Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής για την αγάπη

Βασίλειος Μπετσάκος, Μάξιμος ο Ομολογητής 400 Κεφάλαια περί αγάπης, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2019.

Η μακροχρόνια σπουδή σχετικά με το θρησκευτικό βίωμα της ανθρωπότητος, η επιτόπια έρευνα σε διάφορες ηπείρους για την αρτιότερη μελέτη της Ιστορίας των Θρησκευμάτων, καθώς και η επικοινωνία με αναρίθμητους συνανθρώπους με έχουν οδηγήσει στην εξής βεβαιότητα: Δεν υπάρχει πιο περιεκτικός, ακριβής, επαναστατικός και διαρκώς επίκαιρος ορισμός της Υπέρτατης Πραγματικότητος από τον στίχο του Ευαγγελιστού Ιωάννου στην Α΄ Καθολική του επιστολή: «Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστί, καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ιω. 4:16). Όπως, όμως, εύστοχα ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής διευκρινίζει, «Πολλοί έχουν πει πολλά για την αγάπη· αλλά μόνο στους μαθητές του Χριστού, αν την ψάξεις, θα τη βρεις· διότι μόνον αυτοί είχαν την αληθινή αγάπη διδάσκαλο της αγάπης» (Κεφάλαια περὶ ἀγάπης, Δ΄, 100).

Η αλήθεια περί αγάπης φωτίζεται με ανέσπερο φως από την Καινή Διαθήκη, που αποκάλυψε ότι ο Θεός έλαβε μια εκπληκτική πρωτοβουλία: «Οὕτω γὰρ ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν, ἵνα πᾶς ὁ πιστεύων εἰς αὐτὸν μὴ ἀπόληται, ἀλλ᾿ ἔχῃ ζωὴν αἰώνιον» (Ιω. 3:16). Ο σαρκωθείς Υιός και Λόγος του Θεού, ο Ιησούς Χριστός, υπέδειξε οριστικά τα βασικά στάδια για τη βίωση της τελείας αγάπης. Πρώτον, επικύρωσε εμφατικά τον πυρήνα του δοθέντος στον Μωυσή θείου νόμου «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου. αὕτη πρώτη ἐντολή. Δευτέρα ὁμοία, αὕτη· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν. μείζων τούτων ἄλλη ἐντολὴ οὐκ ἔστι» (Μαρκ. 12:30-31). Δεύτερον, πρόσθεσε και αποσαφήνισε τον δεσμό της αγάπης με τις εντολές Του: «Ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ τηρῶν αὐτάς, ἐκεῖνός ἐστιν ὁ ἀγαπῶν με· ὁ δὲ ἀγαπῶν με ἀγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ πατρός μου, καὶ ἐγὼ ἀγαπήσω αὐτὸν καὶ ἐμφανίσω αὐτῷ ἐμαυτόν»(Ιω. 14:21). Τρίτον, τόνισε το «μένειν» ἐν Αὐτῷ: «Καθὼς ἠγάπησέ με ὁ πατήρ, κἀγὼ ἠγάπησα ὑμᾶς·μείνατε ἐν τῇ ἀγάπῃ τῇ ἐμῇ. ἐὰν τὰς ἐντολάς μου τηρήσητε, μενεῖτε ἐν τῇ ἀγάπῃ μου, καθὼς ἐγὼ τὰς ἐντολὰς τοῦ πατρός μου τετήρηκα καὶ μένω αὐτοῦ ἐν τῇ ἀγάπῃ» (Ιω. 15:9-10). Είναι εμφανής η συνάφεια των λόγων του Κυρίου με τον αρχικά αναφερθέντα αποστολικό στίχο: «Ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ιω. 4:16). Σε αυτήν την αλήθεια καταλήγουν και τα Κεφάλαια περὶ ἀγάπης του Αγίου Μαξίμου: «Ο άνθρωπος, λοιπόν, που απέκτησε την αγάπη, απέκτησε τον ίδιο τον Θεό, διότι ο Θεός είναι αγάπη» (Δ΄, 100).

