Με αφορμή κάποια κείμενα για τον Εμφύλιο που διάβασα πρόσφατα και την 75η επέτειο από τη λήξη του στις 29 Αυγούστου, καταθέτω κάποιες σκέψεις μου.
Αν μελετήσει κανείς τους σύγχρονούς μας ιστορικούς που έγραψαν γι' αυτόν τον αδελφοκτόνο πόλεμο (πχ. το βιβλίο του Παναγιώτη Ζέρβα Σημειώσεις για τον Εμφύλιο - τις εκατοντάδες αναρτήσεις στο ιστολόγιό του και τα ντοκουμέντα που είδαν το φως πρόσφατα, θα δει ότι και οι δύο πλευρές είχαν και τα σωστά και τα λάθη τους και πως, δυστυχώς, και οι δύο κατευθύνονταν από τους ξένους.
Την πλειονότητα των Ελλήνων που αντιστάθηκαν στους Γερμανούς τη συνιστά το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) στο οποίο, εκτός του ΚΚΕ, μετείχαν κι άλλα κεντρώα και κεντροαριστερά κόμματα. Η συμφωνία της Γιάλτας μεταξύ Στάλιν και Τσόρτσιλ έδωσε την Ελλάδα στους Βρετανούς κατά 90%. Γι' αυτό, με την απελευθέρωση, ο ΕΛΑΣ, που κυριαρχούσε σ΄ όλη σχεδόν τη χώρα, δεν κινήθηκε να καταλάβει την Αθήνα και την άφησε σ’ αυτούς και στην ελληνική κυβέρνηση που επέστρεψε από την εξορία. Υποστηριζόταν από το 1/3 περίπου των Ελλήνων κι ήθελε να έχει ένα ανάλογο μερίδιο σε μια δημοκρατική κυβέρνηση που θα προέκυπτε από αδιάβλητες εκλογές.
Όμως, οι Βρετανοί δεν το ήθελαν αυτό. (Ο Τσόρτσιλ, ήδη πριν από τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944, εντελλόταν την εξόντωση των αριστερών). Γι' αυτό, προκάλεσαν τα Δεκεμβριανά στις 3-12-1944, με τη συνεργασία της ηγεσίας της Αστυνομίας που έβαλε ελεύθερους σκοπευτές στις ταράτσες, να πυροβολούν και να δολοφονούν άοπλους διαδηλωτές στην Αθήνα. Κι επακολούθησε ο λεγόμενος Δεύτερος Γύρος του Εμφυλίου (ο πρώτος διαδραματίστηκε το 1943-1944) κατά τον οποίο αυτοί που πολέμησαν τους Γερμανούς (ΕΛΑΣ, Ιερός Λόχος και Βρετανοί) βρέθηκαν να πολεμούν μεταξύ τους, ενόσω ακόμα διαρκούσε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Με την ήττα του, ο ΕΛΑΣ υπέγραψε στη Βάρκιζα τον αφοπλισμό του, κι οι άνδρες του, στην πλειονότητά τους, προσπάθησαν να ζήσουν ειρηνικά στα σπίτια τους. Αλλά, είτε με την ανοχή είτε με την ενθάρρυνση του επίσημου κράτους, οι παραστρατιωτικές ομάδες που αρκετές τους είχαν χρηματίσει συνεργάτες των Γερμανών, είχαν δολοφονήσει αντιστασιακούς Έλληνες κι είχαν κάψει χωριά και βιάσει και δολοφονήσει αθώα γυναικόπαιδα στην Κατοχή, συνέχισαν να καταδιώκουν τους αγωνιστές που είχαν καταθέσει τα όπλα.
