Ταυτότητα και μετανεωτερικότητα

Νικόλαος Ι. Παραδείσης, Δικηγόρος LLM

Μυθιστόρημα ΚΓ΄, Γιώργος Σεφέρης Λίγο ακόμα θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν’ανθίζουν τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο τη θάλασσα να κυματίζει λίγο ακόμα, να σηκωθούμε ψηλότερα

Αναζητώντας ταυτότητα σε εποχή μετά-νεωτερική.

Ορισμοί – βασικές αποσαφηνίσεις.

Το θέμα είναι δύσκολο, εξαρτάται από τον τρόπο που θα το προσεγγίσει ο καθένας.

---

Η δυσκολία του όμως αυτή είναι και ένα συναρπαστικό ταξίδι, μία ιχνηλασία, μία ψηλάφηση σε ζητήματα ζωτικά της ύπαρξής μας. Αξίζει, λοιπόν, τον κόπο να το προσεγγίσουμε. Ειδικά στην εποχή μας έχει ευρύ, δυναμικό περιεχόμενο, μακριά από οποιαδήποτε δογματική και αυθαίρετη κατάφαση. Με αυτό ως αφετηρία, θα ήθελα να καταθέσω τις σκέψεις μου.

Γιατί επέλεξα το συγκεκριμένο θέμα;

Το επέλεξα, διότι, πρώτον, με απασχολεί μανικά-δημιουργικά από την εφηβική μου ηλικία και, δεύτερον, το θεωρώ καίριο, όσο ποτέ άλλοτε. Θα το ενέτασσα σε μία ευρύτερη θεματική με κέντρο τον ανθρωπολογικό τύπο του σήμερα. Στη θεματική αυτή μπορούμε να εντάξουμε επιμέρους θεματικές, όπως ο σύγχρονος μηδενισμός, ο σημερινός φιλοσοφικός-οντολογικός προβληματισμός, οι ανακαλύψεις της κβαντομηχανικής και οι προεκτάσεις τους στο φιλοσοφικό-οντολογικό πεδίο, η γλώσσα μέσο υπαρξιακής ελευθερίας, η γλώσσα και η ταυτότητα, η ευρωπαική ταυτότητα, η ελληνική ταυτότητα. Στην εποχή μας με την παγκοσμιοποίηση, έχει αποκτήσει σημαντική επικαιρική διάσταση.

Ο στόχος αυτού του δοκιμίου δεν είναι σε καμία περίπτωση ηθικοδιδακτικός, ειδικά όταν μιλάμε για τέτοια ζητήματα. Το ζητούμενο είναι η θέση της ερώτησης. Η απόλυτη κατάφαση ή άρνηση δεν βοηθάει την πραγμάτευση αυτού του θέματος. Το πιο σημαντικό είναι να τεθούν οι προβληματισμοί, να προκληθούν εναύσματα και ερωτήματα, για περαιτέρω επεξεργασία. Παραφράζοντας τον Heidegger «die Frömmigkeit des Denkens sei das Fragen»[1] θα έλεγα ότι η σκέψη στέκεται με ευλάβεια απέναντι στην ερώτηση.

Η συζήτηση περί ταυτοτήτων είναι ευρωπαϊκό και διεθνές φαινόμενο. Σήμερα τέτοιες συζητήσεις κινδυνεύουν, δυστυχώς, ειδικά στην Ελλάδα, από την έπαρση της βεβαιότητας και τον φανατισμό. Εδώ θέλω να θέσω τον προβληματισμό επάνω στην ταυτότητα αυτήν καθ’ αυτήν.[2] Ως γεγονός, ως βίωμα, ως νομικό έγγραφο, ως κάτι άλλο; Aυτό θα προσεγγίσουμε.

Ο τίτλος του θέματος είναι: Αναζητώντας ταυτότητα σε εποχή μετά-νεωτερική. Ορισμοί – βασικές αποσαφηνίσεις.

Πρέπει δηλαδή να προσδιορίσουμε την μετανεωτερική εποχή-μετανεωτερικότητα και ταυτότητα.

Εδώ θα ήθελα να προλάβω αυτούς που θα ρωτήσουν γιατί χαρακτηρίζεται η εποχή μας ως μετανεωτερική. Γιατί αυτός ο όρος και όχι κάποιος άλλος ενδεχομένως; Μήπως αυτό εμπεριέχει κάποια αυθαιρεσία; Θα έλεγα όχι. Ο όρος μετανεωτερικός, πολύσημος, αμφίσημος από τη μία, από την άλλη περιεκτικός κρίνεται προτιμητέος. Προκρίνω αυτόν τον προσδιορισμό για την εποχή μας, ως τον πληρέστερο, γιατί ακριβώς μας βοηθάει να εστιάσουμε στις σημαντικές αλλαγές που συντελέστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, να προσεγγίσουμε τα ουσιώδη και εννοώ, κυρίως, την αλλαγή του ανθρωπολογικού μοντέλου και την υφιστάμενη κρίση του, χωρίς να χαθούμε στα επιμέρους, ανάλογα και με τις ιδεοληψίες του καθενός.

Λόγω και του περιορισμένου χώρου θα προσπαθήσω να θίξω τα βασικά σημεία.

Α) Μετανεωτερική εποχή-Μετανεωτερικότητα (ή όπως αναφέρεται ως μεταμοντερνισμός): Τί είναι μετανεωτερικότητα; Μήπως υπάρχει και προνεωτερικότητα ή και νεωτερικότητα; Σε γενικές γραμμές, παρόλες τις επιμέρους εκδοχές και απόψεις (άλλωστε έχουν γραφτεί τόσα πολλά και οι προσεγγίσεις είναι ποικίλες) θα έλεγα –εδώ, εκφέρω προσωπική γνώμη, μέσα από το πρίσμα ενός ανθρώπου που γεννήθηκε στην μετανεωτερικότητα - για να μπορέσουμε να βρούμε μία βάση κατανόησης, ότι:

1) Η προνεωτερικότητα (promodernité) είναι η περίοδος που τερματίζεται με την Γαλλική Επανάσταση, η οποία αποτελεί ορόσημο από πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, φιλοσοφικής πλευράς. (l’ancien régime, l’état c’est moi). Σ’αυτήν υπήρχε το άτομο της φεουδαρχίας, του μεσαίωνα, το υποταγμένο στον Θεό και τη θρησκεία (καθολικισμός), η αναγκαστική πίστη στο γεωκεντρικό σύστημα του Πτολεμαίου και στην προκρούστεια δυτική πρόσληψη του Αριστοτέλη. Η μεσαιωνική ιστορία ήταν περιστρεφόμενη γύρω από τον Θεό, ο άνθρωπος ήταν απών, δεν ήταν υπεύθυνος για το πεπρωμένο του, ήταν πλήρως υποταγμένος στα φεουδαλικά και αυταρχικά θρησκευτικά συστήματα. Ο Πάπας, ο Βασιλιάς, ο εκάστοτε Ηγεμόνας ήταν αυτοί που όριζαν την ζωή του.

