Συνέντευξη του Κώστα Σπαθαράκη με τον Σταύρο Ζουμπουλάκη
"Δε γράφω για να γράφω. Έστω αν φαινομενικά μιλάω με τον εαυτό μου. Μη φαινομενικά μιλάω πάντα με τον αναγνώστη μου --με ποιον άλλον-- ήγουν με την αφεντιά σου ή μαζί σου -- mon semblable, mon frère!".
Μεταξύ δοκιμίου και αφορισμού, λόγια εις εαυτόν αλλά κατεξοχήν δημόσια, τα Collectanea (Σύμμικτα) του Ζήσιμου Λορεντζάτου, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Δόμος, συγκεντρώνουν τους στοχασμούς μιας ζωής για τη λογοτεχνία, την πολιτική αλλά και τη φιλοσοφία και την παράδοση. Το βαρύ φορτίο της επιμέλειας του τόμου και της σύνταξης του υπομνήματος για τις πολυάριθμες πηγές που διασταυρώνονται στα Collectanea ανέλαβε ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, ο οποίος μας μίλησε για τα Collectanea, αλλά και συνολικά για το έργο και την προσωπικότητα του Λορεντζάτου.
Ξεκινάω με μια σχεδόν στοιχειώδη ερώτηση: Για ποιους λόγους αποφασίσατε να προχωρήσετε στην έκδοση του τόμου;
Μα, είναι αυτονόητο πως κάθε σημαντικό ανέκδοτο κείμενο ενός σημαντικού συγγραφέα το εκδίδουμε. Πολλώ μάλλον, όταν πρόκειται για ένα έργο το οποίο ο ίδιος είχε ετοιμάσει προς έκδοση. Τα Collectanea δεν είναι ένα κείμενο που βρέθηκε τυχαία στα κατάλοιπα του Λορεντζάτου και του οποίου ενδεχομένως να μην επιθυμούσε τη δημοσίευση ή εν πάση περιπτώσει δεν ξέρουμε τι σκόπευε να το κάνει. Αντίθετα, τα Collectanea τα είχε ετοιμάσει προς έκδοση ο ίδιος, έχοντας μάλιστα προσδιορίσει και την τελευταία λεπτομέρεια: είχε σχεδιάσει το εξώφυλλο, τη σελίδα τίτλου, είχε ορίσει πού θα μπει η φωτογραφία του. Είχε αφήσει ανοιχτή μόνο τη χρονολογία έκδοσης. Ήταν ένα έργο στο οποίο, όπως προκύπτει και από πολλές εγγραφές, απέδιδε ο ίδιος μεγάλη σημασία.
Θα ήθελα να σας ρωτήσω, λοιπόν, αν τα Collectanea μπορούν να αποτελέσουν οδηγό, να δώσουν κάποια κλειδιά για την κατανόηση του έργου του Λορεντζάτου
Πιστεύω ότι τα Collectanea μπορούν να λειτουργήσουν ως καλή εισαγωγή και μύηση στο έργο του Λορεντζάτου, και μάλιστα γραμμένη από τον ίδιο. Υπάρχουν εκεί όλα τα θέματά του, όλα τα ερωτήματά του, όλοι οι συγγραφείς και τα έργα με τα οποία σταθερά συνομιλεί, τα πεδία στα οποία ανέπτυξε τη δραστηριότητά του, ακόμα και ποιήματα υπάρχουν. Καθώς δε όλα αυτά είναι διατυπωμένα σε σύντομα κείμενα, με αφοριστικό τρόπο --κάτι που ταίριαζε στη σκέψη του, γιατί ο Λορεντζάτος δεν είχε ένα αναλυτικό, επιχειρηματολογικό τρόπο σκέψης-- νομίζω ότι τα Collectanea πράγματι μπορούν να σε μυήσουν στον πνευματικό κόσμο του. Δεν πιστεύω ότι προσθέτουν πράγματα στο έργο του, ότι μας αποκαλύπτουν πτυχές του που δεν γνωρίζαμε, αλλά διευκρινίζουν, διαφωτίζουν και συμπληρώνουν.
Η πολιτική στη ζωή και το έργο του Λορεντζάτου
Ωστόσο, υπάρχουν διαφοροποιήσεις, ποσοτικές τουλάχιστον, λ.χ. το πολιτικό στοιχείο είναι πολύ πιο έντονο.