Πολλοί δεν αντιστάθηκαν και κατέληξαν στη Μακρόνησο και σ’ άλλα ξερονήσια. Κάποιοι άλλοι πήραν τα όπλα, κι έτσι άρχισε ο Τρίτος Γύρος στον οποίο από τον πρώην ΕΛΑΣ συμμετείχαν οι κομμουνιστές κυρίως. Αρχικά η Σοβιετική Ένωση πίεζε το ΚΚΕ να συμμετάσχει στις εκλογές του 1946, γιατί δεν διεκδικούσε την Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής της αλλά ήθελε να έχει ένα βαρύνοντα λόγο μέσω του ΚΚΕ. Ο Ζαχαριάδης και η λοιπή ηγεσία του δεν την άκουσαν, πειθόμενοι μάλλον στις παχυλές υποσχέσεις του Τίτο. Κι εδώ είναι το εγκληματικό λάθος τους. Ενώ ήξεραν πως η Σοβιετική Ένωση δεν θα έδινε αξιόλογη βοήθεια στον ΔΣΕ και, αργά ή γρήγορα, θα υπερίσχυε ο Εθνικός Στρατός με την τεράστια υλική βοήθεια των Βρετανών αρχικά και των Αμερικάνων στη συνέχεια, έπεσαν στην παγίδα των πρώτων που δεν ήθελαν την Αριστερά μια υπολογίσιμη δύναμη πολιτικά. Αυτοί ώθησαν την κυβέρνηση και τους παρακρατικούς να συνεχίσουν τις διώξεις και την τρομοκρατία, ώστε να τεθεί το δίλημμα στους αριστερούς: σύλληψη και εξορία ή εμφύλιος σπαραγμός. Κι οι Σοβιετικοί τελικά συγκατένευσαν στον τελευταίο, για ν' απασχολούν τους Δυτικούς εδώ, ώστε να μπορέσουν να κυριαρχήσουν ολοκληρωτικά στη Πολωνία, όπου αντιμετώπιζαν ισχυρό αντάρτικο. Έτσι, οι Ζαχαριάδης και σία εξυπηρέτησαν τον Στάλιν, με αποτέλεσμα να καταστραφεί η χώρα και να θυσιαστούν δεκάδες χιλιάδων Ελλήνων στον βωμό της ιδεοληψίας τους.
Τότε που χρειαζόταν μια νηφάλια στάση, η επίσημη Εκκλησία, με την εξαίρεση τριών μητροπολιτών και λίγων δεκάδων ιερέων, πήρε το μέρος της κυβερνήσεως και στήριξε ιδεολογικά τη μια πλευρά του αδελφοκτόνου πολέμου, κλείνοντας τα μάτια μπροστά στα τόσα αποτρόπαια εγκλήματα πολλών από τα μέλη της. Εξαίρεση αποτελεί μια νηφάλια φωνή από το Άγιο Όρος την κρίσιμη στιγμή, τον Ιανουάριο του 1946, δυόμιση μήνες πριν από τον Τρίτο Γύρο που δυστυχώς δεν εισακούστηκε.
Η Εκκλησία μάς διδάσκει την αγάπη και τη συγχώρηση. Οι περισσότεροι από τις δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, και από τις δύο πλευρές, δεν είχαν ιδιοτελή κίνητρα: Οι μέν, προασπίζονταν την ακεραιότητα της χώρας μας και τη (λειψή, έστω) δημοκρατία. Οι δε, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ελευθερία από έναν αυταρχισμό που χώριζε τους Έλληνες πολίτες σε δύο κατηγορίες βάσει των πολιτικών ιδεών τους κι αντιμετώπιζε τους μεν σαν παιδιά και τους δε σαν αποπαίδια του. Στη συντριπτική τους πλειονότητα όμως και οι δύο πλευρές δεν το είχαν συνειδητοποιήσει πως πολεμούσαν για τα συμφέροντα κάποιων Μεγάλων Δυνάμεων και πως οι ηγέτες τους τους είχαν ξεγελάσει[1]. Δεν άκουσαν ή δεν πρόσεξαν όσα τους συμβούλεψαν οι Αγιορείτες Πατέρες:
«Μη περιμένετε ξένοι να ρυθμίσουν τα καθ' ημάς. «Μὴ πεποίθατε ἐπ' ἀρχοντας, ὲπὶ υἱούς ἀνθρώπων οἷς οὐκ ἔστι σωτηρία»· αρκετήν πείραν ελάβομεν της προστασίας των, η σωτηρία μας θα προέλθη μόνον εξ ημών και εκ της βοηθείας του Θεού, όταν επιστρέψωμεν εις την αγάπην, διότι «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστὶ καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει».