2) Η νεωτερικότητα ( modernité) είναι η περίοδος μέχρι την δεκαετία του 1960 ή ως την πτώση του τείχους (προτιμώ αυτό το χρονικό όριο της κομμουνιστικής κατάρρευσης-τέλους ιδεολογιών): ως η αλλαγή του ταυτοτικού-ατομικού, ταυτοτικού-συλλογικού και θεσμικού προτύπου. Ο άνθρωπος από δούλος έγινε Άτομο, κατοχυρωμένο νομικά, ατομικά προστατευμένα δικαιώματα, κοινοβουλευτική-αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αυτοδιαχειριζόμενο, υπεύθυνο, τώρα πια είναι το κέντρο αναφοράς, εκείνο τροφοδοτεί και νοηματοδοτεί την ιστορία. Είναι ο πρωταγωνιστής, ο Δημιουργός. Ο νεωτερικός άνθρωπος εκθρόνισε τον μεσαιωνικό Θεό. Έγινε κυρίαρχο, αυτεξούσιο ον. Η Λογική και η Επιστήμη κατευθύνουν τα πάντα. Η Λογική και η Επιστήμη τώρα διαμορφώνουν τον κόσμο. Ανακαλύπτει τους μηχανικούς-αιτιοκρατικούς νόμους της ύπαρξής του. Θεωρεί τον εαυτό του μία αυτολειτουργούμενη μηχανή. Η αναγκαστική νομοτέλεια αποτελεί τον οδοδείκτη της ύπαρξής του στον πλανήτη. Ενθουσιάζεται με τα μηχανόμορφα δημιουργήματά του και ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον. Ο Θεός βρέθηκε στον «σκουπιδοντενεκέ» της νεώτερης ιστορίας. Προσπαθεί να ανακαλύψει τους Αιώνιους φυσικούς Νόμους. Η Φύση έγινε μέσο χειραγώγησης και άσκησης εξουσίας. Άρχισε να οργανώνεται σε συστήματα και να τυποποιεί τον τρόπο ζωής του και την παραγωγή.

3) Η μετανεωτερική εποχή-μετανεωτερικότητα (postmodernité):

Η μετανεωτερικότητα θα μπορούσε να οριστεί, κατά τη γνώμη μου, μετά την δεκαετία του 1960, Μάης 1968 ή μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Προτιμώ το δεύτερο, διότι μετά την πτώση γκρεμίζεται ιστορικά και συνειδησιακά ο έτερος πόλος. Ας μου επιτραπεί εδώ -ίσως αυθαίρετα;- να τονίσω ότι για εμάς που βρισκόμαστε στην ηλικία των τριάντα, η πτώση αποτελεί γεγονός καίριο, αφετηρία και τέλος συνάμα. Προσωπικά βιούμενο πάντα, θεωρώ ότι μετά το 1989 κάτι άλλαξε σημαντικά στο γίγνεσθαι του πλανήτη. Επήλθε το τέλος και η κατάρρευση των ιδεολογιών (l’effondrement). Η μετανεωτερικότητα αρχίζει, θεωρώ, με την πτώση του τείχους. Το πρόβλημα της ταυτότητας του σημερινού ανθρώπου ξεκινάει και εμφανίζεται απτά, σε όλες του τις εκφάνσεις μετά την πτώση του σιδηρού παραπετάσματος. Το γεγονός αυτό, αποτελεί ορόσημο, δημιουργείται ένα ρήγμα, μία στροφή, αυτό είναι η μετανεωτερικότητα. Η διάρρηξη ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960 και ολοκληρώθηκε το 1989. Ο όρος μετανεωτερικότητα θεωρώ ότι εγκολπώνει τα νεοπαγή στοιχεία του καιρού μας (προσωπικά προτιμητέος από αυτόν του μεταμοντερνισμού). Είναι η μετάβαση προς έναν άλλο δρόμο, ένα διαφορετικό ζητούμενο. Αυτό το πέρασμα, αυτήν την νέα εποχή, που έχει εγκαινιαστεί έκδηλα, θεωρώ ότι εκφράζει πλέρια ο χαρακτηρισμός (διεθνώς) μετανεωτερικότητα (postmodernity, postmodernité).

Χαρακτηριστικά μετανεωτερικής εποχής-μετανεωτερικότητας:

Ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, εμφάνιση καινούργιων ασθενειών, κίνδυνος πλανητικού οικολογικού αφανισμού, παγκοσμιοποίηση, κατάργηση συνόρων, καταναλωτισμός και Μακ Κόσμος, πολιτισμική ομογενοποίηση, τεχνομεσσιανισμός (η καινούργια μεταφυσική του ανθρώπου, η πίστη ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα λύσουν όλα μας τα προβλήματα. Θυμάμαι μου είχε πει κάποιος θετικός επιστήμονας ότι θα πατάω ένα κουμπί και θα μου λέει αν υπάρχει Θεός!). Αξιομνημόνευτες οι απόψεις περί τέλους της Ιστορίας (Φουκουγιάμα), σύγκρουσης πολιτισμών (Χάντιγκτον), στρατιωτικής ισχύος και δη ΗΠΑ, απαλλαγμένης από νοσηρούς ευρωπαικούς συναισθηματισμούς (Ρόμπερτ Κέιγκαν). Εμφανίζονται τελευταία θεσμικές δυσλειτουργίες, προβληματικό το κοινωνικό συμβόλαιο, το κοινωνικό consensus, η ίδια η λειτουργία της κοινοβουλευτικής αντιπροσώπευσης.