Αυτή είναι και η μόνη διαφορά, ότι εδώ δηλαδή εκφράζονται έντονα και οι πολιτικές απόψεις του, ενώ στα βιβλία του δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα, φειδωλά, συγκρατημένα. Μόνο Στου τιμονιού τ' αυλάκι υπάρχουν λίγες σελίδες σχετικά.
Πάντως, σχετικά με την πολιτική στη ζωή και το έργο του Λορεντζάτου χρειάζονται διευκρινίσεις. Καταρχάς πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου ότι η βασική θέση του Λορεντζάτου είναι πως η πολιτική δεν πρέπει να απασχολεί τον πνευματικό άνθρωπο, κάτι παραπάνω: θεωρεί την ενασχόληση με την πολιτική πνευματική έκπτωση. Φτάνει μάλιστα σε μια εγγραφή (c. 726) να ζητάει συγχώρεση από τον αναγνώστη για τις συχνές αναφορές του στην πολιτική, που δείχνουν επιπλέον πόσο χαμηλά κατέβηκε ο ίδιος, όπως γράφει, κάνοντας τόσο συχνά λόγο για την πολιτική. Επειδή λοιπόν η πολιτική είναι κάτι που δεν πρέπει να μας απασχολεί, γι' αυτό ακριβώς το ιδεώδες πολιτικό σύστημα είναι εκείνο που δεν μας αναγκάζει να ασχολούμαστε μαζί της, που μας αφήνει να ζούμε ανεμπόδιστα τη ζωή μας και να κάνουμε τη δουλειά μας, εκείνο που σε αφήνει "απερίσπαστο να κάνεις τη στραβομάρα σου", όπως γράφει στο ίδιο collectaneum. Αυτό το πολιτικό σύστημα δεν είναι άλλο από την φιλελεύθερη δημοκρατία. Όταν όμως αυτό δεν συμβαίνει, όταν δηλαδή απειλείται ή ανατρέπεται η φιλελεύθερη δημοκρατία, τότε είμαι υποχρεωμένος να ασχοληθώ με την πολιτική -- εννοείται πως για τον Λορεντζάτο αυτή η ενασχόληση εξαντλείται στο γράψιμο, και μάλιστα σε τετράδια που πρόκειται να εκδοθούν μετά το θάνατό του.
Κύριος εχθρός της φιλελεύθερης δημοκρατίας στον 20ό αι., μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα του φασισμού, είναι για τον Λορεντζάτο ο κομμουνισμός. Καμιά φορά, υπερβάλλοντας, βλέπει τέτοιους κινδύνους και απειλές για την κοινοβουλευτική δημοκρατία, κινδύνους ολοκληρωτισμού, και εκεί όπου δεν υπάρχουν, ας πούμε στο ΠΑΣΟΚ και τον Ανδρέα Παπανδρέου, τον οποίο εχθρεύεται βαθιά, μολονότι, όπως ομολογεί έχει ψηφίσει και ο ίδιος ΠΑΣΟΚ, το 1977 και το 1981. Αυτή η υπερβολή δείχνει ωστόσο και κάτι άλλο: ότι ο Λορεντζάτος δεν είχε πολιτική σκέψη, δεν ήταν πολιτικός νους. Όταν μιλάει για την πολιτική μπαίνει πραγματικά σε ξένα χωράφια. Γι' αυτό η σκέψη του είναι πολλές φορές απλουστευτική, δεν μπορεί να δει αποχρώσεις και λεπτομέρειες του πολιτικού ζητήματος. Όπως και να 'ναι, σταθερό γνώρισμα της πολιτικής του στάσης είναι ο αντιμαρξισμός και ο αντικομμουνισμός. Θεωρεί σταθερά τον κομμουνισμό τη μεγάλη απειλή. Είναι ο αντικομμουνισμός του φιλελεύθερου δημοκράτη, ο αντικομμουνισμός του βενιζελισμού. Γι' αυτό και υπερασπίζεται το ιδιώνυμο. Το υπερασπίζεται μάλιστα εν έτει 1990 (c. 673), όταν δεν το υπερασπίζεται πια κανείς.