Μη πλανάσθε, αγαπητοί, άνθρωποι μίσους δεν είναι γνήσιοι χριστιανοί, δεν έχουν θέσιν εις την Εκκλησίαν του Χριστού, «ὁ μισῶν τὸν ἀδελφόν αὐτοῦ ἀνθρωποκτόνος ἐστί», λέγει το Θείον Ευαγγέλιον.
Έστω εις γνώσιν σας ότι κατά τους θείους και ιερούς κανόνας, ο λαμβάνων αυτοβούλως τα όπλα κατά του αδελφού αυτού και αυτοπροαιρέτως ριπτόμενος εις τον εμφύλιον πόλεμον, φονεύς των αδελφών του λογίζεται, και εδώ μεν θα στένη και θα τρέμη ως ο Κάιν, εκεί δε, εις την άλλην ζωήν, θα κολάζεται αιώνια.
Αι πομπώδεις επαγγελίαι περί σωτηρίας του λαού, της ελευθερίας, της ισότητος κλπ. είναι όλα απατηλά συνθήματα, συγκεκαλυμμένοι τρόποι ανομολόγητων πόθων και σκοπών, τίποτε εξ όλων τούτων δεν δικαιολογεί τον εμφύλιον σπαραγμόν, την θεοστυγή αδελφοκτονίαν. Η Πατρίς σώζεται δια της ειρήνης, ο λαός ευημερεί και προκόπτει δια των ειρηνικών έργων, η ελευθερία έγκειται εις τον σεβασμόν της συνειδήσεως, της ιδεολογίας των άλλων.»
Τότε οι συνθήκες οδηγούσαν προς την πόλωση, και μάλλον γι’ αυτό η αγιορείτικη έκκληση πέρασε απαρατήρητη. Σήμερα, 75 χρόνια μετά, ας αφουγκραστούμε επιτέλους τα λόγια των πατέρων μας, ας σταματήσει το μίσος κι οι χωριστές γιορτές μνήμης για τον Εμφύλιο που διαιωνίζουν αυτό το μίσος, ας προσευχηθούμε ο Θεός ν᾿ αναπαύσει όσους αναμείχθηκαν στον αδελφοκτόνο πόλεμο και από τις δύο πλευρές, συγχωρώντας τα εκούσια και ακούσια εγκλήματά τους, κι ας γίνει ένα ενιαίο μνημόσυνο για όλους τους νεκρούς του Εμφυλίου. Έτσι, ίσως υπερβούμε κάπως τα ελαττώματα του γένους μας[2].
Όπως αρκετοί συμπολίτες μας, έχω κι εγώ ένα δικό μου που έπεσε στη μάχη (από την πλευρά του Εθνικού Στρατού). Θα ήθελα κάποτε το μνημόσυνό του να τελείται μαζί με αυτό των συστρατιωτών και των αντιπάλων του. «Συγχωρήσωμεν πάντα[3].»