Χαρακτηριστικά μεταμοντέρνου ατόμου:

Εδώ θα σκιαγραφήσω, όπως εγώ αντιλαμβάνομαι, τον μεταμοντέρνο τύπο.

Ζει στην virtual reality, εικονική πραγματικότητα, τα πάντα τρέχουν ασταμάτητα, το άτομο αδυνατεί να παρακολουθήσει τους ιλιγγιώδεις εξελικτικούς ρυθμούς, την ώρα που πάει να παγιωθεί κάτι μέσα του, αναστατώνεται διαφημιστικά, το καινούργιο τείνει να αμφισβητεί αυτό, που για λίγο θεωρούσε μόνιμο. Τα πάντα είναι σχετικιστικά, μεταβαλλόμενα, ο καθένας ζει για τον εαυτό του. Ο μεταμοντέρνος τύπος έχει αρχίσει να μην πιστεύει σε τίποτα, αμφισβητεί άλογα τα πάντα, απελπισμένος. Θρυψαλλιάζεται ως μέρος του συστήματος, μηδενίζεται ασταμάτητα κυνηγημένος. Η ελευθερία αποψιλώθηκε. Ο μεταμοντέρνος τύπος βιώνει την ελευθερία ως ένα επιπλέον εμπορικό προϊόν, με σκοπό την κατανάλωση. Μόνος του επιλέγει, αποθεώνοντας τις όποιες ενστικτώδεις επιθυμίες του, δεν σχετίζεται κοινωνικά, τα ατομικά δικαιώματα έγιναν και αυτά διεκδίκηση, βασανιστικά ατομικιστική. Παρακολουθεί κυρίως εικόνα, δεν συμμετέχει.

Ένα ιδιαίτερο επίσης χαρακτηριστικό είναι ότι ζει μέσα σε συστήματα, όπου ο άνθρωπος ενεργεί μέσω απρόσωπων μηχανισμών με βάση αυστηρά τυποποιημένες λειτουργίες. Ο άνθρωπος των συστημάτων έγινε μία μηχανή, που υπακούει σε απρόσωπες κοινωνικές δομές. Ολίγοι έχουν ρόλο μάνατζερ-διαχειριστή (διευθύνοντος συμβούλου, γενικού διευθυντή, golden boy) και οι πολλοί είναι καταναλωτές-χρήστες-παθητικοί δέκτες. Αυτή είναι η σύγχρονη ανθρωπολογική διάκριση. Ακόμα και η σημερινή παιδεία είναι η αναπαραγωγή του συστημικού αυτού διπόλου. Γνώσεις αγοραίες, χρήσιμες συστημικά, απρόσωπες, που διαμορφώνουν μία αντίστοιχη νόηση και σκέψη, αριθμητική, ποσοτική, τυποποιητική.

Ειδικά στην Ευρώπη το άτομο κατέρρευσε μετά τον απηνή χιτλερικό φασισμό, τον επαίσχυντο σταλινισμό και τη διάψευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Στην Αμερική αυτή η κατάρρευση σε όλη της την έκταση ήλθε ως λαίλαπα Big Brother, Mac World, μέσω της μαζοποίησης και της τυποποίησης, η οποία εμφανίστηκε και στις δυτικές χώρες και τώρα στις ανατολικές-τέως σοβιετικές.

Εντός, λοιπόν, αυτού του πλαισίου και ο Έλληνας μπήκε σε αυτό το κλίμα, διότι πολύ απλά δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς, καθ’ότι οι ταχύτητες και οι νεόφυτες ανάγκες των καιρών απαιτούσαν συγχρονισμό. Άλλαξε ταυτότητα γενικά, συλλογικά, κοινωνικά, ατομικά. Οι ιδεολογίες γκρεμίστηκαν, οι πολιτικές ομογενοποιήθηκαν. Υπάρχει πια εξάρτηση ασφυκτική από τον ξένο παράγοντα, μέσα σε ένα παγκόσμιο σύστημα, που μετατρέπεται πια (αναγκαστικά;) σε άκρατο μιμητισμό, ψιττακισμό.

Μέσα σε αυτό το σκηνικό μπορούμε να προβληματιστούμε ταυτοτικά;

Β) ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Σ’ αυτές τις παγκόσμιες συνθήκες, τοποθετείται και η ίδια η ταυτότητα per se. Έννοιες αλληλένδετες η μετανεωτερικότητα και η ταυτότητα, καθώς η ταυτότητα δεν είναι νεκρό γράμμα, αλλά έχει σαφέστατα μία προσδιοριστική χρονικότητα-ιστορικότητα. Ας δούμε εάν η ταυτότητα διαδραματίζει κάποιο ρόλο για τον άνθρωπο του σήμερα, αν αποτελεί εγγενές, συστατικό στοιχείο της προσωπικότητάς του ή υφίσταται πιέσεις αποδόμησης (déconstruction), που καθιστούν έτσι όποια προβληματική επί του θέματος μάταιη. Το γεγονός αυτό καθίσταται ειδικά στην εποχή μας επίκαιρο, που μηχανισμοί τυποποιητικοί φτειάχνουν κόπιες και το άτομο ατομικά ή συλλογικά έχει περιθωριοποιηθεί, χωρίς ρόλο ενεργό, σε μία ταυτότητα-μήτρα που δεν είναι πραγματικά ταυτότητα, διότι ελλείπει (;) το καθοριστικό στοιχείο της πρωταρχικής και πρωτοβουλιακής διαμόρφωσης, της αυτενέργειας.

Θα ξεκινήσω το κεφάλαιο της ταυτότητας προσπαθώντας να την ορίσω. Θα αποπειραθώ να ψηλαφήσω το σημαινόμενο (σημασία της λέξης), για να αποσαφηνιστεί αρχικά το σημαίνον (ταυτότητα) και να ξέρουμε γιατί μιλάμε. Το θέμα είναι πολύ δύσκολο, καθ’ότι υπάρχει και το πρόβλημα της εύρεσης ενός κοινού γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας. Οι προκαταλήψεις και οι αγκυλώσεις εμποδίζουν μία τίμια, απερίσπαστη και ακομπλεξάριστη συζήτηση.

