Μ. Χάιντεγκερ: Η φωνή του φιλοσόφου

Μια εξαιρετικά σπάνια στιγμή κατέγραψε ο φακός της γερμανικής τηλεόρασης στις 24 Σεπτεμβρίου 1969. Ο 80χρονος τότε Μάρτιν Χάιντεγκερ δέχτηκε να παραχωρήσει μια συνέντευξη και να μιλήσει για προβλήματα της επικαιρότητας. Η κοινωνία της εποχής βρισκόταν ακόμη στον αστερισμό των κινητοποιήσεων και των αναστατώσεων που προκάλεσε η έκρηξη του 1968.

Η συνέντευξη δείχνει ότι ο Χάιντεγκερ, αν και αρνείται μιαν άμεσα πολιτική λειτουργία της φιλοσοφίας, διαθέτει βαθιά διαίσθηση των θεμελιακών προβλημάτων του καιρού του. Με προφητική διαύγεια μάλιστα διαβλέπει το μεγάλο κίνδυνο από τις εφαρμογές της «βιοφυσικής» (σήμερα λέμε της «γενετικής»).

Από τη σπάνια αυτή τηλεοπτική συνέντευξη του Μάρτιν Χάιντεγκερ παρουσιάζουμε στη συνέχεια ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.

- Εσείς βλέπετε ένα κοινωνικό καθήκον της φιλοσοφίας;

- Οχι. Αν θέλουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να αναρωτηθούμε, πρώτα απ' όλα: «τι είναι η κοινωνία;».

Και πρέπει να σκεφτούμε το γεγονός ότι η σημερινή κοινωνία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απολυτοποίηση της σύγχρονης υποκειμενικότητας και ότι συνεπώς μια φιλοσοφία που έχει υπερβεί τη σκοπιά της υποκειμενικότητας δεν μπορεί να έχει καμιά γνώμη επί του θέματος. Ενα άλλο ερώτημα είναι μέχρι ποιου σημείου μπορούμε να μιλάμε για ένα μετασχηματισμό της κοινωνίας. Το ερώτημα γύρω από την ανάγκη ενός μετασχηματισμού του κόσμου μας οδηγεί ξανά σε μια πολύ γνωστή φράση του Μαρξ από τις «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ»: «Οι φιλόσοφοι έχουν μόνον ερμηνεύσει με διάφορους τρόπους τον κόσμο. Το ζητούμενο όμως είναι να τον αλλάξουμε». Οταν αναφέρουν αυτή τη φράση και επιχειρούν να την κάνουν πράξη, παραγνωρίζουν το γεγονός ότι ένας μετασχηματισμός του κόσμου προϋποθέτει μιαν αλλαγή της αναπαράστασης του κόσμου και ότι μιαν αναπαράσταση του κόσμου μπορούμε να την επιτύχουμε μόνον αν ερμηνεύσουμε επαρκώς τον κόσμο. Αυτό σημαίνει ότι ο Μαρξ, για να διεκδικεί το «μετασχηματισμό» του κόσμου, πρέπει να βασίζεται σε μιαν ορισμένη ερμηνεία του κόσμου και γι' αυτό αυτή η αρχή καταδεικνύεται αβάσιμη. Αυτή προκαλεί την εντύπωση ότι διατυπώθηκε αποφασιστικά εναντίον της φιλοσοφίας, ενώ στο δεύτερο μέρος της προϋποτίθεται έμμεσα η ανάγκη ακριβώς μιας φιλοσοφίας.

- Εχουν δίκιο εκείνοι οι επικριτές σας που υποστηρίζουν ότι ο Μάρτιν Χάιντεγκερ έχει τόσο πολύ επικεντρωθεί στο είναι, ώστε αρνείται να ασχοληθεί με την ανθρώπινη κατάσταση και με την ύπαρξη του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία;

