Ο συμβολισμός οφείλει την επωνυμία του στον Μωρεάς. Στο περίφημο μανιφέστο του, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Figaro το Σάββατο της 8 Σεπτεμβρίου του 1886, σκιαγραφούνται οι βασικές αρχές του νέου κινήματος. ‘‘Εχθρός της εκπαίδευσης, της ρητορείας, του κίβδηλου συναισθηματισμού, της αντικειμενικής περιγραφής’’, γράφει ο Μωρεάς, ‘‘η ποίηση του συμβολισμού προσπαθεί να ντύσει την Ιδέα με αισθητή μορφή, η οποία, εν τούτοις, δεν θα είναι αυτοσκοπός, αλλά, χρησιμεύοντας στην έκφραση της ιδέας, θα παραμένει υποταγμένη. Η ιδέα πάλι δεν πρέπει να φανεί απογυμνωμένη από τις πομπώδεις αλουργίδες των εξωτερικών αναλογιών. Γιατί ο βασικός χαρακτήρας της τέχνης του συμβολισμού συνίσταται στο να αποτρέψει την πλήρη επικέντρωση της ιδέας στον εαυτό της. Έτσι, σ’ αυτή την τέχνη, οι εικόνες της φύσης, οι ανθρώπινες πράξεις, όλα τα συγκεκριμένα φαινόμενα δεν θα μπορούσαν να εκδηλωθούν αυτούσια- δεν είναι παρά αισθητές εκδηλώσεις προορισμένες να αναπαραστήσουν τις εσωτερικές τους συνάφειες με τις αρχέτυπες Ιδέες’’. Ο Μωρεάς διακατέχεται από έναν ιδιότυπο πλατωνισμό. Ο Πλάτων είχε εξορίσει τους ποιητές από την ιδανική Πολιτεία του, επειδή ασχολούνταν με την αναπαράσταση της αισθητής πραγματικότητας. Τα έργα της τέχνης κατά τον Πλάτωνα είναι είδωλα ειδώλων. Τίποτε δεν απέχει τόσο από τις αρχέγονες ιδέες όσο αυτά τα απεικάσματα των εξωτερικών πραγμάτων και των ανθρώπινων πράξεων. Κι η ποίηση δεν δημιουργεί παρά ψευδαισθήσεις. Ο Μωρεάς, αντιθέτως, αντιλαμβάνεται το έργο τέχνης ως την πιο ακραιφνή ‘μέθεξιν’- για να χρησιμοποιήσουμε έναν άλλο πλατωνικό όρο- της ιδέας. Αλλά για αυτόν τον Έλληνα η μορφή είναι εξίσου απαραίτητη. Ο άνθρωπος αδυνατεί να συλλάβει την ιδέα στην άυλη κι αφηρημένη έκφανσή της. Μόνον ενσαρκωμένη σε κάποιο σύμβολο παρμένο απ’ την εξωτερική πραγματικότητα μπορεί να υπάρξει η ιδέα. Μεταξύ ιδέας και συμβόλου υφίσταται σύνδεσμος άρρηκτος σαν αυτόν της ψυχής και του σώματος. Έτσι η τέχνη αποκαλύπτει-διαφορετικά απ’ ότι η επιστήμη και η φιλοσοφία- την αλήθεια.