Ας προσεγγίσουμε, καταρχήν, λεξικογραφικά τις έννοιες[3]:

Τί είναι ταυτότητα (identité);

Το σύνολο των στοιχείων που συνιστούν τη μοναδικότητα κάθε ατόμου ή ενός συνόλου, που επιτρέπουν να αναγνωρίζεται ως τέτοιο και να μην συγχέεται με κάποιο άλλο: Για το κράτος, η λέξη «ταυτότητα» έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο: μια φωτογραφία με ορισμένα ατομικά «στοιχεία» (όνομα, επώνυμο κ.λπ.), τυπωμένα σε ένα «δελτίο». Το «δελτίο αστυνομικής ταυτότητας» παραπέμπει σε ένα μοναδικό, ξεχωριστό άτομο, σε μία ταυτοτική προσδιοριστική, απαραίτητη για τις δικαιοπρακτικές του σχέσεις.

Η έννοια της ταυτότητας προσδιορίζεται καλύτερα και διακρίνεται από άλλες επαλλάσσουσες, παρεμφερείς έννοιες όπως:

Η υπηκοότητα (citizenship, citoyenneté, Staatsangehörigkeit): Ο νομικός δεσμός ενός ατόμου με κάποιο κράτος- έννομη τάξη. (Είναι χαρακτηριστικό ότι και στις τρεις γλώσσες, ετυμολογικά, το σημαντικό στοιχείο είναι αυτή η νομική σχέση με κάποια υπέρ-ατομική εξουσία).

Η ιθαγένεια (nationalité): Εκ του ιθύς, ευθύς και γένος, γίγνομαι. Ο νομικός δεσμός που συνδέει ένα πρόσωπο με ορισμένο κράτος, με βάση το οποίο το πρόσωπο καθίσταται πολίτης του κράτους αυτού.

Στον λεξικογραφικό ορισμό πρέπει να συμπληρώσουμε ότι η ειδοποιός διαφορά της ιθαγένειας είναι η γέννηση του ατόμου εντός των ορίων της κρατικής επικράτειας, σε αντίθεση με την υπηκοότητα που δεν το προϋποθέτει.

Η προσωπικότητα (personnalité) του ατόμου είναι το σύνολο των φυσικών, πνευματικών, ψυχικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών ενός προσώπου, το σύνολο των επιμέρους στοιχείων που εξατομικεύουν και χαρακτηρίζουν ένα πρόσωπο. Η ιδιότητα του να είναι κάτι ξεχωριστό, να έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα που το ξεχωρίζουν από τα όμοιά του.

Η ιδιαιτερότητα (particularité): Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που κάνουν κάτι να ξεχωρίζει από τα άλλα.

Η νοοτροπία (mentalité): Εκ του νοέω-ώ και τρόπος, ο ιδιαίτερος τρόπος σκέψης ατόμου ή ομάδας, τα χαρακτηριστικά της νόησης και της αντίληψης (κάποιου).

Η ιδιοσυγκρασία: Εκ του κεράννυμι, αναμειγνύω με έναν τρόπο ίδιον, ιδιαίτερο, μοναδικό. Ο ιδιαίτερος τρόπος κατά τον οποίο εκδηλώνεται και αντιδρά κανείς, ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνει κανείς τον ψυχικό του κόσμο.

Η ιδιοπροσωπία: Η ιδιαίτερη μορφή της προσωπικότητας κάποιου, η ιδιαιτερότητα (κάποιου ως ανθρώπινης οντότητας), η ξεχωριστή φυσιογνωμία, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας.

Θα προσέθετα ότι είναι το σύνολο των ιδιαίτερων εκείνων χαρακτηριστικών, που καθιστούν το πρόσωπό μας, δηλαδή την φυσιογνωμία μας, τον τρόπο που αποκαλύπτουμε τον εαυτό μας στους άλλους μέσα από τα ενεργήματά μας, μοναδικό, ξεχωριστό.

Σε συλλογικό επίπεδο η ταυτότητα αποτελεί στοιχείο εθνικά προσδιοριστικό, κοινωνικό, γεωγραφικό, θρησκευτικό. Εδώ, λόγω και του περιορισμένου χώρου δεν θα επεκταθώ στα επιμέρους, για να ορίσω ποια είναι για παράδειγμα η εθνική ταυτότητα ή η εθνική ταυτότητα του σημερινού Έλληνα, ζητήματα άκρως ενδιαφέροντα και επίκαιρα. Με ενδιαφέρει αποκλειστικά εδώ η ταυτότητα ipso facto, ως υπαρκτικό γεγονός, ως έκφραση του ανθρώπινου Είναι, συλλογικού και ατομικού.

Συνοψίζοντας, θα όριζα την ταυτότητα ως το σύνολο εκείνων των γνωρισμάτων, τα οποία φανερώνουν την μοναδικότητά μας. Είναι το άθροισμα εκείνων των στοιχείων, τα οποία διαμορφώνουν την συλλογική ή ατομική ενoείδεια, η οποία διαφοροποιεί άτομα-πρόσωπα από άλλα ή συλλογικές οντότητες, συλλογικότητες από άλλες όπως πχ το έθνος, τους πιστούς μιας θρησκείας ή ακόμη (δευτερευούσης σημασίας βέβαια) και τους αφιονισμένους οπαδούς ενός κόμματος ή μίας ομάδας.

Στις μέρες μας αυτή η συζήτηση αν μη τι άλλο είναι ελκυστική, καθώς σήμερα πια αμφισβητείται γενικά η ταυτότητα, ως ανάγκη, ως αναζήτηση, ως στοιχείο υπαρκτικό, υπόστασης του ατόμου ή μιας συλλογικότητας. Έχουμε αποφασίσει ότι μας αρκούν οι τυποποιημένες ταυτότητες (identités standardisées), μέσω των τυποποιητικών, καταναλωτικών μηχανισμών που τις παράγουν. Η συζήτηση περί ταυτότητας, επίσης, μονοπωλείται από την συζήτηση περί εθνικής ταυτότητας, λόγω μεγαλύτερης σπουδαιότητας, ιστορικής παράδοσης και επηρεασμού παγκόσμιων εξελίξεων ως τις μέρες μας, αλλά δεν εξαντλείται, κατά τη γνώμη μου, μόνο εκεί. Αυτό ας το συνειδητοποιήσουμε. Το ζήτημα δεν είναι η εθνική ταυτότητα, αλλά γενικά η ταυτότητα ως ανάγκη της ύπαρξής μας. Σήμερα η εποχή μας είναι καθαρά αντιταυτοτική, θα τη χαρακτήριζα παγκοσμιοτική, ομογενοποιητική, πράγμα που θέτει, έτσι ένα γενικότερο ζήτημα. Όταν κάποιοι λένε δεν με ενδιαφέρουν οι ταυτότητες, όλοι είμαστε όμοιοι, ίσοι, ίδιοι, αν το εξετάσουμε βαθύτερα θα δούμε μία υπαρξιακή φοβία προς τη διαφορετικότητα. Νομίζεις και είναι ψυχαναγκαστικό ζητούμενο η πολτοποίηση. Το καταμεμυττωτευμένον πάσης φύσεως υλικό στο αριστοφανικό γουδοχέρι, επιβάλλεται πολλές φορές ως τροφή του σημερινού ανθρώπου.

