του Βασίλη Γκουτζαμάνη*
Α.΄ Εισαγωγή.
Ως “πρόσωπο” εννοείται το ον, που αυτή η ίδια η υπόστασή του ταυτίζεται με την ελευθερία, διαμορφώνει το “λόγο” της ύπαρξής του και του κόσμου, αυτοπροσδιορίζεται, είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο, πραγματώνεται δε μόνο με την ΄΄κοινωνία΄΄, ως σχέση2. Τέτοιο ον είναι ΄΄δυνάμει΄΄ ο άνθρωπος, (για την Ορθόδοξη Θεολογία το κατ’ εξοχήν “πρόσωπο” είναι ο Θεός).
Το βασικό λοιπόν δομικό στοιχείο του προσώπου είναι η δυνατότητά του να αναζητεί, να προσπαθεί να δώσει ΄΄λόγο΄΄ τόσο στην ίδια την ύπαρξή του όσο και στον κόσμο, είτε αυτό το κατορθώνει είτε όχι, είναι τελικά η δυνατότητα αυτοπροσδιορισμού.
Επειδή ως Παιδεία εννοείται η συνειδητή και οργανωμένη κοινωνική λειτουργία, που διαμορφώνει τον άνθρωπο3, τίθεται το πρόβλημα αν η παιδεία βοηθά ή αλλοιώνει τη δυνατότητα αυτή του ανθρώπου για αυτοπροσδιορισμό, αν η παιδεία λειτουργεί έτσι ώστε να κατορθώνεται η πραγμάτωση του ανθρώπου ως προσώπου, αφού τελικά το να λειτουργεί ο άνθρωπος ως πρόσωπο σημαίνει μία πορεία ανάγνωσης, αναγνώρισης και προσδιορισμού του λόγου της ατομικής ύπαρξής του αλλά και του κόσμου. Με άλλα λόγια, άλλη η παιδεία που διαμορφώνει τον άνθρωπο και άλλη η παιδεία που τον υποστηρίζει στην αυτοδιαμόρφωσή του. Αυτή η δεύτερη είναι που θεωρεί τον άνθρωπο ως πρόσωπο4. ΄Έτσι, αξίζει να μπει κανείς στον κόπο να δει αν οι διάφορες φιλοσοφίες, θρησκείες και παιδαγωγικές σχολές, (οι οποίες, άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο, έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση των πνευματικών πλαισίων μέσα στα οποία κινείται και αναφέρεται ο άνθρωπος είτε ως άτομο είτε ως κοινωνία), θεωρούν τον άνθρωπο ως ον αυτοπροσδιοριζόμενο και ελεύθερο ή τον θέλουν να τελεί υπό διαμόρφωση, απλό υποτακτικό αποδέκτη κάποιων δεδομένων αυθεντικών αρχών, προσαρμόσιμο σ’ αυτές. Γι αυτό, μπορούμε να πούμε, ότι η παιδεία που ασκείται επιδιώκει είτε την καλλιέργεια της δυνατότητας αυτοπροσδιορισμού και αυτοδιαμόρφωσης του ανθρώπου είτε την επίτευξη της προσαρμογής και αφομοίωσης, του συγχρωτισμού του με το δεδομένο αξιακό – πολιτισμικό πλαίσιο, με σκοπό την διαμόρφωσή του έτσι ώστε να καταστεί κατάλληλο και λειτουργικό (΄΄γρανάζι΄΄) μέλος του, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κυρίαρχου συστήματος.
Β.΄Πρόσωπο και αρχαία ελληνική παιδεία.
Θα ήταν τουλάχιστον αφέλεια αν υποστηριζόταν ότι η αρχαία ελληνική παιδεία, από τον Όμηρο μέχρι τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα στεγανοποιημένο και ομοιόμορφο θεωρητικό και πρακτικό σύστημα παιδείας με κοινές αξιακές αναφορές. Θα επρόκειτο για απλοποίηση. Έχοντας, λοιπόν, αυτό υπ’ όψη, θα επιχειρήσουμε συνοπτικά να διακρίνουμε αν υπάρχουν, και κατά τη γνώμη μου υπάρχουν, κάποια κοινά χαρακτηριστικά, που διατρέχουν επί χίλια σχεδόν χρόνια ελληνικού πολιτισμού την ελληνική παιδεία, χαρακτηριστικά, τα οποία, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο, πάντως διαποτίζουν τον Έλληνα πολίτη αυτά τα χρόνια. Έτσι, μπορούν να επισημανθούν τα εξής:
1) Η πίστη στη Μοίρα, στην Ειμαρμένη, σύμφωνα με την οποία ο καθένας έχει το δικό του μερίδιο στη ζωή. ΄Ο,τι συμβεί είναι περιεχόμενο της μοίρας του και δεν μπορεί να διανοηθεί κανείς, ούτε οι θεοί (Αισχ.΄΄ανάγκα και θεοί πείθονται΄΄) την εναντίωσή του σ’ αυτήν5.