Πιστεύετε ότι όλα αυτά συνδέονται με μια παράδοση αντιολοκληρωτικής σκέψης;
Ναι, μπορεί ο αντικομμουνισμός του Λορεντζάτου να έχει ελληνική καταγωγή, διασταυρώνεται όμως πράγματι με μια ευρωπαϊκή γραμμή αντιολοκληρωτικής σκέψης: Ράσσελ (εκτιμά πολύ το βιβλίο του The Practice and Theory of Bolshevism, 1920), Όργουελ, Καστοριάδης. Μη θεωρηθεί όμως ότι παρακολουθεί συστηματικά και μελετάει το αντιολοκληρωτικό ρεύμα σκέψης του 20ού αιώνα --το όνομα της Άρεντ δεν μνημονεύεται ούτε μια φορά-- ή ότι γνωρίζει τις τάσεις του και τις διαφορές τους, ή ότι έχει κάποια σχέση με αυτό που ονομάστηκε αντιολοκληρωτική σκέψη στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του '70. Ειδικά πάντως το έργο του Καστοριάδη, επαναστάτη και μαρξιστή από τα γεννοφάσκια του, τον ενισχύει πολύ προς την κατεύθυνση αυτή. Όλα όσα συζητάμε εδώ για την πολιτική στο έργο του Λορεντζάτου δεν πρέπει ωστόσο να μας κάνουν να ξεχνούμε την κεντρική πνευματική πεποίθησή του, η οποία διατρέχει όλα τα Collectanea και όλο του το έργο, αυτήν που αποτελεί άλλωστε και την πηγή της αντιπολιτικής στάσης του: για να αλλάξει ο κόσμος πρέπει πρώτα να αλλάξει ο άνθρωπος. Αυτό πιστεύει ο Λορεντζάτος μαζί με τον Θουκυδίδη, και όχι το αντίστροφο μαζί με τον Πλάτωνα, τον Μαρξ και όλους τους πολιτικούς.
Οι διαφοροποιήσεις στον χρόνο
Τα Collectanea καλύπτουν ένα εκτενές χρονικό διάστημα (1941-2004), ενώ υπάρχει και ένα μεγάλο κενό. Εντοπίζονται διαφοροποιήσεις ή αλλαγές σε αυτή τη μακρόχρονη πορεία;
Εδώ χρειάζεται προσοχή. Ο Λορεντζάτος αποφάσισε εξαρχής να γράψει χωρίς χρονολογίες, δεν θέλει να συνδέσει τα λεγόμενά του με τη συγκυρία. Είναι απόφαση σταθερή και αποκαλυπτική του τι είναι ο Λορεντζάτος, ένας άνθρωπος δηλαδή που δεν θέλει πάρε-δώσε με το πρόσκαιρο, με το εφήμερο. Ή κάτι είναι αληθινό ή δεν είναι, ή έχει αξία ή δεν έχει. Δεν μπορεί να του προσδώσει αξία η χρονολογία. Είναι αντιιστορικός.
Αυτό όμως δεν είναι το κυριότερο εμπόδιο για όποιον θελήσει να βιογραφήσει πνευματικά τον Λορεντζάτο μέσα από τα Collectanea. Το κυριότερο είναι άλλο, αφανές. Στις αρχές της δεκαετίας του '90 ο Λορεντζάτος καθαρογράφει τα χαρτιά αυτά στα τετράδιά που μας παραδόθηκαν προς έκδοση. Καθαρογράφω και αντιγράφω σημαίνει, όπως ξέρουμε καλά, αφαιρώ (ο Λορεντζάτος ό,τι αφαίρεσε το κατέστρεψε), προσθέτω λέξεις ή φράσεις, διορθώνω, ανασυνθέτω. Δηλαδή με μια λέξη "ξαναγράφω". Τα Collectanea επομένως απηχούν ουσιαστικά τον ύστερο Λορεντζάτο, τον γεροντικό. Επιπλέον, μπορώ να βεβαιώσω ότι κάποιες εγγραφές, αχρονολόγητες καθώς ήταν, όταν μεταφέρθηκαν στα τετράδια αυτά μπήκαν πριν από άλλες σαφώς προγενέστερές τους. Αυτό που λέω δεν σημαίνει βέβαια ότι οι προ του 1990 εγγραφές έχουν όλες αλλάξει. Διόλου. Θέλω απλώς να ειδοποιήσω ότι η εξιστόρηση της πνευματικής του εξέλιξης μέσα από τα Collectanea είναι ολισθηρή υπόθεση και χρειάζεται, από όποιον την αποπειραθεί, προσοχή και επιφύλαξη.
