Συνέντευξη του Γ. Χ. Παπαδόπουλου στη δημοσιογράφο Στ. Μαργαριτίδου για το περιοδικό ΑΒΑΤΟΝ (τεύχος 78 / Φεβρ. 2008)
ΕΡ: Είπατε ότι κάποιοι φοβούνται ότι είμαστε ανησυχητικά κοντά στη διαλεύκανση του μυστηρίου της συνείδησης. Τι φοβάστε και λέτε «είμαστε ανησυχητικά κοντά»; Ότι θα ξεκινήσει μια διαδικασία επέμβασης στην ανθρώπινη σκέψη;
ΑΠ: Ελπίζω ότι δεν έχει ξεκινήσει.
ΕΡ: Εδώ και πολλά χρόνια παίρνουμε συμπληρώματα διατροφής και βελτιωτικά σκέψης για να αυξήσουμε τη λειτουργία του εγκεφάλου. Αυτό δεν είναι ένα τεράστιο ζήτημα;
ΕΡ: Είπατε ότι κάποιοι φοβούνται ότι είμαστε ανησυχητικά κοντά στη διαλεύκανση του μυστηρίου της συνείδησης. Τι φοβάστε και λέτε «είμαστε ανησυχητικά κοντά»; Ότι θα ξεκινήσει μια διαδικασία επέμβασης στην ανθρώπινη σκέψη;
ΑΠ: Ελπίζω ότι δεν έχει ξεκινήσει.
ΕΡ: Εδώ και πολλά χρόνια παίρνουμε συμπληρώματα διατροφής και βελτιωτικά σκέψης για να αυξήσουμε τη λειτουργία του εγκεφάλου. Αυτό δεν είναι ένα τεράστιο ζήτημα;
ΑΠ: Καταλαβαίνω. Μιλώντας όμως από την πλευρά της νευροεπιστήμης που νοιάζεται για το ατομικό και το κοινωνικό πρόβλημα οφείλω να ξεκαθαρίσω ότι ο νευροεπιστήμονας προσεγγίζει το πελώριο θέμα της εξέτασης και της υποβοήθησης της λειτουργίας του εγκεφάλου από μία τελείως διαφορετική σκοπιά. Δεν μου διαφεύγει, βέβαια, ότι την ίδια στιγμή άλλες κοινωνικές δυνάμεις, αφελείς ή αδίστακτες, λειτουργούν προς την κατεύθυνση που υπαινίχθηκα ότι με φοβίζει.
ΕΡ: Πάντα ο άνθρωπος αναζητά τη βελτίωσή του. Αν έχει τη δυνατότητα γιατί να μην το κάνει;
ΑΠ: Να γίνει τι;
ΕΡ: Ό,τι θέλει, ό,τι μπορεί
ΑΠ: Ο τρόπος που βλέπω τον κόσμο και την επιστήμη ιεραρχεί αλλιώς τα πράγματα. Ερχόμαστε από πολύ μακριά, έχοντας αναλώσει και διαμορφωθεί μέσα από εκατομμύρια έτη φυλογενετικής εξέλιξης αλλά και εξαιρετικά ευαίσθητα αναπτυξιακά στάδια συγκρότησης του οργάνου της συμπεριφοράς μας, του εγκεφάλου. Περιέχουμε όλη τη σοφία και τα αδιέξοδα αυτής της βιολογικής εξέλιξης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Δεν αξίζει να πιστεύουμε ότι μπορούμε και πρέπει να αλλάξουμε με ένα εγκεφαλικό εμφύτευμα ή ένα βότανο. Ναι, να λύσουμε προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα με τη νέα επιστημονική γνώση, αλλά να μην αφήσουμε και το απόσταγμα της ιστορικής εμπειρίας να μείνει αδιάθετο. Επομένως, η νευροεπιστήμη και τα επιτεύγματά της δεν μπορεί να είναι μία επιχείρηση χορήγησης εναλλακτικών υλικών ευτυχίας ή χειρισμού των ανθρώπων. Αξίζει όσο εντάσσεται στη συνειδητή προσπάθεια διαχείρισης και διατήρησης κοινωνικών αξιών και ανθρώπινης προοπτικής. Εκκινεί και καταλήγει στο κοινό που μας συνδέει, όχι σε αυτό που μας χωρίζει. Ξέρω ότι αυτά μπορεί να ακούγονται αδιάφορα ή ενοχλητικά στα αυτιά των ανυπόμονων, των ανυποψίαστων ή των πονηρών. Η κοινωνία όμως που θα συνειδητοποιήσει το διακύβευμα και τα παράλληλα συμφέροντα, πρέπει να αναζητήσει τον ανοικτό και έντιμο διάλογο με τους επιστήμονες και την επιστήμη. Η επιστήμη μπορεί να είναι ένα από το κυριότερο όπλα διαφώτισης και βελτίωσης του κόσμου αλλά όχι αποπροσανατολισμού και χειραγώγησης.