Και εδώ ξεκινάει ο προβληματισμός:

Μπορούν οι συλλογικότητες και το άτομο ως οντότητες, να αναφέρονται σε κάτι υπαρκτό και όχι σε κάτι ανύπαρκτο, ως κάτι με το οποίο κατανοούμε τους εαυτούς μας (εαυτότητα: την ιδέα που σχηματίζουμε για τον εαυτό μας ατομικά ή συλλογικά); Και επειδή, προφανώς, δεν είναι μία μόνο, η περί εαυτού ιδέα, ούτε στάσιμη είναι, αντιθέτως, είναι έννοια πολυεπίπεδη και πολυεκδοχική, αναγόμενη στο παρελθόν, θεάται το μέλλον. Αναχωνεύει στοιχεία ετερόκλιτα, παίρνει από το παρελθόν τα δομικά υλικά και με βάση το παρόν διαμορφώνεται το μέλλον. Γεγονός διαπροσωπικό, διανθρωπικό και ατελεύτητο. Καινούργιες ατομικές συμπεριφορές, καινούργια πρότυπα, καινούργια υπερκρατικά σχήματα, οργανισμοί και συλλογικότητες. Νέα σχεδιάσματα, νέα δημιουργήματα.

Ως πολίτης του 21^ου αιώνα, μακριά από επιπολαιότητες, αφορισμούς και υπεραπλουστεύσεις μαζικής φύσεως, θεωρώ ότι η αναζήτηση ταυτότητας είναι καθαρά ζήτημα υπαρκτικό. Είναι υπαρκτικά αναγκαίο, χωρίς αυτό ακυρωνόμαστε ως ετερότητες, προσωπικές και συλλογικές. Υφιστάμεθα μία κατάρρευση, την οποία ατομικά και συλλογικά βιώνουμε. Η ταυτότητα μπορεί να βοηθήσει στην αποφυγή της αλλοτρίωσης.

Κυρίαρχα ρεύματα σήμερα, αλλά και στο παρελθόν, που είχαν ως κύριο άξονά τους τον ταυτοτικό ή μη προσδιορισμό (με θετική βέβαια στην αρχή συνεισφορά και κατόπιν αρνητική) είναι ο εθνικισμός (παθολογικός ταυτοτισμός-φυλετισμός), ο εθνο-ταυτοτικός μηδενισμός, ο θρησκευτικός ταυτοτικός προσδιορισμός (Ελλάδα=χριστιανισμός ή δωδεκαθεϊσμός), καθώς και ο ταξικός ταυτοτικός προσδιορισμός (εκμεταλλευτές-ιμπεριαλιστές-κάτοχοι των μέσων παραγωγής και εκμεταλλευόμενοι-προλετάριοι-λαός-εργάτες).

Θα προσέθετα, προσωπική εκτίμηση κάνω, και αυτόν που έχει εμφανιστεί τις τελευταίες δεκαετίες -σκοπίμως τον εντάσσω σε μία ξεχωριστή κατηγορία:

Θα τον αποκαλούσα καταναλωτικό ταυτοτισμό, μέσω της διαφήμισης, των media, της ευδαιμονοθηρικής επιβαλλόμενης κατασφάλισης. Δεν έχει στο υπόστρωμά του κάποιον προηγούμενο ταυτοτικό ή μη προσδιορισμό. Ζητούμενο είναι η αύξηση της καταναλωτικής ευχέρειας. Το άτομο επιβεβαιώνεται, ανακουφίζεται, καταξιώνεται καταναλώνοντας. Είναι νεόφυτος ταυτοτικός τύπος σε παγκόσμια κλίμακα.

Όσον αφορά τη χώρα μας τρεις ήταν οι ταυτοτικοί προσδιορισμοί που κυριάρχησαν και σημάδεψαν την ιστορία του νεώτερου κρατικού ελληνισμού, πάλι δυστυχώς με κατάληξη αρνητική.

1) Ο εθνοφυλετισμός-θρησκευτισμός κατά το πατρίς, θρησκεία, οικογένεια που εξευτελίστηκε από τη χούντα.

2) Ο λεγόμενος υπαρκτός σοσιαλισμός με τα επακόλουθά του στον ελληνικό χώρο σε όλα τα επίπεδα, που τελικά αποδείχτηκε φενάκη.

3) Ο δυτικός ευρωπαϊκός μονόδρομος δημιούργησε μία νέα ταυτότητα. Από την δουλική μίμηση της Δύσης, αρχής γενομένης από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους μέχρι τη σημερινή αμερικανοποίηση, δυτικοποίηση σε όλα τα επίπεδα.

Από τη μία, κοινό χαρακτηριστικό των δύο πρώτων ήταν ότι επικράτησαν βιαίως και κατέρρευσαν κραυγαλέα. Το πρώτο μετά την χούντα, το δεύτερο μετά το 1989. Το τρίτο ήταν μία ιδεολογική, προπαγανδιστική πορεία, που πήγαζε και από την καχεξία και την ανημπόρια του ταλαιπωρημένου εν γένει ελληνισμού. Οι ποικίλες αντιξοότητες έκαμψαν τις αντιστάσεις του και αυτό που προείχε ήταν να βρεθεί ένα στήριγμα, ένας άμεσος στόχος, ο εκσυγχρονισμός, ο εκμοντερνισμός, φαινόμενα που καλώς ή κακώς συνδέονται και με μία νοοτροπία απόλυτης λατρείας για το λαμπυρίζον ξένο. Ήταν ίσως μονόδρομος. Φαίνεται όμως ότι και αυτό έχει οδηγήσει σε ανθρωπολογικό αδιέξοδο.

