Α. Το υπόβαθρο της “αραβικής άνοιξης”
Η περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής περιλαμβάνει τα αραβικά κράτη και τρεις μη αραβικές χώρες, την Τουρκία, το Ιράν και το Ισραήλ. Τα κράτη αυτά δημιουργήθηκαν ως αποικίες των Μεγάλων Δυνάμεων στα ερείπια δύο αυτοκρατοριών, της Οθωμανικής και της Περσικής.
Όταν τα αραβικά κράτη απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από τις αποικιακές δυνάμεις ακολούθησαν στην πλειοψηφία τους ένα πρότυπο κρατικά καθοδηγούμενης ανάπτυξης. Στη συνέχεια, από τη δεκαετία του 1980 και μετά, προωθείται μια διστακτική φιλελευθεροποίηση της οικονομίας, με στόχο τη δημιουργία ιδιωτικού τομέα ο οποίος προορίζονταν να καταλάβει τον χώρο που άφηνε ελεύθερο το συρρικνούμενο κράτος.Παρά το γεγονός ότι οι κοινωνικές παροχές δεν περικόπηκαν,οι παραγωγικές επενδύσεις μειώθηκαν σημαντικά. Από ένα σημείο και πέρα υπήρξε εκρηκτική αύξηση μη δυνάμενων να απορροφηθούν πτυχιούχων, άλλα και μεγάλης μάζας ανειδίκευτων ανέργων.
Αυτό το μπλοκάρισμα της κοινωνικής κινητικότητας βρίσκεται πίσω από την λεγόμενη «αραβική άνοιξη».Υπήρξε αναμφισβήτητα ξένος δάκτυλος που υποκίνησε τις ταραχές. Η ξένη επέμβαση αξιοποίησε όμως την προϋπάρχουσα «εύφλεκτη ύλη» των κοινωνικο-οικονομικών προβλημάτων.
Στην Αίγυπτο και την Τυνησία οι ισλαμικές κυβερνήσεις που προέκυψαν μετά τις ταραχές προσπάθησαν ανεπιτυχώς να μιμηθούν το μακρόβιο παράδειγμα του πολιτικού ισλάμ στην Τουρκία του Ερντογάν.Στη συνέχεια, τα κοσμικό καθεστώς που διαδέχθηκε το αποτυχημένο ισλαμικό πείραμα στην Αιγυπτο έσπευσε να θέσει εκτός νόμου την οργάνωση των Αδελφών Μουσουλμάνων, που ενέπνευσε αρκετούς πολιτικούς σε αυτή την αραβική χώρα της Βόρειας Αφρικής.
Στη Λιβύη μετά την απροσχημάτιστη ξένη επέμβαση ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος. Στη Συρία, η στήριξη του καθεστώτος του Άσαντ από το Ιράν και από ένα σημείο και πέρα και από τη Ρωσία, διέσωσε μεν το καθεστώς, δεν κατόρθωσε όμως να αποτρέψει τον πόλεμο και τον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων από τις εστίες τους.
Το κύμα αστάθειας που συνδέθηκε με την «αραβική άνοιξη» δεν άφησε άθικτες ούτε καν τις ανθηρές, λόγω της παραγωγής ορυκτών καυσίμων, μοναρχίες του Περσικού κόλπου. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι στοχοποίησαν τις βασιλικές οικογένειες αυτών των κρατών και προσπάθησαν, και συνεχίζουν να προσπαθούν, να απονομιμοποιήσουν τα καθεστώτα τους.
Στο Ιράκ τέλος οι Αμερικανοί κέρδισαν παλιότερα τον πόλεμο αλλά απέτυχαν παταγωδώς να διαχειριστούν την «ειρήνη».Οι εύθραυστες κρατικές δομές,οι χωριστικές τάσεις και η δράση βίαιων ομάδων χαρακτηρίζουν ακόμη και σήμερα την δημόσια ζωή αυτού του κράτους.
Β. Τρεις περιφερειακές συσπειρώσεις και τα περιθώρια ελιγμών τους
Την ίδια στιγμή που ο αραβικός κόσμος γνώριζε αυτές τις αλλαγές, σημειώνονταν και άλλες εξελίξεις και μεταβολές. Ορισμένες από αυτές είναι: ο κλονισμός της αμερικανικής ηγεμονίας και η μερική απαγκίστρωση των Η.Π.Α από την περιοχή, η προσεκτική επιστροφή της Ρωσίας στη Συρία και τη Λιβύη και η σχετικά περιορισμένη κινεζική διείσδυση στην περιοχή(ιδίως στο Ιραν με ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα ύψους 400 δισ δολαρίων για έργα υποδομών στην ενέργεια, τις μεταφορές και τον ψηφιακό δρόμο του μεταξιού).