[1] Κάποιοι επιμένουν στα πολλά αποτρόπαια εγκλήματα που έλαβαν χώρα στον Τρίτο Γύρο, ρίχνοντας το βάρος στην πλευρά του ΔΣΕ, κυρίως. Φαίνεται 1) πως οι αυτουργοί τους ήταν οι πιο φανατικοί κομμουνιστές, 2) πως όσο περνούσε ο καιρός εξαγριώνονταν περισσότερο, γιατί ο πόλεμος δίνει αφορμές να αναδυθούν και να θεριέψουν κάποια κρυφά πάθη, 3) πως τότε κυρίως ο ΔΣΕ αποτελούταν από κατοίκους της ενδοχώρας όπου εμφιλοχωρούσαν πολλά οικογενειακά μίση και βεντέτες (εκεί δρούσαν εξάλλου και οι ακροδεξιές συμμορίες), και βρήκαν κάποιοι ευκαιρίες να πάρουν εκδίκηση, ενώ οι αστοί του ΔΣΕ ήταν πιο καλλιεργημένοι και λιγότερο ωμοί και 4) πως όσο ένιωθαν ότι χάνουν το παιχνίδι και δεν μπορούν να "αποδώσουν δικαιοσύνη" για τα εγκλήματα κάποιων από τους αντιπάλους τους στην Κατοχή, τόσο ξεσπούσαν επί δικαίων και αδίκων. Αλλ' αυτό δεν αναιρεί το ότι οι περισσότεροι πήραν τα όπλα για ιδεολογικούς λόγους, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Αυτό προκύπτει από πολλά απομνημονεύματα και μαρτυρίες.
Αλλά κι η άλλη πλευρά έχει διαπράξει αντίστοιχες αγριότητες, (δολοφονίες ή κακοποιήσεις αιχμαλώτων, κομμένα κεφάλια, κάτι που δεν έκανε ο ΔΣΕ, με μιαν εξαίρεση, συνοπτικές καταδίκες και εκτελέσεις αθώων, βασανιστήρια και δολοφονίες στη Μακρόνησο, κλπ.). Μπορούμε να δώσουμε κάποιες εξηγήσεις και γι' αυτό, με κυριότερη το ότι πολλοί είχαν αποθηριωθεί μετά από από τόσα χρόνια, με τις ωμότητες των κατακτητών στην Κατοχή και αμφοτέρων των πλευρών στα Δεκεμβριανά. Όμως, είναι λάθος να βάζουμε στη ζυγαριά αυτά τα πράγματα και καμία πλευρά δεν μπορεί να υπηρηφανεύεται για τη στάση της στον Εμφύλιο, και μάλιστα 75 χρόνια μετά, όταν τόσα και τόσα έχουν αποκαλυφθεί, και από τους ίδιους τους αυτουργούς τους.
[2] Ο δικτάτορας Φράνκο, μετά από έναν εμφύλιο πόλεμο με πολλαπλάσια θύματα, έθαψε στην «Κοιλάδα των Πεσόντων» τους νεκρούς και των δύο πλευρών, ανεγείροντας εκκλησία, μοναστήρι κι έναν τεράστιο σταυρό πάνω από τους τάφους τους.
[3] Διακαινήσιμος, Δοξαστικόν των στιχηρών του Πάσχα Εσπερινού και Όρθρου.
Στην εικαστική συμπλήρωση της σελίδας, σύνθεση δύο χαρακτικών έργων του Τάσσου.
Θαυμαστά λιτή – κι όμως σφαιρική, μεστή, ζυγισμένη αποτίμηση.
Οι κάθε χρώματος ξένοι πάντα εφαρμόζουν το «διαίρει και βασίλευε» όταν εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Το πρόβλημα είναι ότι βρίσκονται συνήθως κάποιοι πρόθυμοι να ακολουθήσουν την οδό της διαίρεσης και να οδηγήσουν σε πόλωση, με συνήθως ολέθρια αποτελέσματα και μίση διαρκείας. Κι αν δεν βρίσκονται αυτόματα τέτοιοι πρόθυμοι, υπάρχει πάντα η μέθοδος του εκβιασμού, είτε με το γάντι είτε και χωρίς αυτό, μ’ ένα ‘θερμό’ επεισόδιο. Και οι εκβιασμοί ασκούνται προς κάθε βολική κατεύθυνση, είτε πολιτική είτε εκκλησιαστική (δεν χρειάζονται ονομαστικά παραδείγματα· η τρέχουσα πραγματικότητα αρκεί).