ΕΡ: Πιστεύετε ότι η κοινωνία, η κοινή γνώμη , ενημερώνεται γι αυτές τις εξελίξεις;
Ποια και πόση πληροφορία φτάνει τελικά σε μας τους πολίτες από όλα αυτά τα επιστημονικά επιτεύγματα και τον τρόπο που τα διαχειρίζεται κανείς;
AP: Η νευροεπιστήμη έχει κάνει μεγάλα βήματα. Βοήθησε στην κατανόηση μικρών μυστικών του εγκεφάλου και στην αντιμετώπιση ασθενειών, παρέχοντας θεραπευτικά εργαλεία σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν απλά ή σοβαρότερα ψυχικά προβλήματα, νευρολογικές ασθένειες κ.λ.π. Έχουμε σήμερα αρκετά μεθοδολογικά εργαλεία εξέτασης αλλά και επηρεασμού του εγκεφάλου. Για μερικά μάλιστα από αυτά δεν κατανοούμε ακόμη το εύρος των εφαρμογών τους και τον τρόπο με τον οποίο επεμβαίνουν στη λειτουργία του εγκεφάλου.
Έχουμε, όμως, να κάνουμε πολύ περισσότερα από αυτά που επιτύχαμε. Ξέρουμε αρκετά για να βγούμε από τον μεσαιωνικό τρόπο αντιμετώπισης του εαυτού μας και των άλλων, μας μένουν όμως πάρα πολλά για να καταλάβουμε τα πιο σκοτεινά και ουσιαστικά μυστικά της ύπαρξής μας. Περισσότερα από όσα πιστεύουν μερικοί. Από την άλλη, το κοινωνικό σύνολο πληροφορείται αποσπασματικά για εντυπωσιακά επιστημονικά επιτεύγματα που δημιουργούν την εντύπωση ότι ξέρουμε τα πάντα και ίσως κρύβουμε τα πάντα. Έτσι φτάνουμε στο παράδοξο αποτέλεσμα η κοινωνία να γίνεται με την πληροφόρηση περισσότερο επιφυλακτική στην επιστήμη. Το σύγχρονο ζευγάρι στις Δυτικές κοινωνίες είναι ένα παράξενο ζευγάρι: Πληροφόρηση για τις επιστήμες, καχυποψία για τις επιστήμες
ΕΡ: Όσο αυξάνεται η πληροφορία, τόσο αυξάνεται η καχυποψία. Ακόμη και οι δημοσιογράφοι από κάπου παίρνουν τις πληροφορίες. Από τους επιστήμονες
ΑΠ: Στο πρόβλημα συμμετέχουν και οι επιστήμονες και οι δημοσιογράφοι. Ο επιστήμονας τις περισσότερες φορές ξεχνιέται στην αναζήτηση ενός πρόσκαιρου ή απώτερου ερευνητικού στόχου που τον αφορά άμεσα, ή ενδεχομένως στην εξυπηρέτηση μίας προσωπικής φιλοδοξίας. Έτσι, χάνει την αναφορά του στην κοινωνία αλλά και τη δυνατότητά να επικοινωνήσει με το κοινό και να συνεννοηθεί μαζί του. Από την άλλη μεριά οι δημοσιογράφοι, οι ενδιάμεσοι της επικοινωνίας επιστημόνων και κοινού, είτε δεν καταλαβαίνουν το διακύβευμα και λειτουργούν ως παπαγαλάκια ανούσιων επιστημονικών πληροφοριών, είτε νομίζουν ότι μπορούν και δικαιούνται να κάνουν αξιολόγηση και επιλογή των επιστημονικών ειδήσεων επειδή θεωρούν ότι εξ ορισμού κατέχουν τις ανάγκες της κοινωνίας. Για το τελευταίο έχουν πλέον κατηγορηθεί από το σύνολο της κοινωνίας. Επειδή όμως δεν προβλέπεται να αποποιηθούν εθελουσίως της εξουσίας τους, ελπίζω τουλάχιστον να αναγκαστούν να επιμορφωθούν λίγο περισσότερο.
ΕΡ: Τα τελευταία χρόνια για εσάς τι είναι είδηση;
ΑΠ: Οι άνθρωποι και οι επιστήμονες έχουν την τάση να λειτουργούν αναγωγικά. Ψάχνουν να βρουν μια απλή λύση σε όλα τα προβλήματα. Στην πορεία όμως έχουν την ευκαιρία να διαπιστώσουν ότι τα πράγματα είναι περισσότερο πολύπλοκα και οι αναζητούμενες λύσεις προϋποθέτουν τον συνυπολογισμό πολλών παραγόντων. Η απομάκρυνσή τους από την αρχική τους τάση, ορίζει σε μεγάλο βαθμό και το επίπεδο της παιδείας τους.
Οι ειδήσεις που αναφέρονται στον εγκέφαλο, δημιουργούν ερωτηματικά για πολλά πράγματα και δεν προσφέρουν μονοσήμαντες απαντήσεις. Αντίθετα, κινητοποιούν την ανάγκη για σφαιρικότερη αντιμετώπιση των προβλημάτων μας…. Φαίνεται ότι οι επιστήμες προσφέρουν το αντίθετο από αυτό που τις ζητείται: μας κάνουν πιο σύνθετους, όχι πιο απλοϊκούς. Θέλω να ελπίζω, όμως, ότι αυτό είναι προς όφελος όλων μας. .…Πάρτε για παράδειγμα το θέμα της ύπαρξης ή όχι ελεύθερης βούλησης στο άνθρωπο. Όσο περισσότερο αναμιγνύεται η επιστήμη στη διερεύνηση αυτού του προβλήματος, τόσο πιο πολύπλοκα γίνονται τα πράγματα. Όταν λοιπόν αναγκάστηκα, ως νευροεπιστήμονας, να εξετάσω το πρόβλημα, χρειάστηκε να κρατήσω στο ένα μου χέρι τον πλούτο και τον προβληματισμό των φυσικών επιστημών, στο άλλο μου χέρι τις όποιες γνώσεις για τη δομή και τη σταδιακή διαμόρφωση των νευρωνικών μας δικτύων, και στο νου μου το ζητούμενο, που δεν είναι για μένα άλλο από την υπεράσπιση ενός σώματος κοινωνίας που να μας περιέχει όλους. Χωρίς αποκλεισμούς και αδιέξοδα. Παρεπιμπτόντως, το θέμα αυτό αποτέλεσε και το έναυσμα για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να συνομιλήσω ως νευροεπιστήμονας με την κοινωνία. Να μιλήσω με κοινωνικούς όρους για τα νευροεπιστημονικά θέματα. Ακόμη δεν το μετάνοιωσα.
