«Κανείς δεν θα γνωρίζει τι κάνεις.»
Πρόσφατα διέθεσα ένα βράδυ για μια ταινία – ένα αρκετά σπάνιο έργο. Η ταινία ήταν η Κρυμμένη ζωή του Terrence Malick, η οποία απεικονίζει την ιστορία ενός καθολικού άνδρα και της οικογένειάς του που αρνήθηκαν να δώσουν όρκο πίστης στον Χίτλερ κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Πέθανε μάρτυρας. Η ιστορία είναι αληθινή. Ζώντας σε μια μικρή κοιλάδα στα βουνά της Αυστρίας, η ζωή του ήταν ήδη μια πραγματικότητα κρυφή. Όταν η άρνησή του να υποκύψει στις απαιτήσεις του καθεστώτος έρχεται στο φως, αρχίζει να ακούει την απειλή: «Κανείς δεν θα ξέρει τι κάνετε.» Το ακούει από γείτονες, από την εκκλησία, από την οικογένεια, τελικά από τις ίδιες τις αρχές. Είναι το πιο επίκαιρο αίσθημα μέσα στην ταινία. Ότι ενεργεί σαν να έχει κάθε τι σημασία, τον αποκαλύπτει ως έναν από τους πιο χριστιανικούς χαρακτήρες που έχουν παρουσιαστεί ποτέ στην οθόνη.
Τι έχει σημασία στη ζωή σας;
«Κάνω τη διαφορά»
«Κάντε τη ζωή σας να μετράει».
«Αυτό αξίζει τον κόπο.»
«Ψήφισα»
Μια μακρά σειρά από παραγγέλματα, όπως αυτά, επιβάλλει την ιδέα ότι «αλλάζουν» τα πράγματα, ακόμη και με τον παραμικρό τρόπο. Το βαθύ ερώτημα είναι πώς πρέπει να μετρηθεί μια ζωή. Κι έχει να κάνει με την ίδια την ουσία του ψέματος που είναι η νεωτερικότητα. Απλώς δεν είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία. Ακόμα και εκείνοι που φαντάζονται τον εαυτό τους (ή τους οποίους φανταζόμαστε) ότι είναι οι μεγάλοι συντελεστές των τρεχόντων γεγονότων δεν είναι υπεύθυνοι για την ιστορία. Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι δεν ήταν υπεύθυνοι για την ιστορία. Ο Τσόρτσιλ και ο FDR δεν ήταν υπεύθυνοι για την ιστορία. Κανείς δεν κατέχει πολιτικό αξίωμα (ούτε όλοι μαζί) να είναι υπεύθυνος για την ιστορία.
Μόνο ο Θεός είναι υπεύθυνος για την ιστορία.
«Επομένως, σας λέω, μην μεριμνάτε για τη ζωή σας, τι θα φάτε ή τι θα πιείτε, ούτε για το σώμα σας, τι θα φορέσετε. Δεν είναι η ζωή σπουδαιότερη την τροφή; Και το σώμα δεν είναι σπουδαιότερο από τα ρούχα; Κοιτάξτε τα πουλιά του αέρα: ούτε σπέρνουν, ούτε θερίζουν ούτε συγκεντρώνουν αγαθά σε αποθήκες, αλλά ο ουράνιος Πατέρας σας τα ταΐζει. Εσείς δεν έχετε μεγαλύτερη αξία από αυτά; Και ποιος από εσάς, αν είστε ανήσυχοι, μπορεί να προσθέσει μια ώρα στη διάρκεια ζωής του; Και γιατί ανησυχείτε για τα ρούχα; Σκεφτείτε τα κρίνα του χωραφιού, πώς μεγαλώνουν: ούτε δουλεύουν ούτε περιστρέφονται, αλλά σας λέω, ακόμη και ο Σολομώντας σε όλη του τη δόξα δεν ήταν ενδεδυμένος σαν ένα από αυτά. Αλλά αν ο Θεός ντύσει έτσι το αγριόχορτο, που σήμερα υπάρχει και αύριο θα ριχθεί στην πυρά, δεν θα φροντίσει πολύ περισσότερο για εσάς, ολιγόποιστοι; (Ματθαίος 6: 25-30)
Μια τέτοια δήλωση (κατά την εμπειρία μου) παράγει αμέσως μια «ώθηση», στην οποία οι άνθρωποι αναρωτιούνται ότι οι αποφάσεις και οι ενέργειές τους έχουν σημασία. Θα συμφωνούσα αμέσως ότι οι αποφάσεις και οι ενέργειές μας έχουν σημασία, αλλά όχι για τους λόγους που μας λέει η νεωτερικότητα. Αυτό που έχει σημασία είναι πώς ανταποκρινόμαστε στον Θεό και στις εντολές Του (που αποτελούν λεκτική εικόνα του Θεού). Ο κόσμος δεν είναι μια ουδέτερη ζώνη, ένα κοσμικό περιβάλλον στο οποίο η ανθρώπινη δράση είναι η οριστική και καθοριστική πραγματικότητα. Δεν έχουμε σκοπό να δημιουργήσουμε τον κόσμο, αλλά να ζήσουμε σε αυτόν.
