Ο Χάιντεγκερ και η πολιτική 

Η καριέρα του Χάιντεγκερ έχει διερευνηθεί εξονυχιστικά. Ιδίως η απόφαση του να γίνει μέλος του ναζιστικού κόμματος, να υπηρετήσει ως πρύτανης του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ από το 1933 έως  το 1934 και να σιωπήσει μετά την παραίτηση του από την πρυτανεία. Η συζήτηση για την στάση του Χάιντεγκερ απέναντι στην πολιτική επικεντρώθηκε  σε τέτοιου είδους βιογραφικά στοιχεία και με βάση αυτά  αμφισβητήθηκε το κύρος του ως στοχαστή. Θα ήταν χρήσιμο όμως, πέραν των αναμφισβήτητης αξίας  βιογραφικών στοιχείων, να εντοπισθούν και αναφορές του Γερμανού φιλοσόφου που προσεγγίζουν την πολιτική από φιλοσοφική σκοπιά. 

Υπάρχουν αρκετές αναφορές αυτού του είδους. Όλες θέτουν υπό διερώτηση την πολιτική ως τέτοια μέσω κυρίως του αναστοχασμού για την αρχαιοελληνική πόλη. Έτσι δυο χρόνια μετά την παραίτηση του από την πρυτανεία και σχολιάζοντας κάποια χωρία από την Αντιγόνη του Σοφοκλέους τονίζει ότι η αρχαιοελληνική πόλις μεταφράζεται κακώς ως πόλις-κράτος. Σε αντίθεση με την προσέγγιση αυτή, της αρχαίας δηλαδή πόλεως ως μιας μορφής κράτους, η πόλις για τον Γερμανό φιλόσοφο είναι ο ιστορικός τόπος, το ενθάδε(το Da) του Dasein,του ανθρώπινου Είναι.  

Ο όρος Dasein είναι μια κοινή γερμανική λέξη που σημαίνει απλώς την παρουσία. Ως ρήμα σημαίνει υπάρχω, παρευρίσκομαι. Το Dasein όμως στον Χάιντεγκερ προσλαμβάνει μια ιδιαίτερη σημασία. Για τον Γερμανό φιλόσοφο υφίσταται μόνον ένα ερώτημα, ποιό δηλαδή είναι το νόημα του Είναι. Ο άνθρωπος  είναι ο μόνος μέσα στο σύμπαν που θέτει αυτό το ερώτημα. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι κάτι το αφηρημένο, το ανιστορικό και ανέστιο, αλλά είναι αυτός που πάντοτε βρίσκεται «εν τω κόσμω». Όταν λοιπόν ο Χάιντεγκερ προσδιορίζει την αρχαιοελληνική πόλη ως το ενθάδε του ανθρώπινου Είναι, υπονοεί ότι η πόλις διασφάλιζε τον οντολογικό δεσμό ανάμεσα στον άνθρωπο και το Ειναι. Το πάρ-ειμί, το Dasein, δεν είναι ένα απλό υποκείμενο, αλλά διαρκής αυτοϋπέρβαση, ιδιαίτερα σε περίπτωση που εκδηλώνεται ως αυθεντικό υπάρχειν. 

Μια άλλη τώρα αναφορά του Χάιντεγκερ σχετικά με την πολιτική ως τέτοια γίνεται το 1942, με αφορμή τον σχολιασμό ενός ύμνου του Χαίλντερλιν. Για άλλη μια φορά ο Γερμανός φιλόσοφος καταφεύγει σε χωρία της Αντιγόνης του Σοφοκλέους. Η ερμηνεία τους, την οποία υιοθετούσαν ασμένως και οι ναζί, είναι ότι τα πάντα στον στοχασμό των Αρχαίων ήταν καθορισμένα από την πολιτική. Για τον Χάιντεγκερ  η πολιτική ανήκει στην πόλη και καθορίζεται από αυτήν. Δεν ισχύει όμως και το αντίστροφο. Η πόλις δεν μπορεί να προσεγγισθεί μονομερώς ως υπόθεση της πολιτικής. Η πόλις είναι ο πόλος , η δίνη, γύρω από την οποία όλα περιστρέφονται. Η πόλις είναι η κατοικία της ανθρώπινης ιστορίας. 

