Πάνος Α. Λιγομενίδης
1. Καθημερινότητα και γνώση
Στα εκατό χρόνια που μόλις πέρασαν στην ιστορία αναπτύχθηκαν παράξενες και θεμελιωδώς συναρπαστικές ιδέες για τον χώρο και τον χρόνο, για την ύλη και την αντίληψη της πραγματικότητας του κόσμου μας. Στις μέρες μας, οι επαναστατικές ιδέες της αναγεννησιακής αυτής περιόδου φτάνουν και στο ευρύτερο κοινό, όμως μαζί με την ανάπτυξη μιας αβέβαιης, βίαιης, και πολύπλοκης κοινωνίας.
Οι περισσότεροι από εμάς καταναλώνουμε την ζωή μας χωρίς να καταλαβαίνουμε σχεδόν τίποτε για την κοσμική μηχανή που παράγει το φως, την βαρύτητα, την ζωή και την νόηση, χωρίς να απορήσουμε για τον κόσμο που μάς περιβάλλει, ή για την παρουσία του ανθρώπου πάνω σε αυτόν τον πλανήτη. Συνήθως περιορίζουμε τα ενδιαφέροντα μας στην ρουτίνα της καθημερινότητας και πασχίζουμε να δώσουμε νόημα ζωής και να αντιμετωπίσουμε τις ανασφάλειες που προκαλεί η άγνοια, με διάφορες επιδιώξεις απόκτησης κοινωνικού γοήτρου.
Ο άνθρωπος, – ο οποίος στο θέμα του μεγέθους του, των διαστάσεων του χώρου που κατέχει, απέχει περίπου το ίδιο από τα μικροσκοπικά στοιχειώδη συστατικά της ύλης και από τα τεράστια άστρα του αχανούς διαστήματος – , επιθυμεί να είναι κάτι περισσότερο από ζωντανή αστρική σκόνη, και θέλει να διευρύνει τους ορίζοντες των αναζητήσεων του ώστε να περιλάβουν και το πολύ μικρό, και το πολύ μεγάλο, και το πολύ γρήγορο. Είναι έντονη η τάση του ανθρώπου για υπερβατικές αναζητήσεις, όπως είναι και η επιθυμία του να αποκτήσει η «παρουσία» μας στην ζωή κάποιο οικουμενικό νόημα. Από την πλευρά της θρησκευτικότητας, αναμιγνύουμε τις κατευναστικές απόψεις κάποιων θρησκευτικών ή μυστικιστικών δογμάτων με τις περιορισμένες απαντήσεις που προσφέρουν οι αναζητήσεις της επιστήμης και της φιλοσοφίας.
Από την αρχή, η επιστήμη διευρύνει όλες τις αισθήσεις μας. Διευρύνει την όραση μας πέραν της φωτεινής ενέργειας, και την ακοή μας πολύ πέραν των ακουστικών συχνοτήτων των μορίων της ύλης, που περιορίζονται από 20 έως περίπου 20.000 παλμούς στο δευτερόλεπτο. Θα μπορούσε να ρωτήσει κανείς, «γιατί ήρθαμε στον κόσμο μας με τόσα φυσιολογικά μειονεκτήματα;» Και από την άλλη μεριά, τι μπορούμε να πούμε για τις περιπτώσεις του Μότσαρτ, του Ντα Βίντσι, του Αϊνστάϊν, και πολλών άλλων τέτοιων φαινομένων; Πώς οδηγηθήκαμε στις επιστημονικές και πολιτιστικές επαναστάσεις της αρχαίας Ελλάδας και του 20ουαιώνα; Πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί η έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου για «αφαίρεση», διαλογισμό, και δημιουργικό πλεονέκτημα; Μήπως η καταπληκτική, σχεδόν παράλογη, αποτελεσματικότητα των μαθηματικών στην κωδικοποίηση της φύσης, και τα απίστευτα επιτεύγματα των επιστημόνων και των φιλοσόφων,υποδηλώνουν απέραντες δυνατότητες για τον νου μας; Με συναρπάζει το γεγονός ότι ζούμε σε μια εποχή που μπορούμε να ανακαλύψουμε πως δεν υπάρχουν όρια στην επιστημονική γνώση[2], ίσως και στην κατανόηση.
Οι απαντήσεις της επιστήμης για το πώς λειτουργεί η φύση περιορίζονται στην πάντοτε αμφισβητούμενη «αντικειμενική αλήθεια». Στις μέρες μας, ένας αυξανόμενος αριθμός σκεπτόμενων ανθρώπων ασχολούνται με τέτοια ερωτήματα αναζητώντας απαντήσεις από την επιστήμη, και συνήθως μένουν έκπληκτοι από τις ανακαλύψεις.
2. Η επιστήμη της πληροφορίας: Η γοητεία του Ιωνικού διαφωτισμού
Ενίοτε, οι επιστήμονες αρέσκονται στο να αναφέρονται σε εμπειρίες και σε συναισθήματα των δημιουργών σε στιγμές ανακάλυψης, ή σε εμπνεύσεις που τους οδήγησαν στην επιλογή της ειδικότητας ή του επαγγέλματος τους. Μια τέτοια επιλογή αντιμετώπισα στις τελευταίες τάξεις της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής με μια πεζή σκέψη: αν σπουδάσω κλασσικές σπουδές πρέπει να μάθω πολλά۰ αν σπουδάσω θετικές επιστήμες δεν χρειάζεται να μάθω πολλά, παρά μόνο πώς να σκέπτομαι και πώς να διαλογίζομαι. (Είχα και μια έφεση στα μαθηματικά).
