσθηκαν και πάλι οι θετικιστικές και ουνιβερσαλιστικές τάσεις στον χώρο της ανθρωπολογίας. Διαμορφωθήκαν δυο στρατόπεδα. Το στρατόπεδο της συμβολικής ανθρωπολογίας, που είχε έντονα αντιθεκιστικό χαρακτήρα και το στρατόπεδο της λεγόμενης πολιτισμικής οικολογίας, που αποτέλεσε μια εκδοχή του θετικισμού, θεωρώντας ως κινητήρα των κοινωνικών αλλαγών την επιτυχή προσαρμογή των κοινωνιών στις πιέσεις του φυσικού περιβάλλοντος και των τεχνολογικών ανακαλύψεων.
Η συμβολική ανθρωπολογία είναι μια ομπρέλα για ορισμένες αποκλίνουσες μεταξύ τους προσεγγίσεις. Ο Clifford Geertz, με τον οποίο θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα στο παρόν άρθρο, εκπροσωπεί έναν μετασχηματισμό και μια μετεξέλιξη της παραδοσιακής αμερικανικής ανθρωπολογίας που ενδιαφέρονταν πάντα για τις λειτουργίες του πολιτισμού.
Ο Geertz υποστήριξε ότι ο πολιτισμός δεν είναι κάτι το οποίο «κατοικεί» μέσα στα κεφάλια των ανθρώπων. Οι πολιτισμοί ενσαρκώνονται σε προσιτά στην δημόσια θέα σύμβολα μέσω των οποίων τα μέλη μιας κοινωνίας μεταδίδουν το ήθος και την κοσμοθεώρησή τους μεταξύ τους, αλλά και προς τις επόμενες γενιές και προς τους ανθρωπολόγους.
Τα σύμβολα είναι «οχήματα» σημασιών που έχουν πρακτικά κοινωνικά αποτελέσματα. Μπορούν να μετατρέπουν τα αγόρια και τα κορίτσια σε άνδρες και σε γυναίκες μέσω τελετουργιών ενηλικίωσης, να συμβάλλουν στην θεραπεία νοσούντων μέσω τελετουργιών ίασης, να βλάπτουν τους ανθρώπους μέσω μαγικών πρακτικών κ.λπ. Τα σύμβολα, περαιτέρω, διαμορφώνουν τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι βλέπουν, αισθάνονται και σκέφτονται τον κόσμο.
Ο Geertz μέσω των συμβόλων ως «οχημάτων» σημασιών προσέδωσε έναν αντικειμενικό χαρακτήρα στην θολή μέχρι τότε έννοια του πολιτισμού που εξισώνονταν με την μεμαθημένη συμπεριφορά. Τόνισε μάλιστα ότι η πολιτισμική δομή και η κοινωνική δομή δεν αποτελούν αντανάκλαση η μια της άλλης, αλλά είναι ανεξάρτητες αν και αλληλένδετες μεταβλητές.
Μια άλλη συμβολή του Geertz ήταν η λεγόμενη «πυκνή περιγραφή». Οι ανθρωπολόγοι κατά τον Geertz πρέπει να συζούν για μακρά διαστήματα με τις μελετώμενες ομάδες, ώστε να μπορούν να συνάψουν σχέσεις με τους ντόπιους και να κινηθούν πέρα από την απλή καταγραφή των γεγονότων. Να επιδιώξουν δηλαδή να κατανοήσουν τις βαθύτερες σημασίες και τα σύμβολα που εμπεριέχονται στις πολιτισμικές πρακτικές.
Για τον Αμερικανό ανθρωπολόγο, λοιπόν, η επιτόπια έρευνα, η εθνογραφία, πρέπει να είναι σχεσιακή. Δεν υπάρχουν στην ανθρωπολογία θεάσεις από το πουθενά. Ο ανθρωπολόγος βλέπει τα πράγματα από μια συγκεκριμένη σκοπιά. Δεν είναι ουδέτερος παρατηρητής. Ο χαρακτήρας της εθνογραφικής σχέσης είναι διαλογικός. Η δουλειά του ανθρωπολόγου μοιάζει με την δουλειά του μεταφραστή. Ο μεταφραστής κάνει οικείο ένα αλλόγλωσσο κείμενο, διατηρώντας όμως την ετερότητά του.
Στα πλαίσια αυτά ο ανθρωπολόγος καλείται να πάψει να θεωρεί τους πολιτισμούς ως παραλλαγές ενός καθολικού σχήματος. Η κοινωνία δεν είναι ούτε οργανισμός ούτε μηχανή. Εδράζεται σε ένα σύνολο σημασιών που καλούμεθα να το κατανοήσουμε.
***
Στην μέχρι τώρα αναφορά στην ανθρωπολογία ο μεγάλος απών είναι ο στρουκτουραλισμός. Σύμφωνα με τον πατέρα αυτής της προσέγγισης, τον Claude Levi-Strauss, η φαινομενική πολυείδια των κοινωνιών και των πολιτισμικών φαινομένων μπορεί να γίνει κατανοητή με την κατάδειξη της σχέσης αυτών των φαινομένων με ορισμένες απλές υποκείμενες αρχές. Ο Γάλλος ανθρωπολόγος επεδίωξε να οριοθετήσει την «καθολική γραμματική» των πολιτισμών, αποδίδοντάς την στην δομή της ανθρώπινης νόησης. Από μια άποψη, λοιπόν, ο στρουκτουραλισμός έχει κάποιες ομοιότητες με τις θετικιστικές προσεγγίσεις αν και είναι πιο περίτεχνος από αυτές.
Όλα αυτά, εν πάση περιπτώσει, συνέβαιναν στον χώρο της ανθρωπολογίας μέχρι την δεκαετία του 1980. Από ένα σημείο και πέρα όμως η επιστήμη αυτή άρχισε να χάνει το παραδοσιακό αντικείμενό της, καθώς ο «οδοστρωτήρας» της νεωτερικότητας άρχισε να εκκαθαρίζει κάθε σχεδόν ίχνος του προνεωτερικού παρελθόντος. Σήμερα πάντως που ζούμε την «εκπνοή» των Νέων Χρόνων και την αναβίωση των προνεωτερικών πολιτισμών ως αναχωμάτων στην μηδενιστική διάβρωση που προκαλεί η παρακμή της νεωτερικότητας, η ανθρωπολογία μπορεί να αναζητήσει έναν καινούργιο ρόλο.
Πηγές
Η ερμηνεία των πολιτισμών. Του Clifford Geertz. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2003
Theory in anthropology since the sixties. By Sherry B. Ortner. Comparative studies in society and history. Vol.26. No.1 (Jan.1984).pp 126-166
Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα ("A Sunday afternoon on the Ile de la Grande Jatte", 1884) είναι έργο του, γάλλου, Ζωρζ Σερά.