Στη διαδρομή των αιώνων αναρίθμητα υπήρξαν τα φιλολογικά και καλλιτεχνικά έργα, τα σχόλια, οι μελέτες, οι ιστορίες και γενικά τα κείμενα περί αγάπης. Από τα ωραιότερα πάντως και βαθύτερα θεολογικά συγγράμματα παραμένουν τα Κεφάλαια περὶ ἀγάπης του Αγίου Μαξίμου. Γραμμένα κατά τον 7ο μ.Χ. αιώνα, έχουν έκτοτε πλουτίσει τη χριστιανική σκέψη και γονιμοποιήσει την Ορθόδοξη πνευματικότητα. Είναι ταξινομημένα σε τέσσερις μεγάλες ενότητες αποτελούμενες από 100 συνοπτικά «κεφάλαια». Όπως εξηγεί ο συγγραφέας στον σχετικό «Πρόλογον πρὸς Ἐλπίδιον», κατέταξε τον «περὶ ἀγάπης λόγον» σε τέσσερις ενότητες, ακολουθώντας τον αριθμό των τεσσάρων Ευαγγελίων. Το έργο περιέχει «εὐσύνοπτα», όπως ο ίδιος τα ονομάζει, αυτοτελή κείμενα –αποτελούμενα από δύο έως πολλές δεκάδες στίχους. Άλλα έχουν λιτό παροιμιακό ύφος, άλλα ομοιάζουν με σύντομες ομιλίες με σαφή διαρθρωτική δομή. Δεν αναφέρονται όλα αποκλειστικώς στην αγάπη, σχετίζονται, όμως, αμέσως ή εμμέσως μαζί της. Μοιάζουν μ’ ένα πολύκαρπο ελαιώνα ιδιαιτέρου κάλλους. Απευθύνονται αρχικά σε μοναχούς, όπως δηλώνει η σποραδική προσφώνηση «μοναχέ», όμως γενικότερα οι αποδέκτες τους είναι όσοι αναζητούν την πληρότητα της αγάπης.

Η διαίρεση σε τέσσερα μέρη, κατά τη διάταξη των Ευαγγελίων, υποδηλώνει τη βασική πηγή εμπνεύσεως. Γενικά ο υδροφόρος ορίζοντας του πνευματικού αυτού ελαιώνα είναι η Αγία Γραφή, Ψαλμοί, ευαγγελικές και αποστολικές περικοπές, καθώς και λόγοι των Αγίων Πατέρων, ιδία των Αγίων Γρηγορίου του Θεολόγου και Διονυσίου του Αρεοπαγίτου. Συγχρόνως, όμως, διακρίνεται και η επίδραση της σκέψεως του Αριστοτέλη. Ο Άγιος Μάξιμος, υιοθετώντας φιλοσοφικές έννοιες, τις φορτίζει με την προσωπική του εμπειρία που ακτινοβολεί το φως του σταυρωθέντος και αναστάντος Χριστού.

Με οξυδέρκεια, που συνδυάζει βαθιά θεολογική γνώση και διεισδυτική ψυχολογική διαίσθηση, τονίζει τους κινδύνους που υπονομεύουν και διαστρέφουν την αγάπη: τα διάφορα πάθη, όπως φιλαυτία, φιλαρχία, μνησικακία, υπερηφάνεια, ματαιοδοξία, αλαζονεία, φιληδονία. Ως αγωγή θεραπείας των παθών, του μεγάλου όπλου των δαιμόνων εναντίον της αγάπης, εξαίρει τη συμμόρφωση προς τις εντολές του Θεού. Και επιμένει ότι μόνο η ενίσχυση της αγάπης μας προς τον Θεό μπορεί να τα εξουδετερώσει: «Ἐὰν τὸν Θεὸν γνησίως ἀγαπήσωμεν͵ δι’ αὐτῆς τῆς ἀγάπης τὰ πάθη ἀποβάλλομεν» (Γ΄ Ἑκατοντάς, 50). Υπογραμμίζει τον κεντρικό ρόλο του νου και την καθοριστική σημασία της γνώσεως του Θεού: «Εάν η ζωή του νου είναι ο φωτισμός της γνώσης και αυτόν τον γεννά η αγάπη προς τον Θεό. Και σωστά έχουν πει ότι τίποτε μεγαλύτερο από τη θεία αγάπη» (Α΄, 9 και 16).