Οικώ, όμως, σημαίνει ότι είμαι κοντά στην πηγή της προέλευσής μου, στην οντολογική μου καταγωγή. Ότι δεν είμαι ανέστιος, όπως ο σύγχρονος άνθρωπος που μετατρέπει τα όντα σε χρηστικά αντικείμενα στα πλαίσια της διάκρισης υποκειμένου και αντικειμένου. Μιας διάκρισης που χαρακτηρίζει την νεωτερική φιλοσοφία από τον καιρό του Καρτέσιου και διακρίνει τους Νέους Χρόνους στο σύνολό τους. 

Ο Γερμανός φιλόσοφος λίγους μήνες μετά το 1942 ερμηνεύει τον ορισμό που δίνει ο Αριστοτέλης για τον άνθρωπο ως «ζώον πολιτικόν». Θεωρεί ότι η ορθή ερμηνεία αυτού του ορισμού είναι ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να ανήκει στην πόλη. Το ίδιο χρονικό διάστημα ο Χάιντεγκερ τοποθετείται πάνω στην γνωστή ρήση του Πλάτωνα ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να κυβερνούν την πόλη ή οι κυβερνώντες να φιλοσοφούν, διότι αλλιώς δεν θα δοθεί τέλος στα δεινά της πόλεως. Η  πόλις για τον Χάιντεγκερ δεν είναι μια συνηθισμένη πολιτεία. Η πόλις ως κατοικία της ανθρώπινης ιστορίας μπορεί πράγματι να υπηρετηθεί καλύτερα από τους φιλοσόφους. Το δόγμα όμως της χωρίς όρους προτεραιότητας της πολιτικής απέχει κατά πολύ της άποψης ότι η πόλις είναι η κατοικία της ανθρώπινης ιστορίας. 

Στην περίοδο που κυβερνούσαν την Γερμανία οι ναζιστές δεν μπορούσε να τεθεί εύκολα υπό διερώτηση η πολιτική ως τέτοια. Η δυσχέρεια  όμως αυτή δεν είχε να κάνει απλώς με την τυραννική φύση του καθεστώτος. Η πανταχού παρουσία της πολιτικής αποτελεί μια ισχυρή τάση στους κόλπους της νεωτερικότητας εν γένει. Οι νεωτερικοί στοχαστές προσεγγίζουν την πολιτική κατά τον τρόπο των Ρωμαίων, είτε ως res publica είτε με όρους αυτοκρατορικού κράτους. Παρομοίως προσεγγίζουν και την αλήθεια, ως συμφωνία του νοουμένου με την έννοιά του, ως ορθότητα και ακρίβεια, και όχι ως εκκάλυψη, ξεσκέπασμα, του Είναι. Η ουσία της αρχαιοελληνικής Πόλεως είναι ότι αποτέλεσε για ένα διάστημα τουλάχιστον τον τόπο εκκάλυψης του Είναι. 

Ο Χάιντεγκερ διαπιστώνει συνολικότερα ότι η σχέση υποκειμένου-αντικειμένου (Διάνοιας και Είναι) στην οποία προέβη η νεωτερική φιλοσοφία είναι παραπλανητική. Στην θέση της διάνοιας ο Γερμανός φιλόσοφος τοποθετεί ολόκληρο τον άνθρωπο και μπορεί έτσι να διακρίνει μεταξύ οντολογικού και οντικού. Το οντολογικό αναφέρεται στο Είναι, ενώ το οντικό αναφέρεται στα όντα. Οι προσωκρατικοί συνέλαβαν το Είναι στην αυθεντική του εκδοχή και το διέκριναν από τα όντα. Οι φιλόσοφοι αυτοί όμως είχαν ως ενδιαίτημά τους τις ελληνίδες πόλεις. Λησμονιά του Είναι σημαίνει απαλοιφή της διάκρισής του από τα όντα. Σε μια τέτοια λησμονιά έχει περιπέσει η νεωτερική φιλοσοφία. Σε θεολογική γλώσσα θα μπορούσε να ειπωθεί ότι στα πλαίσια της φιλοσοφίας αυτής τα κτίσματα αποκρύπτουν τον κτίσαντα αντί να παραπέμπουν σε Αυτόν. 

Πηγές 

Being and Time. By Martin Heidegger. State University of New York press. 

Rethinking the  polis. Implications of Heidegger’s questioning the political. By Stuart Elden. Journal  Political geography.19 (2000) 407-422 

Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ. Πολιτεία και ερημιά. Του Χρήστου Μαλεβίτση. Εκδόσεις Αρμός 2010 

Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα ("Παραδεισένια πόλη", 1988) είναι έργο του, ιταλού, Lorenzo Bonech.