ΕΡ: Εντάξει, λοιπόν, μπορεί να τα βρούμε όλα στον εγκέφαλο αλλά πως μπορούμε να καταγράψουμε στον ανθρώπινο εγκέφαλο τη διαδρομή της συνείδησης.
Μου λέγατε προηγουμένως ότι έχουμε βρει τις διαδρομές που γίνονται στον εγκέφαλο στη διαδικασία μιας σκέψης. Η διαδρομή για την έκφραση της συνείδησης, της ηθικής, ποια είναι;
ΑΠ: Δεν ξέρουμε ακόμη. Γνωρίζουμε σήμερα ότι συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου ενέχονται στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων λειτουργιών. Έτσι, μπορούμε με τα σύγχρονα απεικονιστικά εργαλεία να καταγράψουμε τα ίχνη που αφήνει μία εγκεφαλική λειτουργία.
ΕΡ: Κι αν εντοπίσουμε μια σειρά από σημεία στον εγκέφαλο πως θα γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι;
ΑΠ: Ο εγκέφαλος ίσως λειτουργεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο στην αξιολόγηση και την ιεράρχηση των ερωτημάτων ή διλημμάτων. Ενδέχεται να μπορούμε να μάθουμε τις περιοχές που συμμετέχουν στους νευρωνικούς δρόμους που κατά περίπτωση χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος (π.χ. για την αξιολόγηση συγκεκριμένων αξιών και διλημμάτων) αλλά αυτό δεν σημαίνει απολύτως τίποτα για την ίδια τη φύση των αξιών και για τους λόγους που αυτές συγκινούν ή όχι τον άνθρωπο.
ΕΡ: Μπορούμε σε λίγα χρόνια να γνωρίζουμε τη διαδικασία της επιλογής, της ελεύθερης βούλησης…Σε όλα αυτά μπορούμε να επέμβουμε. Μπορούμε να δούμε που εντοπίζεται η τηλεπάθεια και τα λεγόμενα φαινόμενα psi…
ΑΠ: Ναι, ξέρουμε περιοχές που είναι ευπρόσβλητες σε αυτές τις διαδικασίες. Πρέπει όμως να πω ότι η έμμεση αναφορά στο υπερφυσικό με κάνει, ως επιστήμονα, να μην νιώθω άνετα. Όχι γιατί θέλω a priori να τοποθετηθώ αρνητικά σε κάτι που πιθανόν να μου διαφεύγει, αλλά γιατί δεν μπορώ με τα εργαλεία που διαθέτω να είμαι έγκυρος σε αυτό που καλούμε να σχολιάσω.
ΕΠ: Υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου μας που δεν τις έχουμε αξιοποιήσει;
ΑΠ: Το ερώτημα αυτό αναφέρεται σε έναν από τους πλέον διαδεδομένους ‘νευρομύθους’. Ότι δηλαδή υπάρχει ένα τεράστιο ποσοστό του εγκεφάλου μας που δεν χρησιμοποιούμε, και επομένως εάν το χρησιμοποιήσουμε θα γίνουμε πολύ καλύτεροι. Πέρα από κάθε αμφιβολία, η ανθεκτικότητά του νευρομύθου αυτού στις επανειλημμένες διαψεύσεις των επιστημόνων οφείλεται στην κατανοητή ανάγκη του καθενός από εμάς να αποδώσει τις αποτυχίες του στη μη χρησιμοποίηση όλων των δυνατοτήτων του και στην ελπίδα ότι μπορεί να βελτιώσει την τύχη του με καλύτερη αξιοποίηση του μυαλού του. Γιαυτό, εάν νιώθετε ότι έχετε απόλυτη ανάγκη την ελπίδα που προσφέρει ο συγκεκριμένος μύθος, μπορείτε να τον πιστεύετε. Αναζητώντας το σημείο γέννησης αυτής της μάλλον ηθελημένης παρανόησης, μπορεί κάποιος να επικαλεστεί α. μία μη επιβεβαιωμένη δήλωση του Αϊνστάϊν ότι τάχα παρά τη θρυλούμενη εξυπνάδα του χρησιμοποιούσε μόνο το 10% του μυαλού του, β. μία επίσης αμφίβολης προέλευσης αντίστοιχη άποψη που πέρασε σε κάποια ευπώλητα βιβλία γ. τη διαπίστωση των Νευροφυσιολόγων του μεσοπολέμου ότι η συντριπτικά μεγαλύτερη έκταση του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, ο γνωστός σήμερα ως συνειρμικός φλοιός, δεν δραστηριοποιείται, παραμένει σιωπηλός, κατά την εκτέλεση συγκεκριμένων αισθητικών και κινητικών λειτουργιών, και δ. τη γνώση ότι τα νευρικά κύτταρα, τα οποία είναι υπεύθυνα για τη μετάδοση των νευρικών ώσεων και επομένως για τη σκέψη και τη νόηση, είναι δέκα φορές ολιγότερα από τα υποστηρικτικά τους κύτταρα, δηλαδή τα νευρογλοιακά κύτταρα.