Και κάτι ειδικότερο: τα ποιήματα που βρίσκονται διάσπαρτα στον τόμο αλλάζουν σε κάτι την εικόνα του Λορεντζάτου ως λογοτέχνη;
Όσον αφορά τώρα τα ποιήματα που υπάρχουν στα Collectanea, πιστεύω ότι δεν είναι σημαντικά, είναι χειρότερα, θα πρόσθετα, από όσα είχε ο ίδιος εκδώσει όσο ζούσε. Εγώ προσωπικά δεν μπορώ να σταθώ σε ένα στίχο και να πω ότι ο στίχος αυτός λάμπει. Ωστόσο έχει ενδιαφέρον ότι ο άνθρωπος αυτός, ο οποίος λέει συνέχεια ότι εγώ δεν είμαι ποιητής, δεν γεννήθηκα ποιητής, δουλειά μου είναι να υμνήσω την ποίηση, εξακολουθεί να γράφει ποιήματα. Ας συμπληρώσω ότι εκδοτικά δεν πρέπει ποτέ, πιστεύω, να αποσπαστούν από τα Collectanea και να συναποτελέσουν ενδεχομένως έναν τόμο μαζί με τα άλλα ποιήματα που εξέδωσε ο ίδιος. Πρέπει να μείνουν στα Collectanea, όπως έμειναν και τα ποιήματα του Σεφέρη στις Μέρες.
Επιμένοντας στο θέμα του χρόνου, θέλω να σας ρωτήσω ποιες είναι οι βασικές αναφορές που συναντάμε στα Collectanea και αν διαφοροποιούνται σε κάτι με την πάροδο του χρόνου.
Έχει πολύ ενδιαφέρον ότι ο Λορεντζάτος συγκροτεί πολύ νωρίς τη βιβλιοθήκη του. Όποιος ξέρει το έργο του θα βρει στα Collectanea τα ίδια πρόσωπα, τα ίδια βιβλία, τα ίδια ποιήματα πολλές φορές. Στην ποίηση το ενδιαφέρον του σταματάει στους μεγάλους ποιητές του μοντερνισμού (Γέητς, Πάουντ, Έλιοτ), το ίδιο όσον αφορά και την ελληνική ποίηση, μετά την ποιητική γενιά του '30 δεν παρακολουθεί, παρά πολύ σποραδικά, τα πράγματα. Η πεζογραφία και ειδικά το μυθιστόρημα δεν τον ενδιέφεραν ουσιαστικά ποτέ, με σπάνιες εξαιρέσεις.
Ποιες πιστεύετε λοιπόν ότι είναι οι βασικές επιδράσεις που διαμορφώνουν τη σκέψη του Λορεντζάτου;
Πολλές, όπως ισχύει για κάθε έργο. Εκείνος όμως που περισσότερο από άλλους θα βοηθήσει τον Λορεντζάτο να συνθέσει τις απόψεις του και να ορίσει το ιδιαίτερο στίγμα του έργου του είναι ο μεγάλος Ανάντα Κουμαρασουάμι. Συναντά το έργο του κατά την κρίσιμη, για την πνευματική του εξέλιξη, χρονιά του 1953 και έκτοτε το παρακολουθεί σταθερά και το μελετάει. Θεωρώ αναγνώριση της οφειλής αυτής το γεγονός ότι στην επίσημη δίτομη έκδοση των Μελετών (1994) προτάσσει ως motto μια φράση του Κουμαρασουάμι. Χάρις στο έργο αυτό ο Λορεντζάτος θα αποσαφηνίσει τις ιδέες του για το πνευματικό νόημα της τέχνης και την άρνηση της αισθητικής. Στα Collectanea αποκαλεί τον Κουμαρασουάμι "αποθησαυριστή της philosophia perennis " (c. 721). Και ήταν. Το ερώτημα που έχει μεγάλο ενδιαφέρον να συζητηθεί είναι κατά πόσον και ο ίδιος ο Λορεντζάτος ανήκει στη γραμμή της philosophia perennis. Προσωπικά πιστεύω πως ανήκει, μολονότι σε ένα collectaneum (825) διατυπώνει κάποια επιφύλαξη για αυτήν.