 

Συμπεράσματα
Αναρωτιέμαι εν τέλει, η ταυτότητα είναι κάτι φυλετικό, χρωματικό, DNA, αστυνομικό δελτίο, ιδεολογική προπαγάνδα πάσης φύσεως; Είναι έννοια μονοδιάστατη; Τα ερωτήματα καίρια και εύλογα.

Το ζήτημα που γεννιέται, λοιπόν, είναι η ανανοηματοδότηση της ταυτότητας. Θα μου επιτρέψετε, το λέω ίσως λίγο αφοριστικά, να μην κάνουμε αναφορά σε δευτερεύουσες ταυτοτικές προσδιοριστικές, που δεν καθορίζουν σοβαρά το μέλλον ατόμων και κοινωνιών πχ οι αφιονισμένοι οπαδοί μίας ομάδας.

Μπορούμε δηλαδή να μιλήσουμε για μία νέα ταυτότητα; Εδώ τίθεται ένα ζήτημα. Θα έλεγα ναι, μιλάμε ή είναι αναγκαίο και αναπόφευκτο να μιλήσουμε για νέα ταυτότητα, η οποία όμως θα πρέπει να αναζητηθεί, σε όχι δογματικές και χρησιμοποιημένες αφετηρίες.

Και εκεί βρίσκεται ο πυρήνας της, στην καθαρά υπαρκτική της πλευρά, ως ανάγκη, ως βίωμα, ως πολιτισμική πρόταση, ως τρόπος του βίου, ως κάτι τόσο θεμελιώδες, που χωρίς αυτό δεν νοηματοδοτείται η ύπαρξη. Προσέξτε τις λέξεις που χρησιμοποιώ, είναι πολύ συγκεκριμένες και προσπαθούν να αποδώσουν όσο γίνεται πλέρια την έννοια της ταυτότητας.

Για να το πω πιο απλά: Αν δηλαδή η όλη προβληματική περί ταυτότητας και το ίδιο το ταυτοτικό γεγονός έχει αξία για την ύπαρξή μας, όχι ιδεολογική, ψυχοσυναισθηματική, αλλά αντίθετα, θεμελιώδη, που ικανοποιεί τις υπαρκτικές μας ανάγκες, εμπλουτίζει την προσωπικότητά μας ατομική και συλλογική. Γιατί πιστέψτε με αν είναι κάτι που δεν αξίζει, τότε δεν υπάρχει λόγος να μιλούμε γι’αυτό.

Και πάμε στα ερωτήματα. Η ταυτότητα μήπως εκφράζει μία απαράμιλλη συναρπαστική ενικότητα, η οποία δημιουργείται από τα σύνολα συμβεβηκότα, από τις ανάγκες της ύπαρξης, της δίψας για ζωή, της νοηματοδότησης του βίου, έτσι όπως οριοθετούνται από κάθε συλλογικότητα ή ατομικότητα; Μήπως η κάθε ταυτότητα αποτελεί απάντηση στα καίρια ερωτήματα της ίδιας μας της ζωής; Έναν ιδιάζοντα τρόπο στο υπάρχειν; Ένας λόγος περί του όντος της ύπαρξής μας;

Η όλη προβληματική ξεκινάει, κατά τη γνώμη μου, από λόγους καθαρά υπαρκτικούς-οντολογικούς. Να ορίσουμε και να νοηματοδοτήσουμε την ζωή μας μέσα από μία ταυτότητα, που θα δείχνει τη σχέση μας με το υπαρκτό, τον κόσμο και τα άλλα όντα. Ως κάτι που δίνει τέτοιο νόημα στην ύπαρξή μου, που χωρίς αυτό η ζωή μου δεν έχει κανένα νόημα, ακυρώνεται. Η ταυτότητα είναι πάλη με το ίδιο το νόημα της ύπαρξης. Η ταυτότητα είναι ένας τρόπος να φωτίσουμε την ίδια μας την ύπαρξη και τον θάνατο ή την αθανασία της. Μήπως μπορούμε να δούμε την ταυτότητα από μία άλλη οπτική; Μήπως μας αίρει από το υπαρξιακό μηδέν;

Δεχόμαστε ως βάση ότι ο άνθρωπος είναι ένα εξελιγμένο δαρβινικά θηλαστικό, που έρχεται και παρέρχεται χωρίς νόημα και σκοπό; Αφήνει κάτι πίσω του; Μήπως η ταυτότητα αποτελεί ίχνος αθανασίας; Οδοδείκτη προς το διαφορετικό της ύπαρξης, ο οποίος στέκεται αντίβαρο στην υπαρξιακή μας ανεστιότητα;

Το ύψιστο πρόβλημά μας σήμερα και ίσως από πάντα ήταν και είναι αρχικά η επιβίωση. Ας υποθέσουμε ότι λύνουμε την επιβίωση. Στην Αφρική, στην Ασία σε κάθε χώρα του πλανήτη δεν θα υπάρχει πρόβλημα βιωτής. Η ζωή θα αναπαράγεται θηλαστικά, μηχανικά, φυτικά. Η νοηματοδότηση σταματάει εδώ; Μήπως μου λείπει κάτι; Κρίση νοήματος; Μήπως αυτή η υλική υπερπλήρωση οδηγήσει σε άλλες αναζητήσεις; Πέρα από το ασφυκτικά φθαρτό, από την μίζερη και νεκρωμένη μηχανοποιημένη βιωτή; Μήπως αποτελεί ζήτημα προσωπικής αξιοπρέπειας και υπαρξιακής ελευθερίας;

Ο Wittgenstein, αναφερόμενος στη νοηματοδότηση του βίου δηλώνει στην πραγματεία του Tractatus logico-philosophicus (6.41): «Το νόημα του κόσμου βρίσκεται έξω από τον κόσμο. Στον κόσμο τα πάντα είναι όπως είναι, τα πάντα συμβαίνουν όπως συμβαίνουν. Μέσα στον κόσμο δεν υπάρχει αξία – κι αν υπήρχε, δεν θα είχε αξία...Διότι όλα τα συμβαίνοντα (εννοεί της Φύσης-Κόσμου)...είναι τυχαία. Αυτό που δεν είναι τυχαίο, δεν μπορεί να βρίσκεται στον κόσμο, διότι θα ήταν και αυτό πάλι τυχαίο» (Der Sinn der Welt muß außerhalb ihrer liegen. In der Welt ist alles wie es ist und geschieht alles wie es geschieht; es gibt inihr keinen Wert - und wenn es ihn gäbe, so hätte er keinen Wert... Denn alles Geschehen ... ist zufällig. Was es nicht-zufällig macht, kann nicht inder Welt liegen; denn sonst wäre dies wieder zufällig)[4].