Οπωσδήποτε η κατά Χριστόν αγάπη είναι πάνω απ’ όλα και μακάρι να μπορούμε να την ασκούμε προς όλους και να τους συγχωρούμε όλους. Ας μη τους εμπιστευόμαστε όμως, όποιοι κι αν είναι. Τους διάφορους ‘Δαναούς’ ας τους φοβούμαστε ‘και δώρα φέροντας’.
Ο καθορισμός της επιρροής στα Βαλκανια με ποσοστά δεν εγινε στη Γιαλτα αλλά μήνες πριν στη Μόσχα μεταξύ Τσωρτσιλ και Στάλιν χωρίς την παρουσία ούτε καν ενημέρωση των Αμερικανών. Οι τελευταίοι όταν το έμαθαν θορυβηθηκαν ότι γίνονται παιχνίδια πίσω από τη πλάτη τους. Στη Γιάλτα το θέμα είχε ξεπεραστεί απο τα γεγονότα και δεν τέθηκε καν στο τραπεζι.
«Μη περιμένετε ξένοι να ρυθμίσουν τα καθ’ ημάς. «Μὴ πεποίθατε ἐπ’ ἀρχοντας, ὲπὶ υἱούς ἀνθρώπων οἷς οὐκ ἔστι σωτηρία»· αρκετήν πείραν ελάβομεν της προστασίας των, η σωτηρία μας θα προέλθη μόνον εξ ημών και εκ της βοηθείας του Θεού, όταν επιστρέψωμεν εις την αγάπην, διότι «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστὶ καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει».
Σήμερα;
Αγαπητέ! Ηθελημένα ή όχι, αγνοείς πολύ βασικά δεδομένα:
Ο (κομμουνιστικός) ΕΛΑΣ ξεκίνησε τη βία εναντίον όλων των άλλων αντιστασιακών πολύ πρίν φύγουν οι κατακτητές. Κορυφαίο παράδειγμα η δολοφονία Ψαρρού.
Στα Δεκεμβριανά προσπάθησε να καταλάβει την εξουσία με όλη του την δύναμη και έχοντας ζητήσει στη συμφωνία της Καζέρτας να μην έρθει ο ελληνικός στρατός από την Ιταλία στην Ελλάδα. Πίστευε οτι οι άγγλοι δεν θα τους εμποδίσουν στο πραξικόπημα που ετοίμαζαν. Ευτυχώς διαψεύστηκαν. Υποθέτω οτι όλοι συμφωνούμε οτι ευτυχώς που δεν νίκησαν οι κομμουνιστές… Συστήνω το “ΕΛΑΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ” του Γρ. Φαράκου, το “ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ” του Στ. Κούλογλου και το “Η ΚΟΚΚΙΝΗ ΒΙΑ” του Σάκη Μουμτζή. Αλλά αναρωτιέμαι: δεν μπορεί να υπάρξει η ελληνική αριστερά χωρίς τη βία και τα σφυροδρέπανα; Γιατί τους δικαιολογείτε; Η σύνδεση με αυτούς, νομίζω, κρατάει την αριστερά σε μια εφηβική ανωριμότητα. Πως να παραξει πολιτική με οράματα αιματηρών επαναστάσεων… Σε κάθε περίπτωση, το τραύμα της ελληνικής κοινωνίας από την αριστερή βία τη δεκαετία του 40 ήταν τόσο οδυνηρό, που σχεδόν ξέχασε τη βία των ναζί κλπ και σαν αποτέλεσμα είχε το αυταρχικό κράτος της περιόδου 1950-74.