2) Η πόλη και οι Νόμοι είναι πάνω από κάθε ατομική υπόσταση. Κανένας δε μπορεί να θέσει τον εαυτό του υπεράνω των Νόμων της Πόλης ατιμωρητί.
3) Ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει και να ζει όπως θέλει, αρκεί να μη προσβάλει τους Νόμους, την οικογένεια και την θρησκεία6.
4) Η γυναίκα θεωρείται κατώτερη του άνδρα.
5) Δεν υπάρχει πίστη σε μεταθάνατον ζωή, μόνο κάποιες νεφελώδεις δοξασίες στο μυθικό λόγο για την ύπαρξη του Άδη, του κόσμου των σκιών, και κάποιες σποραδικές αντιλήψεις περί μετεμψύχωσης7.
6) Στις Τραγωδίες κυρίως, αλλά και αλλού (στους μύθους, π.χ.), εμφανίζεται η ΄Υβρις, ως μία αποκλειστική ιδιαιτερότητα, θα τολμούσαμε να πούμε, του ελληνικού τρόπου. Πρόκειται για τη στάση εκείνη του ανθρώπου, όπου, ενάντια σε ό,τι θεωρείται όσιο και νόμιμο και παραδοσιακής αξίας, ο άνθρωπος επιλέγει να ακολουθήσει αυτό που τον εκφράζει προσωπικά, επιφέροντας φυσικά έτσι την τιμωρία του8, αλλά θέτοντας ταυτόχρονα στην κοινωνία έντονους προβληματισμούς, συχνά δε αποσπώντας τον έλεό της.
7) Ο Λόγος, τόσο ως λογική όσο και ως Νόημα, αλλά και ως Τέχνη της Ομιλίας (Ρητορική), είναι από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού πολιτισμού, γέννημα δικό του.
8) Τα ΄΄μέτρο΄΄, η αρμονία, η σύνθεση, το κάλλος αποτελούν επίσης στοιχεία του ελληνικού τρόπου.
9) Η σύνδεση Θεωρίας και Πράξης, Ιδέας και Ηθικής, αποτελεί επίσης ελληνική πρόταση.
10) Το κοσμοπολίτικο ήθος9 χαρακτηρίζει εξ αρχής τον ελληνικό τρόπο, δίνοντας όμως προτεραιότητα σ’ αυτό που οι Έλληνες ονόμαζαν παιδεία. Αυτό που διαφοροποιεί τους λαούς είναι η παιδεία. Η αξιολόγηση ενός πολιτισμού και η κατάταξή του είναι θέμα παιδείας, γίνεται με κριτήριο την παιδεία του, (απουσία παιδείας = βαρβαρότητα)10.
Εκτός από αυτά που αναφέραμε ίσως υπάρχουν και άλλα. Πάντως, σε σχέση με το θέμα μας, αν, δηλαδή, στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό θεωρείται ο άνθρωπος ως πρόσωπο, σύμφωνα με τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι, αν και οι βασικοί θεσμοί της αρχαίας κοινωνίας, Πολιτεία και Θρησκεία, απαξίωναν το ανθρώπινο πρόσωπο, όμως υπήρχε η υποψία, η αίσθηση πως ο άνθρωπος, για να είναι όντως άνθρωπος, δεν μπορεί παρά να είναι ελεύθερος, να θέτει ο ίδιος τα ΄΄όριά΄΄ του, έστω κι αν το τίμημα είναι εξοντωτικό, έστω κι αν το αδιέξοδο είναι φανερό και προκλητικό και η σύγκρουση αναπόφευκτη. Η Ύβρις και ο Λόγος, όπως αυτά συνελήφθησαν και εκφράσθηκαν στην ελληνική παιδεία, αποτελούν τις βάσεις για τον προσδιορισμό της έννοιας του προσώπου, μιας έννοιας ταυτόσημης με την ΄΄τραγική ελευθερία΄΄11. Έχουμε, πλέον, την εμφάνιση στην ΄Ιστορία, του ανθρώπου ως μοναδικότητα υπεύθυνη, έξω από το πλήθος και την ασφάλεια που αυτό δίνει, έστω κι αν η εμφάνιση τέτοιων ανθρώπων είναι σχετικά εξαιρετική. Είναι σημαντικό όμως το ό,τι κάποιοι στην αρχαιότητα λειτούργησαν ως πρόσωπα.-
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Πρόκειται για επί μέρους θέμα, που περιέχεται στο δοκίμιο του Βασίλη Γκουτζαμάνη, ΄΄Το πρόσωπο στην παιδεία και η σημαντική των προσωπείων΄΄, Εκδ. ΕΡΩΔΙΟΣ, Θεσσαλονίκη 1998, απ’ όπου και αντλήθηκε, χωρίς βέβαια το παρόν να αποτελεί αντιγραφή του.
2. Μητροπ. Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα: ΄Από το προσωπείον εις το πρόσωπον΄΄, εις Χαριστήρια, εις τιμήν του Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν ΄Ιδρυμα Μελετών, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 305 και 315.
3. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τομ.4, σελ.338.
