Στήν παροῦσα ἐργασία μας θά ἀναφερθοῦμε στήν αἰωνιότητα τῆς κολάσεως. Τό ζήτημα εἶναι κρίσιμο καί νευραλγικό καί ἤγειρε πολλές συζητήσεις στήν Ἐκκλησιαστική ἱστορία. Μάλιστα καί στίς ἡμέρες μας ὁρισμένοι σύγχρονοι θεολόγοι, ἤ θεολογοῦντες, ἰσχυρίζονται ὅτι τό αἰώνιον, τό ἀτελεύτητον τῆς κολάσεως ἀντιβαίνει στήν παναγαθότητα τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός μέ τήν ἀσύλληπτη ἀγαθότητά του, ἰσχυρίζονται, στό τέλος θά σώσει, θά ἀποκαταστήσει τούς πάντες. Μέ τήν παροῦσα ἐργασία θέλω νά διατυπώσω ὁρισμένες σκέψεις γιά τήν αἰωνιότητα τῆς κολάσεως–βασικά ὄχι δικές μου, ἀλλά τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, καί δή τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.
Κατ ̓ἀρχήν τό ζήτημα τῆς αἰωνιότητος τῆς κολάσεως προσέκρουσε στό λεγόμενο ὀντολογικό ἐπιχείρημα: ὁ Ὠριγένης καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης ἀδυνατοῦσαν νά συμβιβάσουν τήν αἰωνιότητα τῆς κολάσεως μέ τήν ὑπόληψη ὅτι τό κακό εἶναι προσωρινό καί πρόσκαιρο ἀκριβῶς ἐπειδή στερεῖται ὀντότητος. Τό κακό κατ ̓οὐσίαν εἶναι μή ὄν, ἄρα δέν μπορεῖ νά ἔχει αἰώνια ὕπαρξη. Ἑπομένως καί ἡ κόλαση δέν εἶναι αἰώνια, ἀλλά ἔχει “προσωρινό” χαρακτῆρα.
Τό ἐπιχείρημα ὅμως αὐτό προσκρούει σέ δύο ἀντεπιχειρήματα. Α) Ἡ κόλαση δέν συνιστᾶ κακόν, ἀλλά ἀναίρεση τοῦ κακοῦ. Β) Στήν σκλήρυνση καί πόρωση τῆς ἐλευθερίας τῶν αὐτεξουσίων ὄντων (ἐκπεσόντων ἀγγέλων καί κολασμένων ἀνθρώπων).
Α) Κατά τόν Δαμασκηνό ἡ κόλαση δέν εἶναι κακό. Κακό εἶναι νά κάνουμε τούς ἑαυτούς μας ἀξίους τῆς κολάσεως. Μάλιστα ἡ κόλαση, ὡς ἐξορίζουσα τό κακό, εἶναι καλό. «Εἰ κακὸν ἡ κακία, καλὸν ἡ κόλασις τοῦτο ἐξορίζουσα… οὐ γὰρ ἡ κόλασις κακή, ἀλλὰ τὸ ἄξιον ἑαυτὸν ποιῆσαι κολάσεως».[1] Ἡ κόλαση εἶναι καλό, ἐπειδή καταργεῖ τό κακό. Τό καταργεῖ μέ τήν ἑξῆς ἔννοια: στόν μέλλοντα αἰώνα ὁ Θεός θά εἶναι τά πάντα ἐν πᾶσι καί δέν θά ὑφίσταται ἡ ὕλη τῆς κακίας, δηλαδή ἡ βρώση, ἡ πόση, ἡ σαρκική ἡδονή, τά χρήματα, ἡ ἀδικία κ.λ.π., ὥστε νά μπορεῖ νά ἱκανοποιηθεῖ ἡ κακία. Ἔτσι οἱ κολασμένοι ὡς ἔχοντες τήν ἐπιθυμία τῆς κακίας καί μή δυνάμενοι νά τήν ἱκανοποιήσουν θά ὀδυνῶνται, καθόσον ἡ ἀνικανοποίητη ἐπιθυμία δίκην πυρός θά τούς κατακαίει. «Εἰ δὲ λέγετε, ὅτι συνέφερεν αὐτῷ (ἐνν. τῷ Ἰούδᾳ) μὴ γενέσθαι ἤπερ γενέσθαι καὶ κολασθῆναι ἀτελευτήτως, φαμέν, ὅτι ἡ κόλασις ἐκείνη οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν εἰ μὴ πῦρ ἐπιθυμίας τῆς κακίας καὶ ἁμαρτίας καὶ πῦρ ἀστοχίας τῆς ἐπιθυμίας. Οὐ γὰρ ἐπιθυμοῦσι θεοῦ οἱ ἐν τῇ κακίᾳ τὸ ἄτρεπτον ἐσχηκότες, ἀλλὰ τῆς κακίας, ἐκεῖ δὲ ἐνέργεια κακίας καὶ ἁμαρτίας οὐκ ἔσται. Οὐδὲ γὰρ ἐσθίομεν οὐδὲ πίνομεν οὐδὲ ἐνδυόμεθα οὐδὲ γαμοῦμεν οὐδὲ πλουτοῦμεν οὐδὲ φθόνος ἰσχύει οὐδὲ τι τῶν τῆς ἁμαρτίας εἰδῶν. Ἑπιθυμοῦντες οὖν καὶ μὴ ἔχοντες τὰ τῆς ἐπιθυμίας πυρὸς δίκην ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας καταφλέγονται. Οἱ δὲ τοῦ ἀγαθοῦ, τουτέστι
μόνου τοῦ θεοῦ, ἐπιθυμοῦντες, τοῦ ὄντος καὶ ἀεὶ ὄντος, καὶ τυγχάνοντες εὐφραίνονται κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῆς ἐπιθυμίας αὐτῶν, καθ ̓ ἣν τυγχάνουσι τοῦ ἐπιθυμουμένου».[2] Ἡ κόλαση ἑπομένως δέν εἶναι τό αἰώνιον βασίλειον τοῦ κακοῦ καί τῆς ἁμαρτίας, ἀλλά ὁ τόπος καί ὁ τρόπος ἀναιρέσεως τοῦ κακοῦ, κατά τρόπον ὅμως ἀνόνητον γιά τούς κολασμένους.