Στα χρόνια που ακολούθησαν πρωτοεκπαιδεύτηκα στην Φυσική. Έβλεπα στους συλλογισμούς μου την Φυσική, και γενικότερα την Επιστήμη, σαν μια θαυμάσια μελέτη του «πώς δουλεύει ο κόσμος γύρω μας». Αργότερα, πολύ αργότερα, άρχισα να διερωτώμαι για το «γιατί είναι ο κόσμος έτσι που είναι;», και για το «αν θα μπορούσε να είναι και διαφορετικός».
Αργότερα, θα έλεγα κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, ανακάλυψα την «εξέλιξη», και άρχισα να βλέπω τον κόσμο με άλλο μάτι. Τότε, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, βίωσα την γοητεία του Ιωνικού Διαφωτισμού, και ανάπτυξα μια βαθιά πίστη για την ενότητα της γνώσης, την ενότητα των επιστημών[3].
Τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου μπορεί να γίνονται αντιληπτά ως διαφορετικές και ξεχωριστές «μορφές». Το να ανακαλύπτεις την ενότητα της γνώσης για την δομή και την συμπεριφορά των μορφών, είναι ένα υπέροχο συναίσθημα. Θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει αυτή την «Ιωνική γοητεία της ενότητας των πραγμάτων και της γνώσης», σε τρεις φράσεις:
Τα πάντα είναι μορφές.
Το γίγνεσθαι είναι η διαδικασία της προσωρινής υπαρξιακής διαδρομής της κάθε μορφής, είναι η διαδικασία: «Μορφογένεση–Φθορά–Απουσία»
Η «παρουσία» μιας μορφής (που αφορά τις διαδικασίες της Μορφογένεσης και της Φθοράς) δημιουργεί μια μοναδική «υπογραφή» του γίγνεσθαι των φαινομένων του κόσμου μας, η οποία, μετά την φθορά και την εκμηδένιση της μορφής, προκαλεί επιδράσεις και παρενέργειες «απουσίας» στο κατάλοιπο του εξελισσόμενου «ενεργού περιβάλλοντος»[4].
Με τα χρόνια, η πίστη στην ενότητα της γνώσης πλησιάζει τα όρια μιας θρησκείας۰ μιας θρησκείας της αναζήτησης με βάση τον ενστερνισμό πως μέσα από την αντιληπτή έννομη τάξη του κόσμου μας, την έννομη τάξη της «παρουσίας» που μας προκαλεί να την εξηγήσουμε με λίγους μόνο φυσικούς νόμους,ανακαλύπτει κανείς να υπάρχει ένα αλλόκοτο, αλλά αισθητικά θεσπέσιο, «μίγμα τάξης και αταξίας» που μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο μέσα από την ενότητα της γνώσης, την ενότητα των επιστημών.
Η συνειδητοποίηση της ουσιαστικής συσχέτισης στην μελέτη και την έρευνα όλων των επιστημών, κλασσικών και φυσικών, την οποία προσφέρει η σύγχρονη επιστήμη της πληροφορίας, βρίσκει έκφραση στην πίστη της ενότητας της γνώσης την οποία ενέπνευσε ο Ιωνικός Διαφωτισμός. Αυτή η ουσιαστική συσχέτιση έχει ιδιαίτερη σημασία για την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων της σύγχρονης ανθρώπινης κοινωνίας.
Η θρησκεία του Ιωνικού Διαφωτισμού εκφράζει σήμερα την ροπή του σύγχρονου δυτικο-ευρωπαϊκού επιστημονικού στοχασμού.
Επιπροσθέτως, στις μέρες μας, τα νέα οράματα που παρέχει η επιστήμη για τη Φύση, για την δομή και την λειτουργία του κόσμου μας, προσφέρουν την ευκαιρία μιας σημαντικής συνεισφοράς στην ανάπτυξη της πνευματικότητας, ακόμη και στην ανάπτυξη της θρησκευτικότητας, σχετικά με την αντίληψη για τη φύση της πραγματικότητας και για τον οικουμενικό ρόλο του ανθρώπου στην εξελικτική πορεία της Φύσης. Σε τελευταία ανάλυση, για πρώτη, ίσως και για τελευταία φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας η μεγάλη πρόκληση είναι να βρούμε τον καλύτερο τρόπο «συνύπαρξης» πάνω στο μικρό πλανήτη μας με τους περιορισμένους πόρους.
Για το θέμα αυτό και για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον φυσικό κόσμο στις ημέρες μας ζούμε μια αλλαγή νοοτροπίας. Μια αλλαγή από την ιδέα του άψυχου, μηχανιστικού και άσκοπου φυσικού κόσμου (που είναι κληροδότημα της «κλασικής περιόδου» που ακολούθησε τον διαφωτισμό του 17ου και 18ου αιώνα), στην ιδέα ενός οργανικού και ζωντανού φυσικού κόσμου. Μέσα από την ίδια την επιστήμη ζούμε μια αλλαγή στην αντίληψή μας για τη Φύση, η οποία προβάλλει έναν Θεό ενός απρόβλεπτα πιθανοκρατικού “ζώντος” κόσμου, που είναι πολύ διαφορετικός από το Θεό ενός μηχανικού κόσμου.
