Α. Η σύζευξη της ψυχολογίας και της πολιτικής επιστήμης
Στις πρώτες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο δεκαετίες, αρκετοί ερευνητές στον χώρο των πολιτικών επιστημών προσπαθούσαν να διαυγάσουν την σχέση, μεταξύ συγκεκριμένων τύπων προσωπικότητας και ιδιαίτερων μορφών πολιτικού προσανατολισμού. Στη δεκαετία του 1950, για παράδειγμα, ο Αντόρνο συνέδεσε την αυταρχική προσωπικότητα με την υιοθέτηση ολοκληρωτικών ιδεολογιών και την υποταγή των μαζών στον παντοδύναμο ηγέτη.
Για πολλές δεκαετίες, στη συνέχεια, η αναζήτηση ψυχολογικής βάσης στα πολιτικά δρώμενα περιέπεσε σε γενική ανυποληψία και θεωρήθηκε γραφικός και απλοϊκός ψυχολογισμός. Σήμερα η πολιτική ψυχολογία αποτελεί αναγνωρισμένο και σεβαστό κλάδο των πολιτικών επιστημών καθώς έχουν βρεθεί νέοι και πιο εκλεπτυσμένοι τρόποι σύζευξης της ψυχολογίας και της πολιτικής επιστήμης.
Η ταυτότητα του υποκειμενου δεν θεωρείται πλέον ένα αμιγώς “ατομικο” μέγεθος. Διαμορφώνεται και αναπλάθεται στη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου μέσα από την προσωπική ανακάλυψη και δημιουργία, αλλά και μέσα από την επιρροή που ασκούν οι σχέσεις με στενούς συγγενείς και φίλους, καθώς και η ένταξη σε διάφορες κοινωνικές ομάδες.
Κατά ανάλογο τρόπο, η διαμόρφωση της πολιτικής ιδεολογίας δεν συλλαμβάνεται αποκλειστικά, ως έργο των πολιτικών ελίτ. Ως ένας τρόπος, δηλαδή, συνάρθρωσης από μέρους των ελίτ, διάσπαρτων απόψεων και πεποιθήσεων, σε συνεκτικά συστήματα που προορίζονται για ευρεία κατανάλωση, με στόχο να συγκαλυφθεί και να συσκοτισθεί η υποκατάσταση του γενικού συμφέροντος από το μερικό κομματικό ή και ταξικό. Η πολιτική ιδεολογία δεν είναι μόνο προϊόν μιας διαδικασίας «από πάνω προς τα κάτω», από τις ελίτ προς τους πολίτες, αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσμα μιας διαδικασίας «από κάτω προς τα επάνω». Συγκεκριμένες προδιαθέσεις των πολιτών μπορούν να διευκολύνουν ή ακόμη και να αποτρέψουν κάποιες φορές την αφομοίωση των ιδεολογικών μηνυμάτων των ελίτ.
Συνολικά δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με ιδεολογίες που «επιλέγουν» ανθρώπους, αλλά και με ανθρώπους που επιλέγουν ιδεολογίες. Υπάρχουν μάλιστα, όπως θα φανεί παρακάτω, ορισμένα γνωστικά, υπαρξιακά και σχεσιακά κίνητρα και ανάγκες, που εξηγούν τον λόγο για τον οποίο όταν κάποιοι άνθρωποι εκτεθούν σε ορισμένες ιδέες προσκολλώνται σε αυτές και τις καθιστούν συνειδητά ή ασυνείδητα τμήμα των πιστεύω τους.
Β. Η κατηγοριοποίηση των πολιτών σε "συντηρητικούς" και "προοδευτικούς"
Οι γνωστικές ανάγκες (ερμηνείας και πρόβλεψης) αποβλέπουν στη διαχείριση της αβεβαιότητας, που προκύπτει από τις κοινωνικές αλλαγές και τις αναστατώσεις.
Οι υπαρξιακές ανάγκες σχετίζονται με την αναζήτηση υπαρξιακής ασφάλειας και την νοηματοδότηση της θνητότητας. Οι σχεσιακές ανάγκες συνδέονται με την επιθυμία διατήρησης στενών δεσμών με συγγενείς και φίλους, που μπορεί να έχουν ιδεολογικές επιπτώσεις. Ανάλογες επιπτώσεις στα προσωπικά πιστεύω μπορεί να έχει και η μετοχή σε σημαντικές ομάδες, όπως κοινωνικές τάξεις, εθνότητες κ.λ.π.