Ορισμένες πτυχές αυτής της διάκρισης φαίνεται ότι για πολλούς έχουν καθοριστική σημασία. Λαβαίνουμε πράγματι αποφάσεις, και οι αποφάσεις μας έχουν συνέπειες. Ωστόσο, όταν αυτός είναι ο πρωταρχικός τρόπος για να διαμορφώσουμε τις ενέργειές μας, δημιουργείται μια λεπτή παραμόρφωση που μας οδηγεί σε ειδωλολατρικά και καταστροφικά αποτελέσματα.
Ο σύγχρονος κόσμος κυριαρχείται από τη λατρεία της πολιτικής. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να περιγράψουμε πώς φανταζόμαστε τα πράγματα να λειτουργούν. Ανεξάρτητα από το αντίθετο των διαμαρτυριών μας, οι σύγχρονοι άνθρωποι πιστεύουν σε έναν κοσμικό κόσμο – έναν κόσμο που λειτουργεί σύμφωνα με τους δικούς του νόμους και αρχές (αιτία και αποτέλεσμα) και όπου αυτοί που έχουν εξουσία είναι εκείνοι που είναι σε θέση να «κάνουν τα πράγματα να συμβούν». Η εξουσία θεωρείται ταυτόσημη με τον εξαναγκασμό (ως το «δικαίωμα» στον εξαναγκασμό) και τον πλούτο (την ικανότητα να πληρώνετε τους ανθρώπους για να σας εξυπηρετούν). Η κορυφή αυτής της εξουσίας ταυτίζεται με τις κυβερνήσεις. Ως εκ τούτου, καταλαβαίνουμε ότι η «πολιτική» είναι το κύριο μέσο ελέγχου και διαμόρφωσης του κόσμου. Αυτή είναι η ζωή ως λατρεία. Μας λένε (και συμφωνούμε) ότι αυτό που ονομάζουμε «κυβέρνηση» ελέγχει και διαμορφώνει τον κόσμο, και ότι είναι ο νόμιμος ρόλος του.
Μεγάλο μέρος αυτής της λατρείας έχει δημιουργηθεί στο ίδιο το χωνευτήριο της νεωτερικότητας. Στην καρδιά της, η νεωτερικότητα (και όλες οι πολιτικές του μορφές) διδάσκει ότι η διαμόρφωση και ο έλεγχος της ιστορίας είναι ο σωστός ρόλος της κυβέρνησης. Είναι ο παράγοντας της αλλαγής. Εάν κάποιος αντισταθεί σε αυτήν την αξίωση ή αρνείται να συμμετάσχει, τότε κατηγορείται ότι δεν ανέλαβε τις ευθύνες του. Είναι μια λατρεία που απαιτεί τη συμμετοχή μας (την ίδια τη φύση μιας λατρείας).
Η ταινία του Malick ολοκληρώνεται με ένα απόσπασμα από τον Middlemarch του George Elliot :
«… γιατί η πρόοδος του καλού στον κόσμο εξαρτάται εν μέρει από τις ιστορικές πράξεις. και ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο νοσηρά με εσάς και εμένα, όσο θα μπορούσαν να είναι, οφείλεται κατά το ήμισυ στον αριθμό που έζησε πιστά μια κρυφή ζωή και ξεκουράστηκε σε τάφους που δεν είχαν επισκεφτεί.»
Θα πήγαινα πιο μακριά από τον Έλιοτ. Η κρυφή ζωή είναι η μόνη αληθινή ζωή, και αυτό που θεωρείται «ιστορικό» είναι κάτι περισσότερο από προπαγάνδα. Η προπαγάνδα δεν εξυπηρετεί την πραγματικότητ στιγμή-προς-στιγμή που καθένας από εμάς απαραίτητα ζει. Αντίθετα, χρησιμεύει για την ενδυνάμωση εκείνων που θέλουν να ασκήσουν βία χωρίς τον περισπασμό της συνείδησης.