3. Η δυνατότητα διάκρισης : Αναγνώριση και Ταυτότητα
Κάθε μορφή, δηλαδή κάθε εξελισσόμενο φυσικό φαινόμενο, είναι ένα πολύπλοκο «εγκλειδωμένο»[5] αναπτυξιακό σύνολο. Μεταφορικά, θα λέγαμε ότι είναι μια εγκλειδωμένη, μοναδική και ανεπανάληπτη, «κοινωνία στοιχείων». Η κάθε μορφή πλουτίζεται με την ιδιότητα της «ταυτότητας», δηλαδή με την δυνατότητα «διάκρισης» η οποία υπογραμμίζει την αναγνώριση και την επικοινωνία, και καθιστά δυνατή την «γνώση». Αφού τίποτε, καμία μορφή, δεν έχει αναλλοίωτη ύπαρξη, ο προσδιορισμός της «ταυτότητας» με προσεγγιστική οριοθέτηση σε χώρο και χρόνο καθορίζεται από κάποια περιγραφή που περιλαμβάνει, περιστασιακά, έναν περιορισμένο αριθμό χαρακτηριστικών ιδιοτήτων, οι οποίες κατά προσέγγιση παραμένουν αναλλοίωτες για περιορισμένη χρονική περίοδο στην διάρκεια της υπαρξιακής διαδρομής της μορφής. Έτσι, ο προσδιορισμός της «ταυτότητας» μιας μορφής καθορίζεται μόνο κατά περίπτωση, όχι εξαντλητικά και όχι με ακρίβεια, αλλά αναγκαστικά με αφαίρεση από ένα μέρος και για περιορισμένη χρονική περίοδο, συγκεκριμένων και αναγνωρίσιμων ιδιοτήτων (από τον περιστασιακό «δέκτη»). Μόνο μέσα σε αυτό το προσεγγιστικά οριοθετημένο πλαίσιο αυτονομίας και αναγνώρισης μπορεί να τίθεται και να εξετάζεται το ερώτημα τής σχέσης ανάμεσα στο «μέρος» και το «όλον», και μπορεί να έχει νόημα η έννοια της «ύπαρξης».
4. «Συλλογικότητα»: Εγκλειδωμένη ολιστική συμπεριφορά.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αναπτύχθηκε η σημαντική ιδέα της «ολότητας» του ημιαυτόνομου «αντικειμένου» ή «οργανισμού», και του Σύμπαντος. Ένας αυξανόμενος αριθμός επιστημόνων, τους οποίους απασχολεί το οντολογικό θέμα της «πραγματικότητας», ισχυρίζονται ότι η αδιαίρετη ολότητα είναι αυτό που είναι «πραγματικό», και ότι ο διαχωρισμός και η ανεξαρτησία των αναγνωρίσιμων οντοτήτων του κόσμου μας αποτελεί μια ιδέα, η οποία δημιουργείται από ψευδαισθητική αντιμετώπιση και αντίληψη του φυσικού κόσμου. Ακόμη και ο εμπειρικός διαχωρισμός μεταξύ του συνειδητού παρατηρητή και του αντικειμένου της παρατήρησης καταργείται σε μια συγκλίνουσα, ολοκληρωμένη και δια-διεισδυτική (interpenetrating) πραγματικότητα μιας«ρέουσας αδιαίρετης ολότητας» του φυσικού κόσμου. Αυτό που υπάρχει είναι το αδιαίρετο «ρέον όλον»[6], στο οποίο το εργαλείο της παρατήρησης δεν διαχωρίζεται από το παρατηρούμενο αντικείμενο.
Αναδεικνύεται όλο και περισσότερο ότι επιβάλλεται μια βασική αλλαγή στην νοοτροπία και την προσέγγιση της μελέτης του φυσικού κόσμου. Καθίσταται πρόδηλο το ότι η ανάλυση του κόσμου σε σχετικά αυτόνομα μέρη, τα οποία υπάρχουν ξέχωρα, με μόνο εξωτερικές αλληλεπιδράσεις, δεν επαρκεί. Με την ολιστική άποψη, η έμφαση δίδεται στην ύπαρξη της αδιαίρετης ολότητας του κόσμου μας. Η παγκόσμια «συνδετικότητα», δηλαδή η ύπαρξη «συσχέτισης των πάντων», (μαζί με την άλλη θεμελιώδη έννοια της «κίνησης», δηλαδή της εξελικτικής δημιουργίας μορφών μέσα στον αρχέγονο χείμαρρο της συνεχούς αλλαγής), εξετάζονται για την πρωταρχική σημασίας τους. Η συνεχής εξελικτικήεπικοινωνία των μορφών του κόσμου μας και η επίμονη συλλογική επεξεργασίατης πληροφορίας αποτελούν την «μηχανή» της εξελικτικής διαδικασίας του κόσμου μας.
Η ποιοτική και μορφογενετική διεργασία της συνεχούς δημιουργίας προσεγγιστικά οριοθετημένων μορφών και ιεραρχικών επιπέδων αυξανόμενης πολυπλοκότητας και επικοινωνιακής δικτύωσης, πραγματοποιείται πάνω σε ένα υπόβαθρο ολιστικής συνδετικότητας. Το θέμα αυτό θα διερευνηθεί από την νέα «επιστήμη της συμπεριφοράς των ομαδοποιημένων συνόλων».
5. Επιστήμη της πολύ-εγκλειδωμένης πληθυσμιακής συμπεριφοράς
Η αδιάκοπη πληθυσμιακή πληροφοριακή επεξεργασία και επικοινωνία των προσεγγιστικά οριοθετημένων μορφών του κόσμου μας αποτελεί την μηχανή της εξελικτικής πορεία του γίγνεσθαι. Τίποτε δεν μπορεί να είναι «κάτι που να υπάρχει», αν δεν κινείται και δεν σχετίζεται με κάτι άλλο.
Για την περιγραφή και την κατανόηση της πληθυσμιακής συμπεριφοράς κοινωνιών με προηγμένη πολυπλοκότητα και επικοινωνιακή δικτύωση, για την ανάπτυξη μιας «επιστήμης συμπεριφοράς ομαδοποιημένων συνόλων» στην φύση και στην ανθρώπινη κοινωνία, υπάρχει ακόμη σήμερα σημαντικό έλλειμμα εννοιολογικού πλαισίου και μαθηματικής υποστήριξης. Στον αιώνα που μόλις πέρασε, η σαρωτική εξέλιξη της επιστήμης της πληροφορίας και η κατακλυσμική ανάπτυξη της τεχνολογίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών διευκόλυνε αφάνταστα την συλλογή και την διαχείριση τεράστιων διαστάσεων ροής πληθυσμιακών δεδομένων, την εκτέλεση προσομοιώσεων, και την επεξεργασία πολύπλοκων και διαδικτυακών μοντέλων. Αυτές οι δυνατότητες δημιούργησαν μια νέα εποχή για την επιστημονική έρευνα και την τεχνολογία, και νέες προκλήσεις.