Τι προκύπτει όμως από την συμβολή της μορφοποίησης των πολιτικών ιδεολογιών και των ψυχολογικών προδιαθέσεων των πολιτών; Ορισμένοι ερευνητές συνδέουν την ανάγκη για ασφάλεια και την αναζήτηση βεβαιοτήτων με τον συντηρητισμό, ενώ συσχετίζουν την αντοχή στην αβεβαιότητα και την ανοιχτότητα απέναντι σε νέες εμπειρίες με την προοδευτικότητα.
Άλλοι ερευνητές κάνουν την διάκριση μεταξύ πολιτισμικού συντηρητισμού και οικονομικού συντηρητισμού. Ο πρώτος τύπος συντηρητισμού εστιάζει στη θέση της πατρίδας, της οικογένειας και της θρησκείας στην προσωπική και κοινωνική ζωή και συνδέεται πιο πειστικά με την αναζήτηση ασφάλειας και βεβαιότητας, από τον δεύτερο τύπο συντηρητισμού, τον οικονομικό. Οι ίδιες ανάγκες, για βεβαιότητα και ασφάλεια, σχετίζονται για κάποιους ερευνητές, με προοδευτικές απόψεις στη διαχείριση της οικονομίας, αφού πέραν του εξισωτισμού, στόχος των προοδευτικών είναι ο έλεγχος και η χαλιναγώγηση των έντονων διακυμάνσεων των αγορών.
Οι εν λόγω προσεγγίσεις βασίζονται όμως στην υπόθεση, ότι ο άνθρωπος είναι μια καρτεσιανή λογική ατομικότητα, παραβλέποντας το γεγονός ότι στο πρόσωπο ενός εκάστου υποστασιοποιείται σε ετερότητα βίου μια πολιτισμική ιστορική οντότητα που τον υπερβαίνει. Που ως ιστορική όμως οντότητα, ενδέχεται να έχει φάει ήδη τόσο τα «συντηρητικά» όσο και τα «προοδευτικά» ιδεολογικά της ψωμιά.
Στην πραγματικότητα οι προσεγγίσεις αυτές αστοχούν, επειδή είναι ήδη αρκετά παρωχημένες. Οι νέες γενιές βρίσκονται πλέον, όλο και περισσότερο, σε μιαν «άλλη πραγματικότητα», για την οποία μόνο η μετα-ανθρωπική μελλοντολογία εκφράζει κάτι δελεαστικό γι’ αυτές και όχι οι ιδεολογίες των γονιών και των παππούδων τους.
Αυτές δεν αναφέρονται καθόλου στο δυστοπικό (κατ’ αυτούς) μετα-ανθρωπικό μέλλον, που ίσως επιφυλάσσει η δυναμική των μεγάλων αντιθέσεων του σύγχρονου κόσμου. Ένα μέλλον, όπου οι άνθρωποι με την βοήθεια εμφυτευμένων μικροτσίπ, θα αποκτήσουν υποτίθεται πρόσθετη «νοημοσύνη» με δυνατότητες «απερίγραπτες». Και για να μην εξοπλισθούν, φυσικά, με τέτοιου είδους φοβερές δυνάμεις, τα πάντοτε ενεδρεύοντα κακοποιά και εγκληματικά στοιχεία, οι φιλάνθρωπες κυβερνήσεις και οι Big Tech εταιρείες μας, θα «φροντίσουν» να ελέγξουν και τα συναισθήματα των ανθρώπων, πέραν της τεχνικά ενισχυμένης «νοημοσύνης» τους.
Κοντολογίς, ο μετα-ανθρωπισμός εμφανίζεται, ως η ύστατη ελπίδα «ανάταξης» της παρακμής της νεωτερικότητας μέσω της Επιστήμης και της Τεχνολογίας. Ορισμένα πρώτα σημάδια προς αυτή την κατεύθυνση, ακόμη και χωρίς χρήση εμφυτευμάτων, διαφαίνονται σήμερα στον αξιοσημείωτα αποτελεσματικό τρόπο, με τον οποίο η «εικονική πραγματικότητα» χειραγωγεί και διαμορφώνει τις προσωπικές γνώμες (τη λεγόμενη «κοινή γνώμη»).
Γ. Διαμόρφωση προσωπικής γνώμης και μεροληψίες
Αλλά ας επιστρέψουμε στον κόσμο της αναμέτρησης των συνυφασμένων με την ιστορική νεωτερικότητα, «συντηρητικών» και «προοδευτικών» ιδεολογιών.