Πριν από χρόνια, σε μια συνομιλία με τον μεγαλύτερο αδερφό μου, ανέκυψε το θέμα των μοναχών και των ερημιτών. Ο αδερφός μου συμφώνησε ότι θαύμαζε πολύ τη θυσία και την αφοσίωσή τους, αλλά πρόσθεσε τη σύγχρονη ανησυχία. «Ποιος ξέρει ότι είναι εκεί;» Η απάντησή μου εκείνη τη στιγμή ήταν: «Ο διάβολος ξέρει και τρέμει.»
Αλλά ακόμη και αυτό φαίνεται πάρα πολύ αδρανές για την «ιστορία». Η ύπαρξή μας δεν χρειάζεται να δικαιολογηθεί ή να μετρηθεί από τους αγώνες της. Η ζωή μας είναι ένα δώρο και προορίζεται να ζήσει. Το ζωντανό προορίζεται να είναι μια εμπειρία θεϊκής πληρότητας, που βρίσκεται σε κάθε στιγμή χωρίς διακοπή.
Οι ζωές μας δεν είναι πραγματικά «κρυμμένες». Αντιθέτως, τις βλέπει ο Θεός. Η μεγάλη ανατροπή στην ταινία, όπως και σε κάθε σύγχρονη ζωή, είναι ότι ο πρωταγωνιστής ζει με τη συνειδητοποίηση ότι τον βλέπει ο Θεός. Μόνο αν αγνοήσει αυτήν την πραγματικότητα, η νεωτερικότητα μπορεί να προσποιηθεί ένα νόημα.
Η λατρεία της πολιτικής είναι το ψέμα του Αδάμ στην Εύα ότι, με τη βοήθειά της, μπορούν να φτιάξουν τον κόσμο και να χτίσουν τον δικό τους παράδεισο. «Ποιος χρειάζεται τον Θεό;»
Το αγγλικό κείμενο εδώ.
Πολλά και σημαντικά θέματα θίγονται σ’ αυτή την ταινία. Από τις απείρου φυσικού κάλλους σκηνές της αυστριακής υπαίθρου που αποτελούν έναν υπαινιγμό για την πάλη που γίνεται γύρω από την οικείωση της φύσης ανάμεσα στους Ναζί με το Blut und Boden και την κοινότητα που θεμελιώνεται στην αγάπη και τη θυσία (η αγροτική οικογένεια του ήρωα) μέχρι το θέμα της ελευθερίας: συγκλονιστικός ο τελευταίος λιτός διάλογος στο Βερολίνο πριν την εκτέλεση μεταξύ του ήρωα και του διορισμένου δικηγόρου του: ο δικηγόρος που τον καλεί απλά να υπογράψει ένα χαρτί “μετανοίας” και χωρίς να υπηρετήσει να φύγει, “υπόγραψε εδώ και είσαι ελεύθερος”, “μα είμαι ΗΔΗ ελεύθερος” – “κι εγώ τι κάνω εδώ;”, απάντηση “δεν ξέρω”..
Πολὺ καλὸ κείμενο καὶ ὀρθὴ ἡ παρακίνηση γιὰ τὴν παρακολούθηση τῆς ταινίας. Ἂν μοῦ ἐπιτρέπετε μόνον, ἂν καὶ ὑπῆρξε ἀρσενικὸ ψευδώνυμο τὸ “George Eliot” τῆς συγγραφέως Mary Anne Evans, συνηθίζουμε πλέον ἕνεκα τῆς γνώσης μας αὐτῆς νὰ ἀναφερόμαστε “στὴν” George Eliot. Ἀσφαλῶς, αὐτὸ εἶναι θέμα τοποθέτησης ἀπέναντι στὰ πράγματα (βλ. στὰ καθ’ ἡμᾶς τὸν/τὴν Ἄλκη Θρύλο, ἤγουν Ἑλένη Οὐράνη). Ἐφόσον ἔχουμε γνώση περὶ τοῦ προσώπου, ἂς μὴν τοῦ στεροῦμε τὸ φύλο. Οἱ συνθῆκες τῆς υἱοθεσίας ἀνδρικῆς ταυτότητας παρῆλθαν.