Από την άλλη πλευρά βέβαια δεν μας επιτρέπεται να ξεχνάμε ότι μιλάμε για έναν εγκέφαλο που για να τον αξιοποιήσουμε πρέπει να τον εκπαιδεύουμε καθημερινά όσο το δυνατόν περισσότερο. Όσο μένει ανεκπαίδευτος, τόσο περισσότερο μένει αναξιοποίητος.
ΕΡ: Υπάρχουν εργαλεία χρήσης του εγκεφάλου;
ΑΠ: Ναι, είναι αυτά που λαμβάνουν υπόψη ότι αυτός ο εγκέφαλος είναι ένα υβρίδιο προέλευσης, πολιτισμών και εμπειριών. Περιέχει βέβαια το παρόν, αλλά έχει μια ηλικία χιλιάδων ετών, γιαυτό κουβαλάει χωρίς να το θέλει και τη μνήμη του ερπετού και το φόβο του θηρίου μέσα του. Είναι, επίσης, ένας εγκέφαλος που διαμορφώθηκε από το χάδι της μάνας, ή από την έλλειψη της μάνας, από το χάδι του συντρόφου, ή από την έλλειψη του συντρόφου, από το περιβάλλον που τον εκπαίδευσε, τον εμπιστεύτηκε και τον συγχώρεσε, ή από το περιβάλλον που αδιαφόρησε γιαυτόν. Ο εγκέφαλος μας και εμείς είμαστε το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης της εξέλιξης των γονιδίων με το περιβάλλον, γιαυτό πρέπει να δημιουργούμε τους καλύτερους δυνατούς όρους για αυτήν την αλληλεπίδραση. Ένας εγκέφαλος που έχει ασκηθεί να ακούει μουσική διακρίνει ήχους, νότες, ημιτόνια. Ένας άλλος που δεν έχει ασκηθεί στη μουσική, ακούει μόνο θορύβους… Ένας εγκέφαλος που έχει μάθει να ψάχνει τα μάτια των ανθρώπων, των άλλων, δεν είναι ίδιος με έναν άλλο εγκέφαλο που δεν έχει ασκηθεί σε αυτή τη διαδικασία…
ΕΡ: Άρα;
ΑΠ: Άρα έχουμε μνήμη, γνώση, χάδι, αγάπη, άσκηση, αναγνώριση, κοινωνία …
ΕΡ: Αναφερθήκατε προηγουμένως σε νευρομύθους. Ποιους άλλους νευρομύθους έχουμε;
ΑΠ: Άλλοι νευρομύθοι μπορεί να στηρίζονται σε επιστημονικές αλήθειες οι οποίες χρησιμοποιούνται εσφαλμένα και οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα. Για παράδειγμα, είναι διαδεδομένη η αντίληψη ότι μερικοί από εμάς χρησιμοποιούμε αποκλειστικά το αριστερό μας ημισφαίριο, ενώ άλλοι χρησιμοποιούμε μόνο το δεξιό, και ότι με βάση αυτή τη διαφοροποίηση εξηγούνται όλα τα χαρακτηριστικά και οι διαφορές της προσωπικότητάς μας. Η αντίληψη αυτή βασίζεται στην επιστημονικά διαπιστωμένη πλαγίωση, δηλαδή την εμπλοκή του αριστερού ή του δεξιού ημισφαιρίου στην διεκπεραίωση συγκεκριμένων λειτουργιών. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι ο καθένας μας είναι ανά πάσα στιγμή το αποτέλεσμα της συνθετικής έκφρασης και επικοινωνίας των δύο ημισφαιρίων. Τα δύο ημισφαίρια συνδέονται μεταξύ τους με διακόσια εκατομμύρια νευρικές ίνες που μεταφέρουν 4 δισεκατομμύρια νευρικές ώσεις ανά δευτερόλεπτο.
ΕΡ: Άρα είναι μύθος ότι οι γυναίκες έχουν χειρότερη αίσθηση του προσανατολισμού;
ΑΠ: Σκεφτείτε πόσα αγοράκια εξερευνούν για εκατονταετίες την ύπαιθρο, τις πλατείες και τις γειτονιές και μεγαλώνουν προσπαθώντας να εξερευνήσουν τα όρια του κόσμου, τη στιγμή που τα κορίτσια μεγαλώνουν περιορισμένα σε δωμάτια, παίζοντας το πολύ με τις κούκλες…
Ο εγκέφαλος δεν είναι δεδομένος βρέξει-χιονίσει. Είναι ένας εγκέφαλος που διαμορφώνεται-εξελίσσεται ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται.