Οι εξελίξεις αυτές παρέχουν στις χώρες της περιοχής, ιδιαίτερα σε αυτές που διαθέτουν ένα πολιτικοστρατιωτικό και οικονομικό εκτοπισμα,τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται σε κάποιο βαθμό τις αντιθέσεις μεταξύ των Μεγάλων προς ίδιον όφελος και να στρέφουν τον έναν εναντίον του άλλου κάποιες φορές. Τα μεγαλύτερα περιθώρια ελιγμών και η σχετική ελευθερία κινήσεων επιτρέπουν οραματισμούς και σχεδιασμούς για οργάνωση της περιοχής σε μια κάπως αυτόνομη βάση. Τρεις περιφερειακές συσπειρώσεις προσπαθούν να αξιοποιήσουν τα νέα δεδομένα.
Η πρώτη δεν είναι πολυπληθής από πλευράς κρατών που συμμετέχουν αλλά φιλοδοξεί έντονα και με αθέμιτα μέσα να ηγηθεί της περιοχής. Γίνεται λόγος για το νεο-οθωμανικό όραμα για περιφερειακή ηγεμονία. Πιστός σύμμαχος της Τουρκίας είναι το Κατάρ, στο οποίο η Τουρκία διαθέτει στρατιωτική βάση (όπως και στη Λιβύη και τη Σομαλία).Η συνεργασία του Ερντογάν με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, την παλαιότερη και αιγυπτιακής προέλευσης ισλαμική οργάνωση της περιοχής, δίνει τη δυνατότητα στην Τουρκία να διεμβολιζει σε κάποιο βαθμό τους αραβικούς πληθυσμούς και να επιχειρεί απονομιμοποίηση των καθεστώτων τους.Η σημαντική εξάλλου πολιτικοστρατιωτική και οικονομική ισχύς της Τουρκίας προσδίδει υπολογίσιμη βαρύτητα στους τουρκικούς σχεδιασμούς.
Η δεύτερη περιφερειακή συσπείρωση που αξιοποιεί τις παρεχόμενες ευκαιρίες για σχετικά αυτόνομη δράση έχει στον πυρήνα της το Ιράν. Η δημιουργία ενός ισχυρού δικτύου σιιτικών πολιτοφυλακών και οργανώσεων που δρουν στο Λιβανο,τη Συρία και το Ιράκ στηρίζει τις περιφερειακές φιλοδοξίες των Περσών σε συνδυασμό με τον αξιόμαχο περσικό στρατό, την υπολογίσιμη μαλακή ισχύ του Ιράν ως προπυργίου του σιιτισμού και το μεγάλο όγκο παραγωγής ορυκτών καυσίμων.
Η από κοινού εχθρότητα απέναντι στο Ιράν και τους συμμάχους του καθώς και στις απειλητικές βλέψεις της Τουρκίας οδήγησε την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία, τα Η.Α.Ε (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα) και άλλες μικρότερες μοναρχίες του περσικού κόλπου σε συνεργασία μεταξύ τους και (ανοιχτά ή όχι) και με το Ισραήλ ,όπως και με την Ελλάδα και την Κύπρο.
Η αμερικανική ενθάρρυνση επί Τραμπ σε αυτό το τελευταίο πλέγμα συμμαχιών, των λεγόμενων «συμφωνιών του Αβραάμ»,ήταν αναμφισβήτητη. Η περιφερειακή αυτή συσπείρωση δεν μπορεί να θεωρηθεί όμως αποκλειστικά και κυρίαρχα αμερικανικό δημιούργημα. Με δεδομένη την μερική απαγκίστρωση της Αμερικής, αποτελεί καρπό των διαδικασιών αποσταθεροποίησης της περιοχής και της θέλησης των αραβικών καθεστώτων να στηριχθούν πρώτα και κύρια στις δικές τους δυνάμεις και στις δυνάμεις της ευρύτερης περιφέρειας για να υπερασπισθούν τα εθνικά τους συμφέροντα και να διασφαλίσουν την μακροημέρευση τους.