4. Πάντως υπάρχει μια πολυσημία στον όρο ΄΄πρόσωπο΄΄, αφ’ ενός η ανατομική και αφ’ ετέρου η θεολογική και ίσως καταχρηστικά η φιλοσοφική. Σίγουρα ο όρος ΄΄πρόσωπο΄΄ είναι στον αρχαίο κόσμο άσχετος με τα θεολογικά -φιλοσοφικά -ψυχολογικά-κοινωνιολογικά περιεχόμενα, που έχει ο ίδιος όρος σήμερα. ΄Ισως είναι καταχρηστική η χρήση του από μέρους μου, καθώς αναφέρομαι σ’ εκείνη την εποχή με όρο σημερινό. ΄Όμως ενδιαφέρει να δούμε αν ο αρχαίος άνθρωπος αντιλαμβανόταν αυτό που εμείς σήμερα ονομάζουμε ΄΄πρόσωπο΄΄΄, την λειτουργία του και την δυναμικότητά του.
5. Μ.Ρ.NILLSON, ΄΄Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας΄΄, μετφρ. Αικατερίνης Παπαθομοπούλου, Εκδ. Δημ. Παπαδήμα, Αθήνα 1977, σελ.179. Αλλά και στην Ιλιάδα Π.440, η ΄Ήρα ελέγχει τον Δία έντονα καθώς αυτός εκδηλώνει διάθεση να κάνει κάτι ενάντια στη Μοίρα. Βλ. επίσης, Λίνου Πολίτη, ΄΄Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας΄΄, Μορφ. Ιδρ. Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1979, σελ. 109.
6. Χαρακτηριστική περίπτωση η καταδίκη του Σωκράτη, Πλάτωνος, Απολογία Σωκράτους ΙΙ. Βλ. και M.P. NILLSON, όπ. π., σελ.264. Επίσης, GUSTAVE GLOTZ, ΄΄Η ελληνική πόλη΄΄, μετφρ. Αγνή Σακελαρίου, Εκδ. Μορφ. Ιδρ. Εθνικής Τραπέζης, 1981, σελ.177. Επίσης, Πλάτωνος, Κρίτων,κεφ.12.
7. Βλ. Πλάτωνος, Φαίδων 72 e, και 71 e καθώς και Φαίδρος 246 b.
8. Η ύβρις κολάζεται. Αυτό είναι παραδεκτό κι από τον ΄Ομηρο αλλά είναι, ως γνωστό, κοινός τόπος και στις αρχαίες Τραγωδίες. Ενδεικτικά, Σοφοκλή, ΄΄Τραχίνιαι΄΄ 280, ύβριν ου στέργουσιν ουδέ δαίμονες΄΄. (Να σημειώσουμε όμως ότι ο Όμηρος ενώ συχνά παρουσιάζει τους ήρωές του να ΄΄υβρίζουν΄΄, δεν είναι αρνητικός απέναντί τους).
9. Πλουτάρχου, Ηθικά, Σωκράτης, τομ.15, εκδ. ΚΑΚΤΟΣ: ΄΄Δεν είμαι Αθηναίος ούτε Έλληνας πολίτης αλλά πολίτης του κόσμου΄΄. Παρόμοια θέση εξέφραζε και ο Διογένης ο Κυνικός, κυρίως όμως οι Στωικοί.
10. Είναι γνωστή η ρήση του Ισοκράτη: ΄΄Πάντες οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες Έλληνές εισι΄΄.
11. Η λατρεία του θεού Διόνυσου αποτελεί εξαίρεση μέσα στο γενικό κλίμα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, καθώς συνοδευόταν αυτή η λατρεία με μια εκρηκτική, θα λέγαμε, απελευθέρωση του ανθρώπου στο να εκφράσει τα ένστικτά του΄ (γι αυτό ο Νίτσε θα τονίσει με έμφαση το διονυσιακό στοιχείο σ’ όλα τα έργα του και κυρίως θα συνδέσει με αυτό την ΄΄Γέννηση της Τραγωδίας΄΄). Από αυτήν, εξ άλλου, την λατρεία γεννήθηκε η Ελληνική Τραγωδία με ό,τι σημαίνει αυτό για την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου, όπου πλέον ο άνθρωπος βιώνει την τραγικότητα της ύπαρξής του, αγωνίζεται,΄΄υβρίζει΄΄,΄΄καθαίρεται΄΄.-
*Δ/λου – Δ/ντη του 5ου Δημ. Σχολείου Έδεσσας
Τό κείμενο του κ. Γκουτζαμάνη, πιστό βεβαίως στίς Αρχές τών δασκάλων του, είναι αυτοπροσδιοριζόμενο, μοναδικό και ανεπανάληπτο πραγματοποιημένο στην κοινωνία και σχέση του με τους δασκάλους του, όπως προαναφέραμε, αλλά λόγω ακριβώς της σφοδρής υποκειμενικότητος του, ουδεμία σχέση έχει μέ το θέμα του, οι Έλληνες δέν είχαν προφτάσει να διαβάσουν Kant.