Έχει τη μέγιστη πλαστικότητα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης στην εμβρυική και πρώτη αναπτυξιακή περίοδο. Όσο ο ανθρώπινος εγκέφαλος μαθαίνει , δημιουργεί συνάψεις. Πρέπει να προπονούμε τον εγκέφαλό μας να κάνει αυτές τις αλλαγές…
ΕΡ: Που βρίσκεται η έρευνα γύρω από τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του στην Ελλάδα;
ΑΠ: Υπάρχουν συνάδελφοι σε εργαστήρια και κλινικές που προσπαθούν και παράγουν επιστημονική γνώση και εκπαιδεύουν νέους νευροεπιστήμονες. Αυτοί που αντιστέκονται και αντέχουν στην αποτρόπαιη κουλτούρα του τίποτα. Υπάρχουν νέοι με δίψα και ελπίδα. Τους αξίζει μία μεγαλύτερη προσπάθεια από τους μεγαλύτερους. Από την μεριά μου προσβλέπω στην βασική έρευνα που διαπαιδαγωγεί στο ερώτημα και στην ανιδιοτέλεια της (νευρο)επιστήμης. Όχι στην εφαρμοσμένη επιστήμη του κέρδους. Αντίθετα με αυτό που έχουν επιβάλλει κάποιοι, δεν υπάρχει εφαρμοσμένη επιστήμη, υπάρχουν εφαρμογές της επιστήμης.
ΕΡ: Πάντα ο άνθρωπος αναζητά τη βελτίωσή του. Αν έχει τη δυνατότητα γιατί να μην το κάνει;
ΑΠ: Να γίνει τι;
ΕΡ: Ό,τι θέλει, ό,τι μπορεί
ΑΠ: Ο τρόπος που βλέπω τον κόσμο και την επιστήμη ιεραρχεί αλλιώς τα πράγματα. Ερχόμαστε από πολύ μακριά, έχοντας αναλώσει και διαμορφωθεί μέσα από εκατομμύρια έτη φυλογενετικής εξέλιξης αλλά και εξαιρετικά ευαίσθητα αναπτυξιακά στάδια συγκρότησης του οργάνου της συμπεριφοράς μας, του εγκεφάλου. Περιέχουμε όλη τη σοφία και τα αδιέξοδα αυτής της βιολογικής εξέλιξης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Δεν αξίζει να πιστεύουμε ότι μπορούμε και πρέπει να αλλάξουμε με ένα εγκεφαλικό εμφύτευμα ή ένα βότανο. Ναι, να λύσουμε προσωπικά και κοινωνικά προβλήματα με τη νέα επιστημονική γνώση, αλλά να μην αφήσουμε και το απόσταγμα της ιστορικής εμπειρίας να μείνει αδιάθετο. Επομένως, η νευροεπιστήμη και τα επιτεύγματά της δεν μπορεί να είναι μία επιχείρηση χορήγησης εναλλακτικών υλικών ευτυχίας ή χειρισμού των ανθρώπων. Αξίζει όσο εντάσσεται στη συνειδητή προσπάθεια διαχείρισης και διατήρησης κοινωνικών αξιών και ανθρώπινης προοπτικής. Εκκινεί και καταλήγει στο κοινό που μας συνδέει, όχι σε αυτό που μας χωρίζει. Ξέρω ότι αυτά μπορεί να ακούγονται αδιάφορα ή ενοχλητικά στα αυτιά των ανυπόμονων, των ανυποψίαστων ή των πονηρών. Η κοινωνία όμως που θα συνειδητοποιήσει το διακύβευμα και τα παράλληλα συμφέροντα, πρέπει να αναζητήσει τον ανοικτό και έντιμο διάλογο με τους επιστήμονες και την επιστήμη. Η επιστήμη μπορεί να είναι ένα από το κυριότερο όπλα διαφώτισης και βελτίωσης του κόσμου αλλά όχι αποπροσανατολισμού και χειραγώγησης.
ΕΡ: Πιστεύετε ότι η κοινωνία, η κοινή γνώμη , ενημερώνεται γι αυτές τις εξελίξεις;
Ποια και πόση πληροφορία φτάνει τελικά σε μας τους πολίτες από όλα αυτά τα επιστημονικά επιτεύγματα και τον τρόπο που τα διαχειρίζεται κανείς;
AP: Η νευροεπιστήμη έχει κάνει μεγάλα βήματα. Βοήθησε στην κατανόηση μικρών μυστικών του εγκεφάλου και στην αντιμετώπιση ασθενειών, παρέχοντας θεραπευτικά εργαλεία σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν απλά ή σοβαρότερα ψυχικά προβλήματα, νευρολογικές ασθένειες κ.λ.π. Έχουμε σήμερα αρκετά μεθοδολογικά εργαλεία εξέτασης αλλά και επηρεασμού του εγκεφάλου. Για μερικά μάλιστα από αυτά δεν κατανοούμε ακόμη το εύρος των εφαρμογών τους και τον τρόπο με τον οποίο επεμβαίνουν στη λειτουργία του εγκεφάλου.