Με ποιό τρόπο, λοιπόν, η πολιτική ιδεολογία συμβάλλει στην εκτίμηση μιας συγκεκριμένης κατάστασης και στη διαμόρφωση προσωπικής γνώμης για την συγκυρία; Με την μεσολάβηση της αναζήτησης πληροφοριών και τον βομβαρδισμό ειδήσεων από τα Μ.Μ.Ε και το Ίντερνετ, απαντούν πολλοί.
Οι άνθρωποι όμως δεν είναι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, για να διαμορφώνουν γνώμες για τα τρέχοντα με βάση κάποιο «πρόγραμμα», την «ιδεολογία», και κάποιες «εισροές», τις «πληροφορίες». Υπάρχει η τάση να αντιμετωπίζεται μια πληροφορία ως αξιόπιστη, μόνον όταν επιβεβαιώνει και δεν αμφισβητεί τα πολιτικά μας πιστεύω. Όταν ερχόμαστε σε επαφή με πληροφορίες, που αντιτίθενται στην πολιτική μας ιδεολογία, τις παρακάμπτουμε συνήθως και γρήγορα τις ξεχνάμε.
Εκτός από την μεροληπτική επεξεργασία των πληροφοριών, υπάρχει ταυτόχρονα και επιλεκτική έκθεση σε πηγές πληροφόρησης. Επιλέγουμε κατά κανόνα και μας «επιλέγουν» οι πηγές ειδήσεων και σχολίων που επιβεβαιώνουν τα «πιστεύω» μας.
Στην πραγματικότητα, λοιπόν, η πολιτική διαμάχη δεν αφορά μόνο τον ανταγωνισμό αξιών και πεποιθήσεων, αλλά και συγκρούσεις, που έχουν να κάνουν με το τι πραγματικά συνέβη ή συμβαίνει, συγκρούσεις που σχετίζονται με τα ίδια τα γεγονότα.
Η αποδοχή μιας συγκεκριμένης, «ενοχλητικής» για εμάς, αφήγησης των γεγονότων, θα μπορούσε δυνητικά να απειλήσει την πολιτική μας ιδεολογία. Όταν αλλάζουμε όμως τα πιστεύω μας τροποποιείται και η ταυτότητα μας. Γι’ αυτό ακριβώς ο ανταγωνισμός μεταξύ αντιπάλων ιδεολογιών, αλλά και αφηγήσεων των γεγονότων, είναι πολλές φορές οξύς και έντονος. Το διακύβευμα είναι η ίδια η ταυτότητα μας.
Τελικά το πραγματολογικό ερώτημα είναι, αν η ταυτότητά μας αλλάζει σήμερα. Κι αν αυτό γίνεται με τη θέλησή μας ή παρά τη θέλησή μας.
Δ. Επίλογος
Υπάρχει διέξοδος από αυτόν τον φαύλο κύκλο των απανωτών μεροληψιών; Ποιο θα ήταν το αρχιμήδειο στήριγμα, που θα επέτρεπε μια υγιή αποστασιοποίηση από τους κομματικούς ανταγωνισμούς χωρίς, όμως πτώση της ψυχικής θερμοκρασίας και χωρίς μείωση του ενδιαφέροντος για τα κοινά; Ορισμένοι προτείνουν, ως λύση εξόδου από τον φατριασμό, την υιοθέτηση του δημοκρατικού πατριωτισμού. Η συμβολή ενός τέτοιου είδους πατριωτισμού στην αντιμετώπιση του κομματισμού είναι αναμφισβήτητη.
Κατά βάθος όμως ο άνθρωπος ζητά το ξεπέρασμα της ίδιας της ιστορίας. Ούτε η «κόλαση» των εμφυλιοπολεμικού τύπου αντιπαραθέσεων τον αιχμαλωτίζει πλήρως, ούτε ο δημοκρατικός πατριωτισμός μπορεί να τον αναπαύσει και να τον ξεδιψάσει ολοκληρωτικά.
Πηγές
What is ideology.By John Levi Martin. University of Chicago.
Political ideology: Its structures, functions and elective affinities. By John T. Jost, Christofer M. Federico and Jaime L. Napier. New York University and University of Minnesota.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Αναφορά στα Φαγιούμ", 1981) είναι έργο του Ανδρέα Βουρλούμη.