Ο Άγιος ενδιαφέρεται κατεξοχήν για την καθαρότητα του νου, τον εξαγνισμό των νοημάτων, για την καθαρή προσευχή: «Ένας νους που προσκολλάται στον Θεό και διαρκώς σε Αυτόν παραμένει με την προσευχή και την αγάπη, γίνεται και αγαθός και δυνατός και φιλάνθρωπος και ελεήμων και μακρόθυμος· με λίγα λόγια, έχει μέσα του σχεδόν όλες τις θείες ιδιότητες» (Β΄, 52). Η ολόψυχη προσήλωση του νου στον Θεό με πλήρη αφοσίωση ανυψώνει τον άνθρωπο στην περιοχή του θείου έρωτα: «Όποιου ανθρώπου ο νους είναι απολύτως στραμμένος προς τον Θεό, αυτού και η επιθυμία έχει αυξηθεί τόσο που έφτασε στον θείο έρωτα και αυτού το θυμικό του έχει μετατραπεί σε μοχλό της θείας αγάπης. Γιατί με τη διαρκή μετοχή του στη θεία έλλαμψη, αφού έγινε όλος φωτεινός και συρρίκνωσε μέσα του το παθητικό μέρος της ψυχής, το μετέτρεψε, όπως ελέχθη, σε απερίγραπτο θείο έρωτα και ακατάπαυστη αγάπη, μεταφέροντάς το τελείως από τα επίγεια στα ουράνια» (Β΄, 48). Η αγάπη είναι μία αδιάκοπη κίνηση της ψυχής προς τα έσχατα. Στάδιά της είναι η ανάβαση, η «μέθεξη», η κατά χάριν θέωση. Μόνο διά της αγάπης οδεύουμε προς το «καθ’ ὁμοίωσιν».

Αξιοπρόσεκτη είναι η επιμονή του Αγίου ότι η αγάπη δεν έχει όριο. Στηριγμένος στο αποστολικό κείμενο (Γαλ. 3:28) τολμά μια εκπληκτική ερμηνεία, επεκτείνει την αγάπη σε όλη την ανθρωπότητα και στον «πιστό και άπιστο», δίνοντας απόλυτη προτεραιότητα στη «μίαν φύσιν»: «Εκείνος που έχει τέλεια αγάπη και έφτασε σε απόλυτη απάθεια δεν γνωρίζει διαφορά ανάμεσα στο δικό του ή το ξένο, στη δική του ή την ξένη χώρα, ανάμεσα σε πιστό ή άπιστο, δούλο ή ελεύθερο, ανάμεσα σε άνδρα ή γυναίκα εν γένει· αλλά καθώς έφτασε υπεράνω της τυραννίας των παθών και αποβλέποντας στην κοινή φύση των ανθρώπων, θεωρεί τους πάντες ίσους και προς πάντες συμπεριφέρεται ως ίσους. Γι’ αυτόν τον άνθρωπο «δεν υπάρχει Έλληνας ή Ιουδαίος, ούτε άνδρας ή γυναίκα, ούτε δούλος ή ελεύθερος, αλλά τα πάντα και μέσα στα πάντα είναι ο Χριστός» (Β΄, 30). Στην προηγουμένη εκατοντάδα με εκπληκτική πυκνότητα διατύπωσε: «Μακάριος ο άνθρωπος που μπόρεσε να αγαπήσει εξίσου κάθε άνθρωπο» (Α΄, 19).