Έχουμε, όμως, να κάνουμε πολύ περισσότερα από αυτά που επιτύχαμε. Ξέρουμε αρκετά για να βγούμε από τον μεσαιωνικό τρόπο αντιμετώπισης του εαυτού μας και των άλλων, μας μένουν όμως πάρα πολλά για να καταλάβουμε τα πιο σκοτεινά και ουσιαστικά μυστικά της ύπαρξής μας. Περισσότερα από όσα πιστεύουν μερικοί. Από την άλλη, το κοινωνικό σύνολο πληροφορείται αποσπασματικά για εντυπωσιακά επιστημονικά επιτεύγματα που δημιουργούν την εντύπωση ότι ξέρουμε τα πάντα και ίσως κρύβουμε τα πάντα. Έτσι φτάνουμε στο παράδοξο αποτέλεσμα η κοινωνία να γίνεται με την πληροφόρηση περισσότερο επιφυλακτική στην επιστήμη. Το σύγχρονο ζευγάρι στις Δυτικές κοινωνίες είναι ένα παράξενο ζευγάρι: Πληροφόρηση για τις επιστήμες, καχυποψία για τις επιστήμες
ΕΡ: Όσο αυξάνεται η πληροφορία, τόσο αυξάνεται η καχυποψία. Ακόμη και οι δημοσιογράφοι από κάπου παίρνουν τις πληροφορίες. Από τους επιστήμονες
ΑΠ: Στο πρόβλημα συμμετέχουν και οι επιστήμονες και οι δημοσιογράφοι. Ο επιστήμονας τις περισσότερες φορές ξεχνιέται στην αναζήτηση ενός πρόσκαιρου ή απώτερου ερευνητικού στόχου που τον αφορά άμεσα, ή ενδεχομένως στην εξυπηρέτηση μίας προσωπικής φιλοδοξίας. Έτσι, χάνει την αναφορά του στην κοινωνία αλλά και τη δυνατότητά να επικοινωνήσει με το κοινό και να συνεννοηθεί μαζί του. Από την άλλη μεριά οι δημοσιογράφοι, οι ενδιάμεσοι της επικοινωνίας επιστημόνων και κοινού, είτε δεν καταλαβαίνουν το διακύβευμα και λειτουργούν ως παπαγαλάκια ανούσιων επιστημονικών πληροφοριών, είτε νομίζουν ότι μπορούν και δικαιούνται να κάνουν αξιολόγηση και επιλογή των επιστημονικών ειδήσεων επειδή θεωρούν ότι εξ ορισμού κατέχουν τις ανάγκες της κοινωνίας. Για το τελευταίο έχουν πλέον κατηγορηθεί από το σύνολο της κοινωνίας. Επειδή όμως δεν προβλέπεται να αποποιηθούν εθελουσίως της εξουσίας τους, ελπίζω τουλάχιστον να αναγκαστούν να επιμορφωθούν λίγο περισσότερο.
ΕΡ: Τα τελευταία χρόνια για εσάς τι είναι είδηση;
ΑΠ: Οι άνθρωποι και οι επιστήμονες έχουν την τάση να λειτουργούν αναγωγικά. Ψάχνουν να βρουν μια απλή λύση σε όλα τα προβλήματα. Στην πορεία όμως έχουν την ευκαιρία να διαπιστώσουν ότι τα πράγματα είναι περισσότερο πολύπλοκα και οι αναζητούμενες λύσεις προϋποθέτουν τον συνυπολογισμό πολλών παραγόντων. Η απομάκρυνσή τους από την αρχική τους τάση, ορίζει σε μεγάλο βαθμό και το επίπεδο της παιδείας τους.
Οι ειδήσεις που αναφέρονται στον εγκέφαλο, δημιουργούν ερωτηματικά για πολλά πράγματα και δεν προσφέρουν μονοσήμαντες απαντήσεις. Αντίθετα, κινητοποιούν την ανάγκη για σφαιρικότερη αντιμετώπιση των προβλημάτων μας…. Φαίνεται ότι οι επιστήμες προσφέρουν το αντίθετο από αυτό που τις ζητείται: μας κάνουν πιο σύνθετους, όχι πιο απλοϊκούς. Θέλω να ελπίζω, όμως, ότι αυτό είναι προς όφελος όλων μας. .…Πάρτε για παράδειγμα το θέμα της ύπαρξης ή όχι ελεύθερης βούλησης στο άνθρωπο. Όσο περισσότερο αναμιγνύεται η επιστήμη στη διερεύνηση αυτού του προβλήματος, τόσο πιο πολύπλοκα γίνονται τα πράγματα. Όταν λοιπόν αναγκάστηκα, ως νευροεπιστήμονας, να εξετάσω το πρόβλημα, χρειάστηκε να κρατήσω στο ένα μου χέρι τον πλούτο και τον προβληματισμό των φυσικών επιστημών, στο άλλο μου χέρι τις όποιες γνώσεις για τη δομή και τη σταδιακή διαμόρφωση των νευρωνικών μας δικτύων, και στο νου μου το ζητούμενο, που δεν είναι για μένα άλλο από την υπεράσπιση ενός σώματος κοινωνίας που να μας περιέχει όλους. Χωρίς αποκλεισμούς και αδιέξοδα. Παρεπιμπτόντως, το θέμα αυτό αποτέλεσε και το έναυσμα για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης να συνομιλήσω ως νευροεπιστήμονας με την κοινωνία. Να μιλήσω με κοινωνικούς όρους για τα νευροεπιστημονικά θέματα. Ακόμη δεν το μετάνοιωσα.
ΕΡ: Εντάξει, λοιπόν, μπορεί να τα βρούμε όλα στον εγκέφαλο αλλά πως μπορούμε να καταγράψουμε στον ανθρώπινο εγκέφαλο τη διαδρομή της συνείδησης.