Ο Πιέρ Λουύς λίγο αργότερα θα αναδιφήσει με τη σειρά του στη βαθύτερη φύση των συμβόλων: ‘Δεν πρέπει ποτέ να εξηγούμε τα σύμβολα.. Εκείνος που διαμόρφωσε ένα σύμβολο έκρυψε μέσα του μιαν αλήθεια, αλλά δεν πρέπει να τη δηλώσει γιατί διαφορετικά ποιος ο λόγος να τη συμβολίσει; Δεν πρέπει να διαρρηγνύουμε τις Μορφές γιατί μέσα τους κρύβουν το αόρατο. Ξέρουμε πως μέσα στα δέντρα βρίσκονται φυλακισμένες θεσπέσιες νύμφες, όταν όμως τα ανοίγει ο ξυλοκόπος η αμαδρυάδα είναι ήδη νεκρή.’ Ο Λουύς ακολουθεί τον δρόμο που διάνοιξε πρώτος ο Μωρεάς αλλά φτάνει κάπου αλλού. Το σύμβολο για τον Λουύς μοιάζει με τον πέπλο της Ίσιδος. Μέσα του δεν ενσαρκώνεται η πλατωνική Ιδέα αλλά το μυστήριο. Η αλήθεια για την οποία ομιλεί είναι απόκρυφη και υπερβατική, μια αλήθεια που δεν μπορεί να εκφραστεί παρά συμβολικά. Κι αν αποτολμήσουμε να σηκώσουμε αυτόν τον ισιακό πέπλο θα βρούμε πίσω του το κενό. Ο πλατωνισμός του Μωρεάς αντικαθίσταται από ένα μυστικιστικό μηδενισμό.
Ετούτος ο μηδενισμός εκδηλώνεται εντονότερα στον Remy de Gourmont. Ο μυστικισμός της θρησκείας γίνεται μυστικισμός της τέχνης. Το αιώνιο παλάτι των συμβόλων με τα ζωγραφισμένα στους τοίχους του άφθαρτα σαν τις σκέψεις άνθη, για το οποίο μιλά στο έργο του ‘ Το Φάντασμα’, είναι εσωτερικό τέμενος, χώρος ιερός και καθαγιασμένος. Οι πύλες του παραμένουν ερμητικά κλειστές στις εγωιστικές ματαιοδοξίες της καθημερινότητας και υποδέχονται μόνον όσους έχουν υποδεχθεί το Πνεύμα της αγάπης. Γιατί αυτό το απόκρυφο ανάκτορο περιβάλλεται από τέλματα ακαταδάμαστης στειρότητας, όπου πέφτουν κι εκμηδενίζονται όσοι απαρνούνται.
Στη Αυστρία , ο κορυφαίος κριτικός της εποχής Hermann Bahr εκφράζει μια κάπως διαφορετική άποψη για τον συμβολισμό. Αντιδιαστέλλει τη χρήση των σύμβόλων στην προγενέστερη ρομαντική λογοτεχνία από εκείνη που τους επιφύλαξε το νέο κίνημα. Ο συμβολισμός του δεύτερου Φάουστ, του Βύρωνος ή του Βίκτορος Ουγκώ αναζητά τον απροσπέλαστο για τις αισθήσεις πυρήνα πίσω απ’ τα φαινόμενα, την αιώνια αλήθεια που κρύβεται στο βάθος της συμπτωματικής πραγματικότητας. Θέλει να μεταδώσει το κρυφό νόημα της ζωής, για το οποίο οι εξωτερικές αισθήσεις δεν γνωρίζουν τίποτε. Επειδή, όμως, η σκέψη κι ο λόγος χρειάζονται τη βοήθεια των αισθήσεων κι επειδή δίχως τις αισθήσεις κάθε επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων είναι αδύνατη, πρέπει να το μεταδώσει με εξωτερικά σημεία, όσο κι αν εκείνα αδυνατούν να προσεγγίσουν το άρρητο. Πρέπει να πάρει απ’ το αισθητό τις παρομοιώσεις για το υπεραισθητό. Το νέο κίνημα χρησιμοποιεί τα σύμβολα διαφορετικά. Θέλει κι αυτό να φτάσει στο υπεραισθητό αλλά με διαφορετικό τρόπο. Δεν στέλνει πενιχρούς αγγελιαφόρους να ψελλίσουν την υπερουράνια ευφροσύνη . Επιχειρεί να φέρει τα νεύρα, σχεδόν βίαια, σε τέτοια διάθεση, ώστε να συλλάβουν το υπεραισθητό από μόνα τους και το επιχειρεί με αισθητά μέσα. Χρησιμοποιεί τα σύμβολα όχι σαν αντιπροσώπους και σημεία του υπεραισθητού αλλά άλλων επίσης αισθητών πραγμάτων. Ο αντιπλατωνισμός του Μπάρ είναι πρόδηλος. Τα σύμβολα δεν εμψυχώνονται από τις ιδέες. Πίσω τους κρύβονται άλλα εξωτερικά αντικείμενα. Η χρήση τους αποβλέπει στην όξυνση των νεύρων, στη μετάγγιση διαθέσεων και εντυπώσεων. Ο Μπαρ ουσιαστικά υπεραμύνεται ενός ιμπρεσσιονιστικού συμβολισμού, μιας Nervenkunst.