Δεν υπάρχει ελληνοκεντρική ιδεολογία στον Λορεντζάτο
Σχετίζεται η σκέψη του Λορεντζάτου με την "ελληνικότητα" της γενιάς του '30, τις νεοορθόδοξες αντιλήψεις της δεκαετίας του 1980, για την ελληνική ιδιοπροσωπία ή τον αντιδυτικισμό;
Όχι, απολύτως όχι. Δεν υπάρχει καμιά απόρριψη της Δύσης στον Λορεντζάτο και καμιά ελληνοκεντρική ιδεολογία. Η βιβλιοθήκη του Λορεντζάτου είναι κατά μέγα μέρος ξενόγλωσση, με έργα της δυτικής λογοτεχνίας και σκέψης αλλά και --σπάνιο φαινόμενο στην Ελλάδα-- της ανατολικής. Ο Λορεντζάτος μελέτησε, με ζωηρό προσωπικό ενδιαφέρον, τις πνευματικές παραδόσεις του Ισλάμ, του βουδισμού, της Κίνας και άλλες. Δεν εννοώ ότι διάβασε μελέτες για αυτές τις παραδόσεις, αλλά κυρίως ότι διάβασε θεμελιώδη κείμενά τους, από τις καλύτερες αγγλικές ή γαλλικές μεταφράσεις.
Επιπλέον, ο Λορεντζάτος τιμά και θαυμάζει το οικοδόμημα της ευρωπαϊκής επιστήμης, και δεν μπορώ βεβαίως να θεωρήσω αντιδυτικισμό την κριτική που ασκεί στον ορθολογισμό, όταν αυτός δεν αναγνωρίζει τα όριά του, γιατί τότε θα έπρεπε να θεωρούμε αντιδυτικό και τον Πασκάλ. Αν θα έπρεπε σώνει και καλά να εντοπίσω ένα ίχνος αντιδυτικισμού στα Collectanea, θα έλεγα ότι βρίσκεται στην κριτική που ασκεί στην Καθολική Εκκλησία, κριτική συχνά άδικη και πάντως στερεοτυπική, επειδή δεν γνωρίζει από πρώτο χέρι την παράδοση του Καθολικισμού και υιοθετεί τρέχουσες απόψεις της Ορθόδοξης θεολογίας.
Ποια είναι η σχέση του με τον Σεφέρη;
Βαθιά και ισχυρή. Τον θεωρεί δάσκαλό του και συνομιλεί διαρκώς μαζί του. Τον αγαπάει. Προϊόντος όμως του χρόνου η κρίση του Λορεντζάτου γίνεται όλο και πιο αρνητική για τον Σεφέρη, όσο συγκρατημένα και αν φροντίζει να την διατυπώνει. Έχουμε πολλά τεκμήρια αυτής της αρνητικής στάσης στα Collectanea. Ακόμη και στον έπαινό του υποκρύπτεται συχνά αρνητική κρίση, όπως αίφνης όταν γράφει ότι το μεγαλύτερο μάθημα του Σεφέρη ήταν η γλώσσα του, η "σεμνά μετρημένη ελληνική άρθρωση" (c. 181). Αυτό ήταν ο Σεφέρης, κάποιος που έγραφε απλώς καλά και αρητόρευτα ελληνικά; Μας λείπει, και τη χρειαζόμαστε, μια μελέτη της σχέσης Λορεντζάτου-Σεφέρη στις λεπτομέρειές της
Πριν τελειώσουμε, ήθελα να σας θέσω ένα ειδικότερο ερώτημα: Γιατί κρίνατε σκόπιμο να υπάρχει στον τόμο υπόμνημα πηγών και μεταφράσεις των χωρίων που παρατίθενται, διαφοροποιούμενος έτσι από την πρακτική του Λορεντζάτου;
Ερχόμαστε λοιπόν στα προσφιλή μου εκδοτικά ζητήματα. Καταρχάς, το πρώτο μέλημα ήταν να μεταγραφεί σωστά το χειρόγραφο και να εκδοθεί χωρίς λάθη. Ναι, αλλά πώς διαβάζεται μετά αυτό το βιβλίο, όταν προϋποθέτει έναν τουλάχιστον πεντάγλωσσο αναγνώστη; Αποφασίστηκε λοιπόν να υπάρχει υπόμνημα πηγών και μετάφραση των ξενόγλωσσων χωρίων. Στα πρώτα collectanea ο Λορεντζάτος δεν αναφέρει σχεδόν ποτέ από πού παίρνει ένα στίχο ή μια φράση. Αργότερα, το αναφέρει όλο και πιο συχνά ο ίδιος. Έκρινα λοιπόν ότι έπρεπε να υπάρχει ένα υπόμνημα για να πληροφορεί τον αναγνώστη από πού είναι ο στίχος του οποίου δεν δηλώνεται ή δεν υποδηλώνεται η πηγή. Με την εξής διάκριση ανάμεσα σε Έλληνες και ξένους συγγραφείς: για τους Έλληνες αρκούσε το όνομα του συγγραφέα για να μην υπομνηματίσουμε το χωρίο --υπάρχουν σήμερα Ευρετήρια και άλλα ηλεκτρονικά εργαλεία για να το εντοπίσει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης--, ενώ για τους ξένους υπομνηματίζουμε το χωρίο ακόμη και όταν δηλώνεται το όνομα του συγγραφέα. Ας μην προσθέσω άλλα για το Υπόμνημα, γιατί τα εξηγώ στο "Σημείωμα του Επιμελητή" που υπάρχει στο βιβλίο.