Μου λέγατε προηγουμένως ότι έχουμε βρει τις διαδρομές που γίνονται στον εγκέφαλο στη διαδικασία μιας σκέψης. Η διαδρομή για την έκφραση της συνείδησης, της ηθικής, ποια είναι;
ΑΠ: Δεν ξέρουμε ακόμη. Γνωρίζουμε σήμερα ότι συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου ενέχονται στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων λειτουργιών. Έτσι, μπορούμε με τα σύγχρονα απεικονιστικά εργαλεία να καταγράψουμε τα ίχνη που αφήνει μία εγκεφαλική λειτουργία.
ΕΡ: Κι αν εντοπίσουμε μια σειρά από σημεία στον εγκέφαλο πως θα γνωρίζουμε τι ακριβώς είναι;
ΑΠ: Ο εγκέφαλος ίσως λειτουργεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο στην αξιολόγηση και την ιεράρχηση των ερωτημάτων ή διλημμάτων. Ενδέχεται να μπορούμε να μάθουμε τις περιοχές που συμμετέχουν στους νευρωνικούς δρόμους που κατά περίπτωση χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος (π.χ. για την αξιολόγηση συγκεκριμένων αξιών και διλημμάτων) αλλά αυτό δεν σημαίνει απολύτως τίποτα για την ίδια τη φύση των αξιών και για τους λόγους που αυτές συγκινούν ή όχι τον άνθρωπο.
ΕΡ: Μπορούμε σε λίγα χρόνια να γνωρίζουμε τη διαδικασία της επιλογής, της ελεύθερης βούλησης…Σε όλα αυτά μπορούμε να επέμβουμε. Μπορούμε να δούμε που εντοπίζεται η τηλεπάθεια και τα λεγόμενα φαινόμενα psi…
ΑΠ: Ναι, ξέρουμε περιοχές που είναι ευπρόσβλητες σε αυτές τις διαδικασίες. Πρέπει όμως να πω ότι η έμμεση αναφορά στο υπερφυσικό με κάνει, ως επιστήμονα, να μην νιώθω άνετα. Όχι γιατί θέλω a priori να τοποθετηθώ αρνητικά σε κάτι που πιθανόν να μου διαφεύγει, αλλά γιατί δεν μπορώ με τα εργαλεία που διαθέτω να είμαι έγκυρος σε αυτό που καλούμε να σχολιάσω.
ΕΠ: Υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου μας που δεν τις έχουμε αξιοποιήσει;
ΑΠ: Το ερώτημα αυτό αναφέρεται σε έναν από τους πλέον διαδεδομένους ‘νευρομύθους’. Ότι δηλαδή υπάρχει ένα τεράστιο ποσοστό του εγκεφάλου μας που δεν χρησιμοποιούμε, και επομένως εάν το χρησιμοποιήσουμε θα γίνουμε πολύ καλύτεροι. Πέρα από κάθε αμφιβολία, η ανθεκτικότητά του νευρομύθου αυτού στις επανειλημμένες διαψεύσεις των επιστημόνων οφείλεται στην κατανοητή ανάγκη του καθενός από εμάς να αποδώσει τις αποτυχίες του στη μη χρησιμοποίηση όλων των δυνατοτήτων του και στην ελπίδα ότι μπορεί να βελτιώσει την τύχη του με καλύτερη αξιοποίηση του μυαλού του. Γιαυτό, εάν νιώθετε ότι έχετε απόλυτη ανάγκη την ελπίδα που προσφέρει ο συγκεκριμένος μύθος, μπορείτε να τον πιστεύετε. Αναζητώντας το σημείο γέννησης αυτής της μάλλον ηθελημένης παρανόησης, μπορεί κάποιος να επικαλεστεί α. μία μη επιβεβαιωμένη δήλωση του Αϊνστάϊν ότι τάχα παρά τη θρυλούμενη εξυπνάδα του χρησιμοποιούσε μόνο το 10% του μυαλού του, β. μία επίσης αμφίβολης προέλευσης αντίστοιχη άποψη που πέρασε σε κάποια ευπώλητα βιβλία γ. τη διαπίστωση των Νευροφυσιολόγων του μεσοπολέμου ότι η συντριπτικά μεγαλύτερη έκταση του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, ο γνωστός σήμερα ως συνειρμικός φλοιός, δεν δραστηριοποιείται, παραμένει σιωπηλός, κατά την εκτέλεση συγκεκριμένων αισθητικών και κινητικών λειτουργιών, και δ. τη γνώση ότι τα νευρικά κύτταρα, τα οποία είναι υπεύθυνα για τη μετάδοση των νευρικών ώσεων και επομένως για τη σκέψη και τη νόηση, είναι δέκα φορές ολιγότερα από τα υποστηρικτικά τους κύτταρα, δηλαδή τα νευρογλοιακά κύτταρα.
Από την άλλη πλευρά βέβαια δεν μας επιτρέπεται να ξεχνάμε ότι μιλάμε για έναν εγκέφαλο που για να τον αξιοποιήσουμε πρέπει να τον εκπαιδεύουμε καθημερινά όσο το δυνατόν περισσότερο. Όσο μένει ανεκπαίδευτος, τόσο περισσότερο μένει αναξιοποίητος.