Οι επίγονοι του Μωρεάς διασάλευσαν την αρμονική σύζευξη ιδέας και συμβόλου που εκείνος προασπίστηκε, είτε υποκαθιστώντας την ιδέα με το άρρητο, το μυστήριο, το οποίο εν τούτοις συχνά εκάλυπτε το μηδέν , είτε με απτά πράγματα και νευρικούς παροξυσμούς. Οπωσδήποτε, όλες αυτές οι αναζητήσεις φανερώνουν το βάθος και τον δυναμισμό αυτής της καλλιτεχνικής σχολής.
Βέβαια, σήμερα η επιστροφή στον συμβολισμό μήτε εφικτή είναι μήτε έχει νόημα. Το μέλλον αυτού , όπως και κάθε άλλου καλλιτεχνικού ρεύματος, είχε διαγραφεί ήδη στην διακήρυξη του πρώτου απολογητή του. ‘‘Κάθε εκδήλωση τέχνης’’, έγραφε πάλιν ο Μωρεάς, ‘‘μοιραία κάποια στιγμή φτωχαίνει, εξαντλείται. Τότε, από το ένα αντίγραφο στο άλλο κι απ’ τη μια απομίμηση στην άλλη, ό,τι αρχικά ήταν γεμάτο χυμό και δροσιά αποξηραίνεται και αναδιπλώνεται. Ό,τι ήταν αυθόρμητο και καινούργιο γίνεται τετριμμένο και κοινότοπο’’. Πόσο επίκαιρες, αλήθεια, φαίνονται αυτές οι παρατηρήσεις, αν συλλογιστούμε τώρα, στην αυγή του 21ου αιώνος, τους ποικιλώνυμους ρηξικέλευθους ‘μοντερνισμούς’ του προηγούμενου! Η ανάγκη μιας ανανέωσης στις τέχνες είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Αλλά κάθε ανανέωση πηγάζει από μια ρήξη με το παρόν και μια αναζωπύρωση των σχέσεων με τις μεγάλες παραδόσεις του παρελθόντος. Ο Έλιοτ αντιστρατευόμενος τη βικτωριανή ποίηση του καιρού του προσφεύγει στους Άγγλους μεταφυσικούς ποιητές του 16 αιώνος, ο Πάουντ στους τροβαδούρους και την προβηγκιανή ποίηση. Η σύγχρονη λογοτεχνία φαίνεται να παραπαίει ανάμεσα στη Χάρυβδη μιας επιδερμικής αναπαράστασης της πραγματικότητας και τη Σκύλα ενός άναρχου και χαώδους ερμητισμού στην περίπτωση της πεζογραφίας και της ποίησης αντιστοίχως. Η επικουρία της παράδοσης αποδεικνύεται συχνότατα σωτήρια σε τέτοια επικίνδυνα περάσματα. Ο πλατωνικός συμβολισμός ειδικότερα μπορεί να προσδώσει στην ασυνάρτητη φαντασμαγορία της ζωής και του κόσμου υψηλό νόημα και ψυχικό βάθος. Δεν είναι τυχαίο που μεγάλοι λογοτέχνες, όπως ο Tennesse Williams, άντλησαν από την πλούσια παρακαταθήκη των αρχέγονων συμβόλων . Η υποβλητική γοητεία έργων σαν το ‘Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι’ δεν οφείλει λίγα σε εκείνη. Φαίνεται πως τα σύμβολα και οι ιδέες εξακολουθούν να λάμπουν στη νύχτα του πνεύματος.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Λουόμενες", δεκαετία 1910) είναι έργο του Κωνσταντίνου Παρθένη.