Γ. Μερικές προϋποθέσεις οργάνωσης της περιοχής σε αυτόνομη βάση και η Ελλάδα
Η Ελλάδα μέχρι πρόσφατα φέρονταν σαν να είναι ένα συνηθισμένο ευρωπαϊκό κράτος χωρίς εχθρούς και χωρίς οξύτατα προβλήματα ασφαλείας και επιβίωσης. Είχε ως μόνη μέριμνα της την οικονομική της ευημερία. Η όξυνση της τουρκικής επιθετικότητας την ξύπνησε από τον μακάριο μεταπολιτευτικό της ύπνο με αποτέλεσμα να αρχίσει να ανακαλύπτει την ευρύτερη γειτονιά της.
Με την αποφασιστικότητα που έδειξε η Ελλάδα πέρυσι στον ‘Εβρο ,την «επακούμβηση» στο ανατολικό Αιγαίο και το πρόσφατο άτυπο ντιμπέιτ Δενδια και Τσαβούσογλου δόθηκαν κάποια εχέγγυα σοβαρότητας, γεγονός που επέτρεψε να εμβαθυνθούν και να αυξηθούν οι συμμαχίες μας.
Δεν αρκεί όμως η αποφασιστική μας στάση για να προσλάβει μονιμότερο χαρακτήρα η σχέση μας με τους Άραβες και το Ισραήλ. Καθώς η προεδρία Μπάιντεν δεν φαίνεται να θέλει, προς το παρόν τουλάχιστον, να ανατρέψει το καθεστώς του Ιράν και έχει και κάποιες προσχηματικές η όχι επιφυλάξεις για το κατά πόσον γίνονται σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα από την Αίγυπτο του Σίσι και τις μοναρχίες του κόλπου,δεν αποκλείεται να μειωθεί στα μάτια της η αξία των «συμφωνιών του Αβραάμ» και να προσπαθήσει να βρει στο μέλλον έναν τρόπο συνύπαρξης με την αυτονομημένη Τουρκία.
Η ελληνική διπλωματία πρέπει λοιπόν να ενσωματώσει και άλλες παραμέτρους στη φαρέτρα της αν δεν θέλει να βρεθεί μπροστά σε δυσάρεστες εκπλήξεις. Έτσι η Ελλάδα θα πρέπει να κινηθεί ώστε η Γαλλία και η Ιταλία να συμβάλλουν στην σταθεροποίηση και ειρήνευση της περιοχής (να συμμετάσχουν για παράδειγμα στην ανοικοδόμηση της Συρίας και της Λιβύης).Η οικονομική ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την Τουρκία και την Λιβύη για να συγκρατούν τις μεταναστευτικές ροές δεν είναι αρκετή. Απαιτείται η ενασχόληση με τα βαθύτερα αίτια και τις ρίζες της όξυνσης του μεταναστευτικού ζητήματος.
Προσπάθεια πρέπει να γίνει και για να σταματήσουν οι εποικισμοί των Ισραηλινών στη Δυτική όχθη, ως μίνιμουμ προϋπόθεση για αδιατάρακτη συνεργασία των Αράβων με το Ισραηλ.Τα αισθήματα αλληλεγγύης των αραβικών πληθυσμών προς τους Παλαιστίνιους παραμένουν ισχυρά και δεν πρέπει να αφήνονται περιθώρια εκμετάλλευσης τους και εργαλειοποίησης τους από την Τουρκία.
Τέλος θα πρέπει να βρεθούν τρόποι απεύθυνσης της Ελλάδας προς την τουρκική κοινή γνώμη, ανάλογοι με την αιχμηρή μεν αλλά και ταυτόχρονα διαφωτιστική και ευγενική παρέμβαση του Δένδια.Η παρέμβαση αυτή βρήκε απήχηση σε μια μερίδα του τουρκικού ακροατηρίου γιατί λειτούργησε καθαρκτικά και όχι όπως ορισμένοι νόμισαν σαν «κοκορομαχία».Ο πόθος για μια οργάνωση της περιοχής σε αυτόνομη βάση και η επιθυμία για τον αυτοπροσδιορισμό της είναι κοινός στόχος των λαών της γειτονιάς μας, αλλά θα πρέπει να βασισθεί στις αρχές του διεθνούς δικαίου και του δικαίου της θάλασσας.Αλλοιώς ακόμη και αν επιτευχθεί η αυτονόμηση της περιοχής δεν θα έχει ιδιαίτερο νόημα και μεγάλη διάρκεια.
Πηγές
Making and unmaking of the greater middle east.By Kevan Harris,N.L.R Sept/Oct 2016.
Interregnum:The regional order in the middle east and north africa after 2011.By Raffaela.A. Del Sarto,Helle Malmvig and Eduard i Lecha.Menara final reports.No.1,February 2019.