Η έρευνα, και η ακριβής και πλήρης περιγραφή και κατανόηση των «προσεγγιστικά οριοθετημένων κοινωνιών», είναι σήμερα μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την επιστήμη, την φιλοσοφία, και την θεολογία. Αφορά αμέτρητες τεχνολογικές εφαρμογές στους διάφορους κλάδους της ανθρώπινης επιχειρηματικότητας. Εξαιρετικά σημαντικό μέρος της σύγχρονης Επιστήμης της Πληροφορίας είναι η μεθοδολογία και οι τεχνολογίες της διαδραστικής προσομοίωσης της συμπεριφοράς ομαδοποιημένων συνόλων. Η διαδραστική προσομοίωση πληθυσμιακών «κοινωνιών» θα δικαιολογήσει την απεριόριστη πολυπλοκότητα και πολυποικιλότητα του φυσικού κόσμου μας, και θα διευκολύνει: 1) την κατανόηση του χαρακτήρα της οργάνωσης των πραγμάτων στα αναπτυσσόμενα επίπεδα της εξελικτικής πολυπλοκότητας, 2) την κατανόηση της προαγωγής της «λειτουργικότητας» του κόσμου μας κατά θεμελιώδη τρόπο[7], 3) την κατανόηση της «κίνησης» που υπογραμμίζει την ύπαρξη, 4) την κατανόηση των αινιγματικών σχέσεων μεταξύ «σωματιδίου και κύματος», «ύλης και πεδίων δυνάμεων», «τοπικότητας και μη-τοπικότητας», και 5) την κατανόηση της αινιγματικής σχέσης συνεργασίας ανάμεσα στον μικρόκοσμο και τον φυσικό κόσμο της εμπειρίας[8].Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αντιμετώπιση της συμπεριφοράς αναπάντεχων γεγονότων, όπως είναι πολιτικές, οικονομικές, ή κοινωνικές κρίσεις, οι οποίες αλλάζουν τις παραμέτρους συσχετίσεως και συμπεριφοράς.
6. Πολυπλοκότητα
Απλά συστήματα, όπως ένα εκκρεμές ή η βολή ενός βλήματος, υπάγονται σε λίγους τέλεια ντετερμινιστικούς νόμους και συμπεριφέρονται με απλούς, προβλέψιμους, και εύκολα κατανοητούς τρόπους. Πολύπλοκα συστήματα, συνήθως μη-γραμμικά συσχετισμένα πληθυσμιακά συγκροτήματα όπως εθνικές οικονομίες, ατμοσφαιρικές θύελλες, οικολογικές κοινωνίες και ροές ρευστών, ιδιαιτέρως όταν υπόκεινται σε τυχαίες εξωτερικές επιδράσεις, επιδεικνύουν ασταθή και απρόβλεπτη συμπεριφορά η οποία συνεπάγεται πολύπλοκες και συχνά αδιευκρίνιστες αιτίες.
Η μελέτη των πολύ-εγκλειδωμένων κοινωνιών του ανθρώπου είναι μέρος της γενικότερης επιστήμης της πολυπλοκότητας και της επιστήμης των εγκλειδωμένων και εξελισσόμενων πληθυσμιακών συνόλων. Η μελέτη της ομαδοποίησης χημικών ατόμων και μορίων, ή των βιολογικών κυττάρων και οργανισμών, ή ακόμη και κοινωνικών, πολιτικών, κλπ ομαδοποιήσεων των ανθρώπινων κοινωνιών, αποκαλύπτει γενικούς νόμου και μαθηματικούς σχηματισμούς που υπογραμμίζουν βάσιμες και συγκεκριμένες αρχές της αναπτυσσόμενης «επιστήμης των εγκλειδωμένων κοινωνιών». Η επιστήμη των εγκλειδωμένων κοινωνιών θα εστιάσει σε έναν μεγάλο αριθμό σημαντικών προβλημάτων, κοινωνικών, οικονομικών, κλπ, του κόσμου μας. Θα επιχειρήσει την επίλυση άλυτων μέχρι σήμερα δομικών και λειτουργικών προβλημάτων εκτεταμένων επικοινωνιακών δικτύων, όπως είναι τα προβλήματα συμπεριφοράς οικοσυστημάτων ή του παγκόσμιου ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ των πέντε δισεκατομμυρίων ιστοσελίδων.
Σήμερα, οι επιστήμονες της πληροφορίας, οι μαθηματικοί και οι φυσικοί, έχουν ανακαλύψει ότι απλά συστήματα μπορούν να προκαλέσουν πολύπλοκες συμπεριφορές, και ότι πολύπλοκα συστήματα συχνά προκαλούν απλές συμπεριφορές. Πολύ πιο σημαντικό, έχει αποκαλυφθεί ότι οι νόμοι της πολυπλοκότητας είναι παγκόσμιοι, και συνήθως είναι αδιάφοροι για τις περιστασιακές λεπτομέρειες και για το είδος των συστατικών ενός πολύπλοκου συστήματος. Τώρα, στις μέρες μας, για πρώτη φορά στην ιστορία της επιστημονικής έρευνας, η αλματώδης ανάπτυξη των μέσων ηλεκτρονικής επεξεργασίας και επικοινωνίας πληροφοριών και δεδομένων παρατήρησης, έδωσε την ευκαιρία παρακολούθησης και εκμετάλλευσης των πολύπλοκων και δυσνόητων αλληλεξαρτήσεων της πολύ-εγκλειδωμένης και κατακερματισμένης κοινωνίας μας.