ΕΡ: Υπάρχουν εργαλεία χρήσης του εγκεφάλου;
ΑΠ: Ναι, είναι αυτά που λαμβάνουν υπόψη ότι αυτός ο εγκέφαλος είναι ένα υβρίδιο προέλευσης, πολιτισμών και εμπειριών. Περιέχει βέβαια το παρόν, αλλά έχει μια ηλικία χιλιάδων ετών, γιαυτό κουβαλάει χωρίς να το θέλει και τη μνήμη του ερπετού και το φόβο του θηρίου μέσα του. Είναι, επίσης, ένας εγκέφαλος που διαμορφώθηκε από το χάδι της μάνας, ή από την έλλειψη της μάνας, από το χάδι του συντρόφου, ή από την έλλειψη του συντρόφου, από το περιβάλλον που τον εκπαίδευσε, τον εμπιστεύτηκε και τον συγχώρεσε, ή από το περιβάλλον που αδιαφόρησε γιαυτόν. Ο εγκέφαλος μας και εμείς είμαστε το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης της εξέλιξης των γονιδίων με το περιβάλλον, γιαυτό πρέπει να δημιουργούμε τους καλύτερους δυνατούς όρους για αυτήν την αλληλεπίδραση. Ένας εγκέφαλος που έχει ασκηθεί να ακούει μουσική διακρίνει ήχους, νότες, ημιτόνια. Ένας άλλος που δεν έχει ασκηθεί στη μουσική, ακούει μόνο θορύβους… Ένας εγκέφαλος που έχει μάθει να ψάχνει τα μάτια των ανθρώπων, των άλλων, δεν είναι ίδιος με έναν άλλο εγκέφαλο που δεν έχει ασκηθεί σε αυτή τη διαδικασία…
ΕΡ: Άρα;
ΑΠ: Άρα έχουμε μνήμη, γνώση, χάδι, αγάπη, άσκηση, αναγνώριση, κοινωνία …
ΕΡ: Αναφερθήκατε προηγουμένως σε νευρομύθους. Ποιους άλλους νευρομύθους έχουμε;
ΑΠ: Άλλοι νευρομύθοι μπορεί να στηρίζονται σε επιστημονικές αλήθειες οι οποίες χρησιμοποιούνται εσφαλμένα και οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα. Για παράδειγμα, είναι διαδεδομένη η αντίληψη ότι μερικοί από εμάς χρησιμοποιούμε αποκλειστικά το αριστερό μας ημισφαίριο, ενώ άλλοι χρησιμοποιούμε μόνο το δεξιό, και ότι με βάση αυτή τη διαφοροποίηση εξηγούνται όλα τα χαρακτηριστικά και οι διαφορές της προσωπικότητάς μας. Η αντίληψη αυτή βασίζεται στην επιστημονικά διαπιστωμένη πλαγίωση, δηλαδή την εμπλοκή του αριστερού ή του δεξιού ημισφαιρίου στην διεκπεραίωση συγκεκριμένων λειτουργιών. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι ο καθένας μας είναι ανά πάσα στιγμή το αποτέλεσμα της συνθετικής έκφρασης και επικοινωνίας των δύο ημισφαιρίων. Τα δύο ημισφαίρια συνδέονται μεταξύ τους με διακόσια εκατομμύρια νευρικές ίνες που μεταφέρουν 4 δισεκατομμύρια νευρικές ώσεις ανά δευτερόλεπτο.
ΕΡ: Άρα είναι μύθος ότι οι γυναίκες έχουν χειρότερη αίσθηση του προσανατολισμού;
ΑΠ: Σκεφτείτε πόσα αγοράκια εξερευνούν για εκατονταετίες την ύπαιθρο, τις πλατείες και τις γειτονιές και μεγαλώνουν προσπαθώντας να εξερευνήσουν τα όρια του κόσμου, τη στιγμή που τα κορίτσια μεγαλώνουν περιορισμένα σε δωμάτια, παίζοντας το πολύ με τις κούκλες…
Ο εγκέφαλος δεν είναι δεδομένος βρέξει-χιονίσει. Είναι ένας εγκέφαλος που διαμορφώνεται-εξελίσσεται ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται.
Έχει τη μέγιστη πλαστικότητα κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης στην εμβρυική και πρώτη αναπτυξιακή περίοδο. Όσο ο ανθρώπινος εγκέφαλος μαθαίνει , δημιουργεί συνάψεις. Πρέπει να προπονούμε τον εγκέφαλό μας να κάνει αυτές τις αλλαγές…
ΕΡ: Που βρίσκεται η έρευνα γύρω από τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του στην Ελλάδα;
ΑΠ: Υπάρχουν συνάδελφοι σε εργαστήρια και κλινικές που προσπαθούν και παράγουν επιστημονική γνώση και εκπαιδεύουν νέους νευροεπιστήμονες. Αυτοί που αντιστέκονται και αντέχουν στην αποτρόπαιη κουλτούρα του τίποτα. Υπάρχουν νέοι με δίψα και ελπίδα. Τους αξίζει μία μεγαλύτερη προσπάθεια από τους μεγαλύτερους. Από την μεριά μου προσβλέπω στην βασική έρευνα που διαπαιδαγωγεί στο ερώτημα και στην ανιδιοτέλεια της (νευρο)επιστήμης. Όχι στην εφαρμοσμένη επιστήμη του κέρδους. Αντίθετα με αυτό που έχουν επιβάλλει κάποιοι, δεν υπάρχει εφαρμοσμένη επιστήμη, υπάρχουν εφαρμογές της επιστήμης.