Ας δούμε, λοιπόν, την ταυτότητα ως διαφορετική νοηματοδότηση του βίου, ως τρόπο εύρεσης νοήματος σε διάφορες διαβαθμίσεις, ατομικές και συλλογικές. Θα κάνω ένα βήμα παραπέρα. Η ατομική λοιπόν ταυτότητα (άτομο), η συλλογική ταυτότητα (έθνος) και η οικουμενική ταυτότητα (ευρωπαϊκή, διεθνική) μήπως είναι εν τέλει έννοιες, που φανερώνουν διαφορετικές νοηματοδοτήσεις, διαφόρων επιπέδων, αλληλοπλεκόμενες και όχι αλληλοαποκλειόμενες; Αν δούμε την ταυτοτική, ατομική νοηματοδότηση ως φωτισμό της συλλογικής και αυτής ως μιάς οικουμενικής, μήπως τελικά αίρονται κάποιες χρόνιες στρεβλώσεις που καθήλωσαν τον προβληματισμό και τη σκέψη μας; Αν δηλαδή το όλον αποτελείται από επιμέρους και τα επιμέρους από άλλα μερικότερα, που το καθένα διατηρεί την υπαρκτική του ετερότητα και ιδιοπροσωπία, αντλώντας στοιχεία και δίνοντας, σε μία συνεχή ώσμωση, που κομίζεις ετερότητα και λαμβάνεις ετερότητα, χωρίς να σχίζεσαι, μήπως τελικά μπορούμε να καταλήξουμε κάπου; Μήπως βρήκαμε κάποιον οδοδείκτη;

Η όλη προβληματική πάνω στο θέμα της ταυτότητας είναι κατά τη γνώμη μου συναρπαστική και θεμελιώδης, γιατί σχετίζεται ιδιαζόντως με τη δημιουργικότητα του ανθρώπου. Τα ίδια τα άτομα, κοινωνοί, πολίτες αποφασίζουν και διαχερίζονται την αυτοεικόνα τους. Το πρόβλημα είναι αν ενδιαφέρονται για μία απροσμάχητη, συνεχή, εξελισσόμενη ταυτοτική αναζήτηση.

Εδώ θα έλεγα ότι είναι ζήτημα παιδείας-εκπαίδευσης, αναγκών και ιεράρχησης, προτεραιοτήτων και ποιοτήτων.

Δυστυχώς, αυτά τα θέματα φαίνονται μακριά από εμάς. Η ταυτότητα του σημερινού ανθρώπου είναι καθαρά εγκατεστημένη σε ένα πλαίσιο ασφυκτικά ατομικιστικό, καταναλωτικό, ευδαιμονιστικό, με προέκτασή του την κομματική αποθηρίωση και την κοινωνική διάλυση.

Στόχος μου ήταν να θέσω το πρόβλημα σε μία βάση γενικότερη. Το ίδιο το θέμα έχει πολλές παραλλαγές, όπως τόνισα πριν.

Η ταυτότητα αποτελεί εξωτερικευμένη δηλωση του υποκειμένου, ατομικού ή συλλογικού, να υπάρξει. Καθορίζεται από το επίπεδο της συνείδησής του, τις γεωπολιτικές, τις γεωγραφικές, τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές συνθήκες και τις εν γένει ανάγκες-ιεραρχήσεις του. Ο εμπλουτισμός της συνείδησης και το ξεκαθάρισμα των στόχων αποτελεί καίριο ζήτημα.

Η ταυτότητα ως μέσο νοηματοδότησης, συλλογικής και ατομικής, ως πρόταση υπαρκτικής ετερότητας και τρόπου βίου, αποτελεί ένα μέσο αναμέτρησης με το υπαρκτό, με το όλον που μας περιβάλλει.

«Ένα εργαλείο που θα μας βοηθήσει να δώσουμε μορφή και νόημα στην άμορφη, άμυαλη απεραντοσύνη», όπως πραγματευόταν ο Καζαντζάκης στην Ασκητική.[5]

Οι γνωστές ταυτοτικές εκδοχές βρίσκονται στο ιστορικό μουσείο. Καλώς βρίσκονται εκεί. Νομίζω ότι είναι πρόκληση, μία καινούργια πρόταση ταυτότητας, που να εμφυσεί δημιουργικό πνεύμα, να δίνει απάντηση στα καίρια, συγχρονισμένη με την εποχή μας, σε όλους τους τομείς. Στην παιδεία, στην οικονομία, στην πολιτική. Αυτό επιτυγχάνεται με καινοτόμο πνεύμα και όχι με παλαιοημερολογιτισμούς και σκληρύνσεις διαφόρων ειδών. Μέσα από τη γλωσσική καλλιέργεια, την ευρωπαϊκή ένταξη, πορεία και ολοκλήρωση μιλάμε με παραγωγικό και δημιουργικό τρόπο για ταυτότητα.

Δείτε, ας το πω και έτσι, την ενασχόληση με την ταυτότητα ως χαρά, όχι ως καθήλωση ψυχοπαθολογική σε βεβαιότητες και σχήματα, όχι ως αφηρημένες νοησιαρχικές πεποιθήσεις, αλλιώς δεν έχει κανένα νόημα, θα γίνει ένα νεκρό ιδεολόγημα. Μην δείτε την ταυτότητα με όρους χρησιμοθηρίας, για να υποτάξετε ή να υποταχθείτε, αλλά με όρους νοηματοδότησης. Ταυτότητα σημαίνει αναστροφή με πραγματικές ανάγκες νοήματος, με προτεραιότητες εμπειρικές. Δημιουργείται από την ανάγκη της κοινωνίας των σχέσεων, να αντλήσουμε κριτηρία ποιότητας και όχι είδωλα και σχήματα, που δεν έχουν κανένα ρεαλιστικό, εμπειρικό και υπαρκτικό έρεισμα. Η ταυτοτική αναζήτηση και προβληματική δεν επιβάλλεται, αλλά προσκτάται, γίγνεται, γεννιέται από τις ανάγκες. Είναι σχέση ερωτική, κυριαρχική της ύπαρξης, στίβος ζωής. Ένα μέσο για την πρακτική σε αυτό το αγώνισμα είναι το ίδιο το άθλημα και η κατάκτηση της γλώσσας. Αποκτούμε ταυτότητα δια της γλώσσας. Ψηλαφούμε τα υπαρκτικά καίρια, έχοντας ως οδηγό την γλώσσα.