Και, για να μπούμε στο εξελικτικό νόημα της εποχής μας, να προσθέσω δυο λόγια για την «πολυπλοκότητα», που είναι το θέμα το οποίο, περισσότερο από κάθε άλλο ερευνά η επιστήμη της πληροφορίας στις μέρες μας. Αφού οι επιστήμονες ανακάλυψαν την αστάθεια και την μη-προβλεψιμότητα στην εξελικτική διαδικασία της φύσης και της κοινωνίας μας, ανακαλύπτουν τώρα, με την θεωρία των ασταθών πολύ-εγκλειδωμένων πληθυσμιακών συστημάτων, τους μηχανισμούς προσαρμογής και τον θαυμαστό ιεραρχικό συγχρονισμό, ο οποίος ωθούμενος προς κάποιαν κατεύθυνση (εμείς λέμε προς την κατεύθυνση προαγωγής της λειτουργικότητας), μπορεί και δημιουργεί εκπληκτική πολυπλοκότητα και πολύ-ποικιλότητα, και εμάς τους συνειδητούς ανθρώπους.
7. Δίκτυα
Είναι γεγονός πως στην καθημερινή ζωή και στις κοινωνικές σχέσεις μας όλοι είμαστε εξοικειωμένοι με την έννοια των «δικτύων». Ζούμε σε έναν κόσμο δικτύων συγκοινωνιών, ηλεκτρικών και τηλεφωνικών καλωδίων, συνδέσεων τροφοδοσίας νερού, και πολλά άλλων ειδών δικτύων, όπως κοινωνικών και επαγγελματικών, ή της δικτύωσης μέσω του ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ. Αυτό που ξεχωρίζει στα δίκτυα είναι η πανταχού παρουσία τους και η αίσθηση εξοικείωσης όλων μας με αυτά. Ειδικότερα, δίκτυα χαρακτηρίζουν τις αλληλοσυνδέσεις των νευρώνων του εγκεφάλου μας τα οποία δημιουργούν την διανόηση, και τις πολύπλοκες συνδέσεις των γονιδίων και των πρωτεϊνών μέσα στα κύτταρα του βιολογικού οργανισμού. Εντούτοις, εκείνο που δεν αντιλαμβανόμαστε είναι πως τα διαφορετικά δίκτυα που συναντάμε στην ζωή, την κοινωνία και την τεχνολογία, μπορούν να περιγραφτούν με κανόνες και μαθηματικούς νόμους. Είναι πολύ σημαντικό, το ότι η δομή και η λειτουργία αυτών των εξαιρετικά πολύπλοκων κοινωνικών, οικονομικών, βιολογικών, και τεχνολογικών δικτύων μπορούν να περιγραφούν στο ευρύτερο κοινό, όπως συμβαίνει και με τα περισσότερα από τα επιστημονικά και τα τεχνολογικά θέματα[9].
Το θέλγητρο των δικτύων είναι ότι με αρμονία και χωρίς ραφές συνεργάζονται στο φυσικό, το φυσιολογικό, και στο κοινωνικό περιβάλλον τους με αξιοσημείωτη αποτελεσματικότητα. Συνήθως θεωρούνται ως «τυχαία». Είναι όμως; Είναι δυνατόη αρμονία της κοινωνικής και φυσιολογικής ζωής, να εξαρτάται από «το ρίξιμο ενός ζαριού;» Προφανώς όχι. Θα πρέπει να υπάρχει μια βαθιά τάξη – και υπάρχει– στον τρόπο σύνδεσης και λειτουργίας των πολύπλοκων δικτύων. Οι επιστήμονες, με την βοήθεια της θεωρίας των «γραφών», της στατιστικής φυσικής, και των μαθηματικών, έχουν εξερευνήσει και ανακαλύψει κανόνες και μαθηματικούς τύπους που περιγράφουν, με πλούσια περιγραφική απλότητα, την δομή και την λειτουργία των δικτύων[10].
8. Η εφαρμογή της ενότητας της γνώσης
Στην επιστημονική έρευνα μαθαίνουμε να κάνουμε το καλλίτερο που μπορούμε με σαφήνεια, με συνέπεια, με πειστική τεκμηρίωση, χωρίς περιορισμούς από βαθιά ριζωμένες συνήθειες, αλλά και με τόλμη για το ενδεχόμενο ρίσκο. Φαίνεται πως είμαστε ακόμη στην αρχή του επίφοβου, και ίσως χιμαιρικού οράματος για την «απόλυτη αλήθεια» που θα βασίζεται στην επιστημονική κατανόηση. Το όραμα αυτό συζητήθηκε επί μακρόν και από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, και πήρε την σύγχρονη μορφή του από τους διανοητές του Διαφωτισμού του 18ου και του 20ου αιώνα. Στους αιώνες που πέρασαν στην ιστορία, κατά την διαμόρφωση του, το όραμα της επιστημονικής αλήθειας υπέφερε συχνά από μύθους και από ψευδείς κοσμολογίες, και πολύ πρόσφατα το κύρος της επιστημονικής αναζήτησης εξασθένισε κάπως μπροστά στην σαγήνη του «μυστικιστικού ρομαντισμού», και την εκ φύσεως ανάγκη του ανθρώπου για τον μύθο και το δόγμα.
Τα μεγάλα προβλήματα της ανθρώπινης κοινωνίας που κυριαρχούν στα ΜΜΕ (οικονομία, φτώχεια, πείνα, ενέργεια, νερό) είναι συμπτώματα της έλλειψης επιστημονικής κατανόησης της πολυπλοκότητας και των δικτύων, η οποία θα μάς επιτρέψει την ανάπτυξη μεθόδων και εργαλείων για την λήψη πεφωτισμένων επιλογών και εύστοχων αποφάσεων. Ζούμε σε υπερβολικά πολύπλοκο και δικτυωμένο περιβάλλον. Οι αποφάσεις που παίρνονται με απληροφόρητες συσκέψεις και ψηφίσματα απληροφόρητης πλειοψηφίας, χωρίς εκτενή και προσεκτική κατανόηση των συνεπειών των ενεργειών μας, συχνά οδηγούν σε παράλυση ή σε λάθη.