Συμφωνώ πως ο ΕΛΑΣ, που η ηγεσία του ήταν κομμουνιστική (κι ένα μεγάλο μέν μέρος των μαχητών του, η μειονότητα δε), άρχισε τη βία. Όμως, στα τέλη του 1943, ο ΕΔΕΣ της Αθήνας (όχι η ηγεσία του) συμμάχησε με την κατοχική κυβέρνηση, και πολλά μέλη του εντάχθηκαν στα Τάγματα Ασφαλείας, κι αυτό ήταν μια αιτία ή η αφορμή για να ξεκινήσει η βία του ΕΛΑΣ.
Και για τα Δεκεμβριανά, τα ντοκουμέντα που έχουν δημοσιευθεί μάς πείθουν ότι οι Βρετανοί επεδίωξσν τη σύγκρουση. Ακόμα και μετά τις δολοφονίες της 3ης Δεκεμβρίου, τις πρώτες μέρες ο ΕΛΑΣ απέφευγε να συγκρουσθεί με τους Βρετανούς κι ένα τμήμα του καθυστέρησε πολύ να μπει στην Αθήνα, περιμένοντας την έγκριση τους.
Δεν δικαιολογώ καμιά ηγεσία. Αφενός, προσπάθησα να δω τα κίνητρα που οδήγησαν την πλειονότητα όσων πήραν τα όπλα στον Εμφύλιο, αμφισβητώντας τα στερεότυπα αμφοτέρων των πλευρών (συνήθως η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη και πολυδιάστατη από οποιαδήποτε ιδεολογική ανάγνωση της Ιστορίας). Αφετέρου, να πω ποια οφείλει να είναι η θέση της Εκκλησίας και του κάθε πιστού απέναντι σε οποιονδήποτε εμφύλιο πόλεμο.
Ο χώρος δεν προσφέρεται για περαιτέρω ιστορικές αναλύσεις, αλλά υποθέτω πως κάθε σοβαρός μελετητής της Ιστορίας θα συμφωνεί πως δυστυχώς πέσαμε στην παγίδα Βρετανών κυρίως και Σοβιετικών δευτερευόντως, καταστρέψαμε τη χώρα μας κι ανοίξαμε πληγές που δεν έχουν κλείσει ακόμα. Αυτό κι αν είναι ανωριμότητα κι αφορά και το ΚΚΕ και πολλούς από την άλλη πλευρά, όπως το διαπιστώσαμε στην πρόσφατη επέτειο του Εμφυλίου!
Αριστερά και βία. Ιδού μία απάντηση: μόνο μέσω επανάστασης (και άρα βίας,) μπορεί να επιβληθεί μία κομμουνιστική λύση στην κοινωνία αφού, οι καπιταλιστές ελέγχουν (είτε ιδεολογικά, είτε εξαγορασμενα, είτε εκβιαστικά) το πολιτικό σύστημα, την παιδεία, την απονομή της δικαιοσύνης, την ψήφιση των νόμων κατά πως τους βολεύει, την συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ, τα πανεπιστήμια, τα σώματα ασφαλείας και τον στρατό κτλ. Εγκλωβίζοντας, παραπλανώντας, κοιμιζοντας και υποδουλώνοντας έτσι τον λαό, ένα κίνημα για την ανατροπή μιας τέτοιας κατάστασης θα καταφύγει αργά ή γρήγορα στη βία. Αυτή είναι η άποψη των κομμουνιστών. Πώς σας φαίνεται;
Αριστερά δεν είναι μόνο οι κομμουνιστές. Μάλλον όμως χρειάζεται κι η βοήθειά τους για ν’ ανέβει δημοκρατικά και νόμιμα η Αριστερά (μια σοσιαλιστική εκδοχή της) στην εξουσία, όπως έγινε κάποιες φορές στη Λατινική Αμερική (Χιλή, Βενεζουέλα, Βολιβία, Βραζιλία ίσως…) Στις περισσότερες περιπτώσεις συνέχισαν να κυβερνούν δημοκρατικά κι έπεσαν με τη βία. Σε άλλες μεταβλήθηκαν σε αυταρχικά καθεστώτα.
Μάλλον όμως είμαστε εκτός θέματος.