Προσφυώς το λέει ο Heidegger «η γλώσσα είναι ο οίκος του Είναι» (die Sprache ist das Haus des Seins).[6] Το ανθρώπινο Είναι στεγάζεται και αποκαλύπτεται στον τόπο της γλώσσας. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο το Είναι μας με την ίδια την γλώσσα που αρθρώνουμε.

Ο Régis Debray, επίσης, σημειώνει χαρακτηριστικά: «Η γλώσσα δεν είναι ένα εργαλείο, αλλά ένας τόπος ζωής, το χρυσό νήμα για μια ζωτικότητα μακρά και μοναδική» (la langue, elle n’est pas un instrument, mais un milieu de vie, le fil d’or d’une vitalité longue et singulière). [7]

Και αν αυτή η χαρά της ταυτοτικής αναζήτησης μετουσιωθεί, ενσαρκωθεί σε πρόσληψη ατομική, συλλογική, εθνική τότε η πρόκληση και για τη χώρα μας θα είναι μεγάλη. Θα ενδιαφέρει πια αυτή η ενσάρκωση πανανθρώπινα, παγκόσμια. Χρειαζόμαστε θα έλεγα μία καινή γνώση και μια καινή γνωσιολογία, για μια καινούργια ταυτότητα. Να μάθουμε να αναστοχαζόμαστε και να συνθέτουμε. Σήμερα δυστυχώς δεν μπορούμε να το κάνουμε. Και δεν έχουμε μάθει, αλλά και εμποδιζόμαστε να μάθουμε. Είναι τόσες πολλές οι ιστορικές αρτηριοσκληρύνσεις, οι προκρούστειες λογικές (η κομματική αποθηρίωση επιδεινώνει την κατάσταση), που κυριολεκτικά έχουμε πρόβλημα κρίσης, σύνθεσης και διαλεκτικής. Δεν ξέρουμε πως να κινηθούμε μέσα στην πολλαπλότητα για να βρούμε τη θέση μας. Χάσαμε την αυτοπεποίθησή μας, υποβιβαζόμαστε εθελούσια, μαζοχιστικά, σχιζοφρενικά, ξιφουλκώντας σε θέματα πχ σκανδάλων, διαφθοράς, ιστορικού παρελθόντος (Εμφύλιος, Πολυτεχνείο), τα οποία θα έπρεπε να είχαν λυθεί εδώ και καιρό. Θεωρώ ότι λείπει πια, εδώ που έχουμε φτάσει, ένας στόχος, ένα όραμα, ένα ιδανικό, που θα συνεγείρει, θα συναρπάσει, θα κινητοποιήσει. Είμαστε σχισμένοι, θραύσματα, τετμημένοι. Δεν θα μου άρεσε να πω να περιμένουμε μοιρολατρικά την έλευση ενός εμπνευσμένου ηγέτη. Όχι. Αυτό που υπαρκτικά χρειαζόμαστε τώρα, είναι να μάθουμε να θέτουμε τέτοιους προβληματισμούς, να δια-λεγόμαστε, να κατανοούμε τα γύρω μας συμβαίνοντα, για να αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις των καιρών, μήπως και βρούμε την θέση μας, ένα νόημα. Χρειαζόμαστε μία συνείδηση πολυμορφίας και την ανάγκη να ανακαλύψουμε μέσα από την πολλαπλότητα την ενότητα, τον Τρόπο μας.

Τέτοια θέματα απαιτούν και μία προσωπική θεώρηση. Ζούμε και σε ένα τρόπο του βίου, ο οποίος κινείται στην προτεραιότητα της ιδεολογίας, χρησιμοθηρίας. Δυστυχώς υποφέρουμε από εθισμούς. Ιδεολογικοποιούμε την γνώση, με αποτέλεσμα η γνώση να μετατρέπεται σε ατομική βεβαιότητα, ιδιοκτησία, μανιακή σιγουριά, στα όρια της παθολογίας. Ο φόβος της γνωστικής αυτοδιακινδύνευσης μας παραλύει.

Μιλώντας, λοιπόν, για μία έννοια τόσο πολυεπίπεδη και μεταβαλλόμενη, όπως είναι η ταυτότητα, θα έλεγα ότι είναι επικίνδυνη και η όποια δογματική αντικειμενοποίηση. Τέτοια ζητήματα-αθλήματα χρειάζονται υψηλή παιδεία, άνοδο της κατά κεφαλήν καλλιέργειας, γνήσια αποτίμηση των ρεαλιστικών δεδομένων, υψηλό αίσθημα ευθύνης, όξυνση της κριτικής ικανότητας και αναστοχασμός επάνω στις ήδη ιεραρχημένες ανάγκες για νέες ιεραρχήσεις, ειδικά στην εποχή μας, που συμμετέχουμε σε εταιρισμούς κρατών (Ευρωπαική Ένωση), που σημειώνονται μεγάλες κρίσεις, ρήξεις και εκρήξεις σε κάθε γωνιά του πλανήτη.

Με το δοκίμιο αυτό τέθηκαν, ψηλαφήθηκαν ορισμένα ζητήματα. Ο καθένας, έπειτα, μπορεί να προχωρήσει την προβληματική παραπέρα και να εμβαθύνει δημιουργικά και μόνο δημιουργικά. Αυτό νομίζω ότι είναι κάτι που υπαρκτικά το έχουμε σήμερα ανάγκη. Χρειάζεται να δώσουμε χώρο, για να μετά-μορφωθούμε.

Πρωτόλεια έκδοση στο περιοδικό του Δικηγορικού Συλλόγου Χίου Χιακά Νομικά, Σεπτέμβριος 2009, Τεύχος 7^ο .

(ηλ επεξεργασία: Αντίφωνο)