Η παγκοσμιότητα των δομικών και λειτουργικών ιδιοτήτων των πολύπλοκών συστημάτων, όταν τις προσαρμόζουμε μεταφορικά ανάμεσα στις διάφορες επιστημονικές ειδικότητες, χρησιμοποιώντας τις μεθοδολογίες και τα εργαλεία προσομοίωσης που διαθέτουν η επιστήμη της πληροφορίας και η φυσική, προσφέρουν «δυνάμει ανακαλύψεις» και προάγουν την ενότητα της επιστημονικής γνώσης.
9. Επιστήμη, και Κοινωνία
Όταν η εφαρμογή των τεχνολογιών προξενούν κοινωνικά, ηθικά και νομικά προβλήματα, η ανάπτυξή τους μπορεί να έχει απρόβλεπτες αρνητικές επιπτώσεις για την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους. Προβλήματα οικονομίας, ενέργειας, βιοποικιλότητας και περιβάλλοντος τα οποία κυριαρχούν στις ανθρώπινες κοινωνίες στις ημέρες μας είναι μόνο τα συμπτώματα βαθύτερων αιτίων. Το φάσμα της επιλογής ανάμεσα στον σοφό άνθρωπο (homo sapiens) και στον υπερόπτη άνθρωπο (homo proteus) ορθώνεται απειλητικά. Είναι προφανές ότι η ανθρωπότητα σήμερα στερείται το πλαίσιο των μεθόδων και τα μέσα, που θα μας επιτρέψουν την λήψη σωστών αποφάσεων και την επίλυση τέτοιων πολύπλοκων προβλημάτων. Συχνά, η πολυπλοκότητα των προβλημάτων οδηγεί σε παράλυση προτρέποντας σε αδράνεια ή σε λανθασμένες δράσεις με απρόβλεπτα αρνητικά αποτελέσματα. Χρειαζόμαστε πρωτίστως να κατανοήσουμε την «πολυπλοκότητα» και την «πολυεγκλείδωση» των ανθρώπινων κοινωνιών, και να αυξήσουμε την ικανότητα μας να προβλέπουμε τις συνέπειες και τις διάφορες επιβαρύνσεις. Οι απλές και συχνά απλοϊκές μέθοδοι της παραδοσιακής αναγωγικήςπροσέγγισης προφανώς δεν επαρκούν για την επίλυση πολλών από τα πολύπλοκα κοινωνικά προβλήματα των ημερών μας. Χρειαζόμαστε νέες νοοτροπίες, νέες ιδέες, νέα οράματα, και νέα εργαλεία.
Η επιστήμη έχει όχι μόνο την υποχρέωση αλλά και την ευθύνη της ανακάλυψης των μηχανισμών που ρυθμίζουν τον πολύ-εγκλειδωμένο, πολύπλοκο και πολύ-δικτυωμένο κόσμο μας. Σήμερα στερούμεθα τις μεθόδους και τα εργαλεία που θα μάς επιτρέψουν να επεξεργαστούμε την πλημμύρα των ηλεκτρονικών πληροφοριακών αποτυπωμάτων που αφθονούν γύρω μας. Είναι καθήκον μας να εκμεταλλευθούμε τις ευκαιρίες που μάς παρουσιάζει το όραμα της ενότητας της γνώσης, σε συνδυασμό με την παγκοσμιότητα των μεθόδων και των εργαλείων της επιστήμης της πληροφορίας[11]. Για πολλούς από εμάς, το όραμα του Ιωνικού δόγματος, που είναι η ενότητα της γνώσης, φωτίζει τον δρόμο μιας τέτοιας αναζήτησης.
10. Ο Ιωνικός Διαφωτισμός και η Ανάδυση της Επιστημονικής Σκέψης
Είναι γεγονός πως ελάχιστοι από εμάς διαθέτουν χρόνο από την καθημερινότητα για να διαβάσουν ή να διαλογιστούν το «γιατί είναι η φύση έτσι που είναι;», ή ακόμη και «πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά;». Καθένας από εμάς αντιμετωπίζει ένα μυστήριο. Ερχόμαστε στην ζωή σ’ αυτόν τον μικρό πλανήτη ενός παράξενου σύμπαντος, μεγαλώνουμε, εργαζόμαστε, αγαπάμε και διασκεδάζουμε, και αντιμετωπίζουμε τον θάνατο. Βιώνουμε ο καθένας την δική του διαδρομή σε μια συνεχή αίσθηση επιλογών και ορίων, και ενίοτε διαλογιζόμαστε δύσκολα ερωτήματα όπως: «Πώς και γιατί όλα αυτά;»
Η επιστήμη, η οποία είναι μία ολοκληρωτικά ανθρώπινη εφεύρεση, προσφέρει την πιο ευφάνταστη «μεταφυσική» της εποχής μας. Η κινητήριος δύναμη της επιστήμης, πέραν από την πρακτική σημασία της στην χαρτογράφηση και πρόβλεψη του κόσμου μας, είναι η επιθυμία για την απόκτηση της γνώσης, η οποία θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τον κόσμο μας, να διαλογιστούμε την ανθρώπινη κατάσταση, να αναζητήσουμε τα ίχνη της «πραγματικότητας», να οραματιστούμε την «ύπαρξη», και ίσως να μας επιτρέψει να συλλάβουμε την συνεκτική παραδοξότητα του σύμπαντος μας.