- Αυτή η κριτική αποτελεί μια μεγάλη παρεξήγηση. Πράγματι, το ζήτημα του είναι και η ανάπτυξη αυτού του ζητήματος προϋποθέτουν ακριβώς μιαν ερμηνεία του δικού μας είναι, δηλαδή έναν προσδιορισμό της ουσίας του ανθρώπου. Και η θεμελιακή ιδέα της σκέψης μου είναι ακριβώς αυτή: το είναι, ή καλύτερα η φανέρωση του είναι, χρειάζεται τον άνθρωπο. Και αντίστροφα, ο άνθρωπος είναι άνθρωπος μόνο στο βαθμό που βρίσκεται μέσα στη φανέρωση του είναι. Θα αρκούσε αυτό για να ανασκευάσει το ερώτημα περί του αν εγώ ασχολήθηκα μόνο με το είναι και ξέχασα τον άνθρωπο. Δεν μπορούμε να αναρωτιόμαστε για το είναι χωρίς να αναρωτιόμαστε για την ουσία του ανθρώπου.

- Ο Νίτσε είπε κάποτε ότι ο φιλόσοφος είναι η κακή συνείδηση του καιρού του. Αλλά αν εξετάσει κανείς την προσπάθειά σας να αποκαλύψετε την ιστορία της φιλοσοφίας μέχρι τώρα ως μια ιστορία παρακμής σε σχέση με το είναι και γι' αυτό να την «αποδομήσετε», θα μπορούσε ίσως να νιώσει τον πειρασμό να αποκαλέσει τον Μάρτιν Χάιντεγκερ «κακή συνείδηση της δυτικής φιλοσοφίας». Σε τι βλέπετε την πιο χαρακτηριστική ένδειξη αυτού που εσείς αποκαλείτε «λήθη του είναι» και «εγκατάλειψη του είναι»;

- Πρώτα απ' όλα, οφείλω να διορθώσω εν μέρει το ερώτημά σας, εκεί όπου μιλάτε για «ιστορία παρακμής». Αυτή δεν γίνεται αντιληπτή αρνητικά. Εγώ δεν μιλώ για ιστορία παρακμής, αλλά μόνο για πεπρωμένο του είναι, στο βαθμό που αυτό αποσύρεται όλο και περισσότερο σε σχέση με τη φανέρωση του είναι που υπήρχε στους Ελληνες - ώς το σημείο το είναι να εκδιπλώνεται ως απλό αντικείμενο για την επιστήμη και σήμερα ως απλό φόντο για την τεχνική κυριαρχία του κόσμου.

- Και τι εννοείτε όταν δηλώνετε ότι ένας κίνδυνος πιο μεγάλος και από εκείνον της ατομικής βόμβας είναι για τη σημερινή ανθρωπότητα ο νόμος της τεχνικής, το όρι καθετί και καθένας εξαρτάται από το πάτημα ενός κουμπιού;

- Σε ό,τι αφορά την τεχνική, ο ορισμός μου για την ουσία της τεχνικής είναι ότι -για να το πούμε με συγκεκριμένους όρους- η σύγχρονη φυσική επιστήμη βασίζεται στην ανάπτυξη της ουσίας της σύγχρονης τεχνικής και όχι το αντίστροφο. Πρώτα απ' όλα πρέπει να πω ότι εγώ δεν είμαι ενάντια στην τεχνική ούτε και ενάντια στη λεγόμενη δαιμονική όψη της τεχνικής. Εγώ προσπαθώ μάλλον να κατανοήσω την ουσία της τεχνικής.

Οταν εσείς υπενθυμίζετε την ιδέα της επικινδυνότητας της ατομικής βόμβας και μιας ακόμη μεγαλύτερης επικινδυνότητας της τεχνικής, εγώ σκέφτομαι αυτό που είναι σήμερα η ανάπτυξη της βιοφυσικής, το γεγονός ότι εμείς σε ένα προσεχές μέλλον θα είμαστε σε θέση να φτιάχνουμε τον άνθρωπο, δηλαδή να τον παρασκευάζουμε στην καθαρή οργανική του ουσία, έτσι όπως θα τον χρειαζόμαστε: ικανό ή ανίκανο, ευφυή ή ανόητο. Σε αυτό το σημείο θα φτάσουμε!..

πηγή; Ελευθεροτυπία,  17.02.2002, από το Θανάση Γιαλκέτση