Όσο για τις μεταφράσεις, τις θεωρώ ακόμη πιο αναγκαίες από το Υπόμνημα. Η επιλογή αυτή δεν είναι αυθαίρετη, στηρίχτηκε στην έκδοση των Μελετών του Γαλαξία. Ο Λορεντζάτος συνόδευσε εκείνη την έκδοση, σύμφωνα με την επιθυμία του Βουσβούνη, με πεζές μεταφράσεις καμωμένες από τον ίδιο. Αυτή τη γραμμή ακολουθήσαμε και εμείς. Τις μεταφράσεις τις έκανε ο π. Λάμπρος Καμπερίδης, πεζές, όπως και στις Μελέτες του Γαλαξία. Είναι βέβαιο ότι αν ο Λορεντζάτος εξέδιδε ο ίδιος τα Collectanea δεν θα έβαζε ούτε υπόμνημα ούτε μεταφράσεις. Θα έβαζε ένα Ευρετήριο, όπως έκανε και στις Μελέτες. Ωστόσο αυτό είναι το νόημα της μεταθανάτιας έκδοσης, ότι μπορεί ο επιμελητής να επιλέξει μια άλλη εκδοτική γραμμή. Η μεταθανάτια έκδοση πρέπει να σεβαστεί τη βούληση του συγγραφέα, αλλά ταυτόχρονα, μέσα στο πλαίσιο αυτού του σεβασμού, έχει το περιθώριο να διαφοροποιηθεί από αυτή, χωρίς να την παραβιάσει, χωρίς να την ανατρέψει, χωρίς να την προσβάλει. Από την άλλη μεριά δεν θέλησα να μπούνε τα testimonia και οι μεταφράσεις υποσέλιδες, για να είναι καθαρό το κείμενο. Ήθελα η παρουσία του φιλολογικού επιμελητή να είναι όσο πιο διακριτική γίνεται. Ο αναγνώστης παίρνει και διαβάζει Λορεντζάτο από την αρχή μέχρι τη σελίδα 701, και αν θέλει, αν το έχει ανάγκη, μπορεί να πάει στις μεταφράσεις ή, αν είναι μελετητής, να ανατρέξει στο Υπόμνημα.
Και, εν κατακλείδι, δυο γενικές ερωτήσεις. Πρώτον, ποια είναι η σημασία του έργου του Λορεντζάτου για μας σήμερα;
Η σημασία κάθε έργου είναι συνάρτηση των ερωτημάτων που θέτει. Το κεντρικό ερώτημα που θέτει το έργο του Λορεντζάτου αφορά το εάν είναι δυνατή σήμερα και με ποιο τρόπο μια προσέγγιση της τέχνης με όρους που δεν είναι αισθητικοί αλλά πνευματικοί ή μεταφυσικοί.
Και, δεύτερον, ποια είναι η δική σας σχέση με τον Λορεντζάτο;
Αγάπης και σεβασμού. Άλλες λεπτομέρειες εδώ δεν χρειάζονται. Δεν θα άρεσαν και σε εκείνον. Όσο για το μάθημα που κυρίως έλαβα από αυτόν --δεν ξέρω αν το εφάρμοσα-- είναι η προσοχή στην έκφραση.
πηγή: http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=472992