Με την γνώση που απορρέει από την επιστημονική διερεύνηση των θεμελιωδών ερωτημάτων που αφορούν στην πραγματικότητα του κόσμου μας και την ύπαρξη, η θρησκευτική Πίστη, η Ελπίδα, και η Αγάπη για την αναζήτηση, μπαίνουν στα κύτταρα του βιολογικού μας οργανισμού. Με την έννοια αυτή, η αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης για την «πραγματικότητα», γίνεται μία ελευθερωμένη και διευρυμένη θρησκεία. Αυτή, άλλωστε, είναι η βαθύτερη έννοια της Ιωνικής γοητείας, του Ιωνικού Διαφωτισμού[12], που καθιστά την επιστημονική έρευνα, έναντι της Θεόπνευστης Αποκάλυψης, ως το φωτισμένο μονοπάτι προς την λύτρωση από τον φόβο που προκαλεί η άγνοια.
Η επιστήμη θεωρεί ότι εχέφρονες απαντήσεις σε τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα είναι της αρμοδιότητας της. Τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας απαρτίζουν αυτό που ονομάζουμε «αντικειμενική» αλήθεια»[13]. Όμως, η επιστημονική γνώση δεν είναι δυνατό (ακόμη;) να αντικαταστήσει την θρησκευτική ιερότητα, να ακουμπήσει την εμπειρία του καθενός από εμάς στην θέα κάποιου έργου τέχνης, ή την υποκειμενική αίσθηση μιας τραγωδίας. Η ικανότητα της αίσθησης, της αισθητικής απόλαυσης, της επιθυμίας, της φιλοδοξίας, του διαλογισμού, και του θαυμασμού, όλα αυτά αφορούν την μυστηριώδη ικανότητα της συνειδητότητας. Σήμερα, η επιστήμη επιχειρεί να φτιάξει μια γέφυρα που θα συνδέσει την αντικειμενικότητα του κόσμου της επιστημονικής αλήθειας με την υποκειμενική αμεσότητα της διαίσθησης και του κόσμου των τεχνών και των γραμμάτων.
11. Υπάρχουν όρια στην επιστημονική γνώση;
Η γενική αίσθηση για τα όρια της επιστημονικής γνώσης προέκυψε από την αδυναμία της επιστήμης να δώσει απαντήσεις στα θεμελιώδη «έσχατα» ερωτήματα. Η επιστήμη μπορεί να απαντά «σε κάθε επιστητό». Δεν έχει όρια σε αυτό που μπορεί να κάνει. Δεν θα είχε νόημα να ρωτούσαμε αν ένα αυτοκίνητο «μπορεί να πετάξει», αφού δεν φτιάχτηκε για τον σκοπό αυτόν. Για ερωτήματα όπως «από πού προήλθαμε, και αν έχει σκοπό η ζωή», θα πρέπει να απευθυνθούμε στην μεταφυσική, στην διαίσθηση και στον μυστικισμό, στην ποίηση και στηνλογοτεχνία, στην μουσική και στην τέχνη, στις όποιες «απαντήσεις» δεν απαιτούν επιβεβαίωση του «σωστού» ή του «λανθασμένου», ούτε μπορούν να στηρίζονται σε δεδομένα της εμπειρίας ή του πειραματισμού. Τέτοιες απαντήσεις δεν μπορούν να μάς απαλλάξουν από την αγωνία της μη-κατανόησης. Μπορούν, όμως, να μάς δώσουν αισθητική ικανοποίηση και ψυχική γαλήνη.
Η ανάπτυξη της «επιστημονικής γνώσης», της πιο πετυχημένης «επιχείρησης» του ανθρώπου από όσες ασχολήθηκε ποτέ, έδωσε σποραδικά στα τελευταία χρόνια την εντύπωση πως εξάντλησε τα όρια της. Το 1979, κατά την διάρκεια της επίσημης διάλεξης για την εγκατάσταση του ως Lucasian Professor στο Πανεπιστήμιο Cambridge, ο Stephen Hawking έθεσε το ερώτημα αυτό για την ανάπτυξη της γνώσης στην θεωρητική φυσική. Μέχρι σήμερα δεν φαίνεται να είναι πιο κοντά το τέλος της γνώσης στην θεωρητική φυσική, από ό τι τότε.
Εν τούτοις, και αν μέχρι τώρα είχε ανακαλυφθεί μια «Θεωρία των Πάντων»[14] (a Theory of Everything), τότε θα ήταν μόνο σαν να είχαμε μάθει τους κανόνες ενός διαλογικού παιγνίου σαν το σκάκι, δηλαδή θα είχαμε επιτύχει μόνο το πρώτο βήμα στην συναρπαστική διαδικασία να γίνουμε εξαιρετικοί παίχτες (grandmasters) του παιγνίου. Η σημασία της διορατικότητας (της οξυδέρκειας) πάντοτε ελλοχεύει «πίσω από την άγουρη γνώση»[15].
Τα όρια της γνώσης ξεμακραίνουν στο θολό μέλλον, και η τέχνη θωπεύει την αγωνία μας. Η επιστήμη, όπως και η μεταφυσική της τέχνης, μπορούν και μάς επιτρέπουν να πετάξουμε πολύ ψηλά, μέχρι ο Ήλιος να λιώσει τα κέρινα φτερά μας.
Ο Stephen Hawking, σχολιάζοντας την χειμαρρώδη και δραματική ανάπτυξη της Επιστήμης της Πληροφορίας και της Τεχνολογίας των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών στην δεκαετία του 1970 και του 1980, διαβεβαίωσε πως η ανάπτυξη της γνώσης και η εξέλιξη θα είναι αδιανόητη χωρίς την βοήθεια της Επιστήμης της Πληροφορίας και της Τεχνολογίας των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών.
12. Παιδεία
Επειδή «όλα ανάγονται στην Παιδεία», έτσι και όλες οι διαλέξεις πρέπει να κλείνουν με έστω δύο λόγια για την Παιδεία μας.