Παραθέσαμε αυτούσια ελάχιστα δείγματα από το πολυδύναμο έργο μιας μεγάλης θεολογικής μορφής της Εκκλησίας μας, με την εξής ευχή: Μακάρι τα Κεφάλαια περὶ ἀγάπης να γίνουν στην εποχή μας προσφιλές Εγχειρίδιο Ορθοδόξου πνευματικότητος, για προσωπική αυτοεξέταση, καθοδήγηση και ενίσχυση κάθε πιστού. Πολύτιμο ασφαλώς οδηγό για την πληρέστερη κατανόηση του πατερικού αυτού κειμένου αποτελεί η εμβριθής μελέτη του κ. Βασιλείου Γεωργίου Μπετσάκου «Μάξιμος ο Ομολογητής- Κεφάλαια περί αγάπης».

Η Εισαγωγή του διευκολύνει να γίνουν γνωστές γενικότερα οι πολύπλευρες θεολογικές απόψεις του Αγίου. Η Μετάφραση του κειμένου συμβάλλει στη γλωσσική κατανόησή του, ενώ τα έγκυρα και διεισδυτικά Σχόλια αποκαλύπτουν δυσπρόσιτες και εκπληκτικές πτυχές του θεοφόρου Διδασκάλου της Εκκλησίας. Θερμά συγχαρητήρια και εγκάρδιες ευχαριστίες αξίζουν στον συγγραφέα του ανά χείρας εξαιρετικού πονήματος, για την άρτια επεξεργασία και προσφορά του πολυτίμου έργου του αγωνιστού ομολογητού Αγίου, ο οποίος συνδύασε βαθιά φιλοσοφική παιδεία, απαράμιλλη θεολογική γνώση και προσωπική αγωνιστική μαρτυρία.

* *

Διάχυτη σε κάθε εποχή και ιδιαίτερα στη δική μας είναι η επιθυμία και η αναζήτηση ειρηνικής συμβιώσεως. Εν τούτοις όσο πιο προσεκτικά μελετούμε την παγκόσμιο ιστορία, διαπιστώνουμε πολυποίκιλες πολεμικές συγκρούσεις. Πεποίθησή μου είναι ότι τελικά το αντίθετο της ειρήνης δεν είναι ο πόλεμος, αλλά ο εγωκεντρισμός -ο ατομικός, ο εθνικός, ο φυλετικός, ο θρησκευτικός. Και ότι ακόμη το ουσιαστικό αντίδοτο σε αυτόν τον πνευματικό καρκίνο, που αδιάκοπα εξαπλώνεται απειλώντας την ανθρωπότητα, είναι η αγάπη.

Όπως την αποκάλυψε με τη διδασκαλία, τη ζωή και το έργο Του, με τον Σταυρό και την Ανάστασή Του ο σαρκωθείς Υιός και Λόγος του Θεού. Όπως την ύμνησαν οι Απόστολοι και την ακτινοβόλησαν με τη ζωή τους αναρίθμητοι Άγιοι της Εκκλησίας. Ακόμα και όταν η ειρήνη συντρίβεται από μακροχρόνιες διενέξεις, η αγάπη είναι η μόνη δύναμη που οδηγεί στη συγγνώμη και στη συμφιλίωση. Είμαι απολύτως βέβαιος ότι μόνο η εξουσία της αγάπης μπορεί να νικήσει την αγάπη για εξουσία, που δηλητηριάζει ανέκαθεν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Συνοψίζοντας: Η αγάπη είναι η συνεκτική δύναμη, η ανακεφαλαίωση όλων των αρετών. Εκφράζεται ως μυστική κίνηση του Θεού προς τον άνθρωπο και του ανθρώπου προς τους συνανθρώπους του και τον αγαπώντα Θεό. Σκοπός της το συνεχές «εἶναι ἐν Χριστῷ». Η αγάπη είναι μια ασύλληπτη παγκόσμια δύναμη, θα τολμούσα να πω, κάτι σαν τη βαρύτητα· η αγάπη κρατάει σε μυστική αέναη συνοχή όλα τα λογικά όντα· είναι η ακατάλυτη ενέργεια του Θεού, ο Οποίος «ἀγάπη ἐστί». Αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας.

Τίρανα, Σεπτέμβριος 2019, + Αναστάσιος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων,Δυρραχίου και πάσης Αλβανίας