Η κατανόηση κι η υποταγή των δυνάμεων της φύσης στον ζυγό της συμβολικής και της μαθηματικής περιγραφής, υπήρξαν πηγή εξουσίας του ανθρώπου πάνω στην φύση. Το γεγονός αυτό άφησε έκθαμβο τον άνθρωπο και τον έκανε ανταγωνιστικό, αλλά και ανόητο και υπερόπτη. Πολλές φορές χρησιμοποίησε την εξουσία της επιστήμης και της τεχνολογίας απερίσκεπτα. Τα αγαθά της φύσης καταναλώνονται με γρήγορο ρυθμό και το φυσικό περιβάλλον ρυπαίνεται. Χρειάζεται κατεπειγόντως να ενηλικιωθούμε και να πάρουμε το γίγνεσθαι της φύσης και του εαυτού μας στα χέρια μας.
Οι συγγραφείς μυθιστορημάτων επιστημονικής φαντασίας έχουν αναφερθεί συχνά στην αποβίβαση παράξενων «εξωγήινων» όντων πάνω στην Γη. Τότε, όλοι οι άνθρωποι ξεχνάνε τις φιλονικίες και τους εγωισμούς των, και ενώνονται για να αποτρέψουν την απειλή. Ε, λοιπόν, οι «εξωγήινοι» έχουν αποβιβαστεί στην Γη από καιρό και βρίσκονται ανάμεσα μας. Είναι οι βλαπτικές μηχανές που κατασκευάστηκαν. Είμαστε εμείς οι ίδιοι οι άνθρωποι. Οι επιδιώξεις κυριαρχίας και κατάκτησης μπορεί, στην καλλίτερη περίπτωση, να έφεραν κάποιες βελτιώσεις, αλλά με μεγάλο τίμημα συλλογικών καταστροφών και θυσιών των πολλών. Όπως το είπαμε πιο πάνω: «όλα ανάγονται στην Παιδεία».
Η Παιδεία του 21ου αιώνα θα χαρακτηρίζεται όλο και πιο πολύ από τις μεθοδολογίες και τα εργαλεία διαχείρισης της πληροφορίας. Πρώτιστα θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία της πληροφορικής για να ξεριζώσουμε τον αναλφαβητισμό και την αμάθεια. Όπως οι επιστήμονες του 20ου αιώνα πέτυχαν μεγάλες αποκαλύψεις για το πώς λειτουργεί η φύση, στον 21ο αιώνα θα πρέπει να περιμένουμε μεγάλες προόδους στην διαχείριση της πληροφορίας σχετικά με την επίλυση θεμελιωδών κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων, και την προαγωγή της γνώσης για τους πολλούς. Θα κατανοήσουμε την δομή και την λειτουργία των συστημάτων πολυπλοκότητας και των δικτύων που συνδέουν και συσχετίζουν τα πάντα, αρκεί να διατηρήσουμε τις δύο απαραίτητες ποιότητες της έρευνας, την περιέργεια και τον ενθουσιασμό για το παράδοξο και το καινούριο.
Σημειώσεις
[1] Βλ: Ο συλλογικός άνθρωπος, διάλεξη στην Ακαδημία Αθηνών, 9/4/2013. (Επίσης, κεφ Β16 της σειράς το γίγνεσθαι
[2] P. Medawar, The Limits of Science, 1984 (Ελληνική έκδοση: Τα Όρια της Επιστήμης, Τροχαλία 1992)
[3] E.O.Wilson, Consilience, Alfred A. Knopf, Inc, 1999
[4] Το θέμα της σημασίας των επιδράσεων της «απουσίας» εξετάζεται στον προσεχή ΣΤ τόμο της σειράς το γίγνεσθαι
[5] Βλ: Ο συλλογικός άνθρωπος, διάλεξη στην Ακαδημία Αθηνών, 9/4/2013. (Επίσης, κεφ Β16 της σειράς το γίγνεσθαι)
[6] Βλ. κεφ Β21 του τόμου Β, της σειράς το γίγνεσθαι
[7] Π.Α. Λιγομενίδης, σειρά βιβλίων το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2013, τόμος Β, κεφ Β15
[8] Π.Α. Λιγομενίδης, σειρά βιβλίων το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2013, τόμος Β, κεφ Β19
[9] Π.Α. Λιγομενίδης, 5-τομη σειρά βιβλίων το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2012
[10] Θα άξιζε τον κόπο να αφιερώσουμε μια ειδική διάλεξη στο θέμα των «δίκτυα και δικτύωση»
[11] Π.Α. Λιγομενίδης, σειρά βιβλίων το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2013
[12] Ο Ιωνικός Διαφωτισμός – οι διαλογισμοί και οι ανακαλύψεις του Πυθαγόρα, του Θαλή, και άλλων, που έζησαν στην Ιωνία – ήταν η απαρχή του Δυτικοευρωπαϊκού επιστημονικού στοχασμού, που κυριάρχησε έκτοτε και διέλυσε τον μυθικό μυστικισμό της Ανατολής
[13] Η αλήθεια των πολλών που παρατηρούν, ερμηνεύουν, επικοινωνούν και συμφωνούν, D. FØLlesdall, Mind and Language, Clarendon, 1973 / και αυτό θα ήταν ένα καλό θέμα μελλοντικής συνάντησης
[14] Βλ. σειρά βιβλίων το γίγνεσθαι, τόμος Α, κεφ Α09
[15] Η διορατικότητα του Einstein για το «μούδιασμα των αισθήσεων» κατά την πτώση σε πεδίο βαρύτητας τον οδήγησε άμεσα στην Γενική Θεωρία της Σχετικότητας
* Ομιλία του Ακαδημαϊκού κ. Πάνου Α. Λιγομενίδη την Τρίτη 12 Νοεμβρίου 2013 στην Ακαδημία Αθηνών