Ἡ Κόλαση καί ὁ Παράδεισος θά εἶναι λοιπόν ἀστοχία ἤ ἐπίτευξη τῆς ἐπιθυμίας ἀντιστοίχως. Οἱ ἐπιθυμοῦντες τοῦ Θεοῦ θά εὐφραίνονται, ἐπειδή θά ἱκανοποιεῖται ἡ ἐπιθυμία τους, καθόσον ὁ Θεός θά εἶναι, ὅπως ἐσημειώθη, τά πάντα ἐν πᾶσι, οἱ δέ ἐπιθυμοῦντες τήν κακία καί τήν ἁμαρτία θά ὀδυνῶνται, ἐπειδή ἡ ἐπιθυμία τους δέν θά ἱκανοποιεῖται καί ὡς πῦρ θά τούς καταφλέγει. Ἔτσι ὁ Θεός εἶναι ἀνεύθυνος τῆς κολάσεως. Σ ̓ ὅλους θά παρέχει τά ἀγαθά του, ἀλλ ̓ ἕκαστος ἀναλόγως τῆς δεκτικότητός του θά τά ἀπολαμβάνει ἤ ὄχι. «Ὁ θεὸς καὶ τῷ διαβόλῳ ἀεὶ παρέχει τὰ ἀγαθά, ἀλλ ̓ ἐκεῖνος οὐ θέλει λαβεῖν. Καὶ ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι πᾶσιν δίδωσι ὁ θεὸς τὰ ἀγαθά· πηγὴ γάρ ἐστι τῶν ἀγαθῶν πᾶσι βρύουσα τὴν ἀγαθότητα, ἕκαστος δέ, καθὼς ἑαυτὸν κατεσκεύασε δεκτικόν, μετέχει τοῦ ἀγαθοῦ. Ἐνταῦθα μὲν οὖν περὶ ἄλλα τὴν ὄρεξιν ἔχοντες καὶ ἐπιτυγχάνοντες κἂν ποσῶς ἡδώμεθα, ἐκεῖσε δέ, ὅταν “ὁ θεὸς εἴη τὰ πάντα ἐν πᾶσι”, μὴ βρώσεως οὔσης, μὴ πόσεως μηδέ τινος σαρκικῆς ἡδονῆς μηδέ τινος ἀδικίας οἱ μηδὲ τὰς συνήθεις ἡδονὰς ἔχοντες μηδὲ τῶν ἐκ θεοῦ δεκτικοὶ ὄντες ὀδυνῶνται ἀνηκέστως, οὐ τοῦ θεοῦ κόλασιν ποιήσαντος, ἀλλὰ ἡμῶν ἑαυτοῖς τὴν κόλασιν εὐτρεπισάντων, ἐπεὶ οὐδὲ θάνατον ὁ θεὸς ἐποίησε, ἀλλ ̓ ἡμεῖς ἑαυτοῖς τοῦτον ἐπεσπασάμεθα».[3] Ἡ κόλαση κατ ̓οὐσίαν εἶναι ἐφεύρημα τῶν λογικῶν ὄντων. Ἡ καταδικαστική ψῆφος δέν εἶναι τόσο τοῦ Θεοῦ – εἶναι βεβαίως καί τοῦ Θεοῦ – ὅσο εἶναι τῶν ἰδίων τῶν αὐτοκολαζομένων ὄντων. Ὁ Θεός σεβόμενος τήν ἐλευθερία των προσυπογράφει καί ἐπικυρώνει τήν ἀρνητική ἀπόφασή τους, τήν ἀμετάβλητη ἀπόφασή τους νά μείνουν αἰωνίως ἐκτός τοῦ Θεοῦ. Ὁ π. Πορφύριος λέγει ἐπ ̓ αὐτοῦ: «Ζωή χωρίς Χριστό εἶναι θάνατος, εἶναι κόλαση, δέν εἶναι ζωή. Αὐτή εἶναι ἡ κόλαση, ἡ μή ἀγάπη. Ἡ ἀγάπη εἶναι ἡ ζωή τοῦ Χριστοῦ. Ἤ θά εἶσαι στή ζωή ἤ στό θάνατο. Ἀπό σένα ἐξαρτᾶται νά διαλέξεις».[4] Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι καί ὁ Πλάτων στήν Πολιτεία (617 e) διατυπώνει παρομοία ἄποψη γιά τήν μεταθανάτια ζωή: ἡ εὐθύνη τῆς ἐκλογῆς βαραίνει τό ἄνθρωπο καί ὄχι τόν Θεό. «Ἀνάγκης θυγατρός κόρης Λαχέσεως λόγος. Ψυχαί ἐφήμεροι, ἀρχή ἄλλης περιόδου θνητοῦ γένους θανατηφόρου. Οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ ̓ ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε. Πρῶτος δ ̓ ὁ λαχών πρῶτος αἱρείσθω βίον ᾧ συνέσται ἐξ ἀνάγκης. Ἀρετή δέ ἀδέσποτον, ἥν τιμῶν καί ἀτιμάζων πλέον καί ἔλλατον αὐτῆς ἕκαστος ἕξει. Αἰτία ἑλομένου· θεός ἀναίτιος». Μετάφραση (Κωνσταντίνου Γεωργούλη): « Τῆς κόρης πού τή λένε Λάχεσι κι ̓ ἔχει μάνα τήν Ἀνάγκη λόγος! Ψυχές ἐφήμερες! Ἀρχίζει γιά τό θνητό γένος μιά ἄλλη περίοδος πού τέρμα της θά εἶναι ὁ θάνατος. Δέν θά σᾶς πάρη μέ τόν κλῆρο ὁ δαίμονας σας, ἀλλά ἐσεῖς θά διαλέξετε τό δαίμονά σας· ὅτινος ὁ κλῆρος πρῶτος λάχη, πρῶτος νά διαλέξη τή ζωή πού ἀναγκαστικά θά ζήση. Ἡ ἀρετή δέν εἶναι ἰδιοκτησία κανενός, ἡ μετοχή πού θά ἔχη κανείς ἐπάνω σ ̓ αὐτή θά εἶναι μεγαλύτερη ἤ μικρότερη ἀνάλογα μέ τήν ἐκτίμηση ἤ τήν περιφρόνηση πού θά δείξη ἀπέναντί της. Ἡ εὐθύνη πέφτει σ ̓ αὐτόν πού κάνει τήν ἐκλογή· ὁ θεός εἶναι ἀνεύθυνος».[5]
Σημειωτέον δέ ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ, ὁ ἴδιος ὁ Θεός, ἡ ἄκτιστη ἐνέργειά του, εἶναι Παράδεισος γιά τούς σεσωσμένους καί Κόλαση γιά τούς κολασμένους. Οἱ μέν σεσωσμένοι θά βιώσουν τήν ἄκτιστη ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ ὡς δροσοβόλο χάρη, ὡς ὑετίζουσα φλόγα, ἐνῶ οἱ κολασμένοι ὡς ἀδιαπέραστο ζόφο, ὡς πῦρ καταναλῖσκον. Ὁ Σέρβος Ἐπίσκοπος π. Εἰρηναῖος Μπούλοβιτς γράφει: «Μία καί ἡ αὐτή ἐνέργεια καί χάρις, ἕν καί τό αὐτό φῶς τῆς Τριάδος, ἐπιδρᾷ ἐπί μέν τῶν δεκτικῶν αὐτοῦ ὡς φωτισμός καί θεοφάνεια, ἐπί δέ τῶν ἀνεπιδέκτων αὐτοῦ ὡς σκότος ἀδιαπέραστον (ἐνῷ εἰς τήν πραγματικότητα οἱ ἴδιοι, ὄντες αὐτάρκεις καί ἀνέραστοι ἔναντι τοῦ Θεοῦ, εἶναι ἀδιαπέραστοι διά τάς ἀκτῖνας τοῦ θείου φωτός) ἤ πῦρ τι ἀφεγγές καί βασανιστικόν δι ̓ αὐτούς, μόνον δι ̓ αὐτούς. Συνελόντ ̓ εἰπεῖν, τό φῶς τῆς θεοπτίας καί τό πῦρ τῆς κολάσεως εἶναι μία καί ἡ αὐτή ἐνέργεια ἤ χάρις τῆς Ἁγίας Τριάδος. Ἡ διαφορά εὑρίσκεται ἐν τῷ τρόπῳ ἤ ἐν τῇ δυνατότητι εἰσδοχῆς καί βιώσεως αὐτῆς ἐκ μέρους τῶν ἀνθρώπων»[6]. Ἄλλωστε τό ἄν τό πῦρ τῆς κολάσεως εἶναι κτιστό ἤ ἄκτιστο ἦταν ζήτημα συζητήσεως μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων καί Λατίνων στή Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Οἱ Ὀρθόδοξοι ὑπεστήριζαν ὅτι τό πῦρ τῆς κολάσεως εἶναι ἄκτιστο, οἱ Λατῖνοι κτιστό. Δέν ὑπάρχει λοιπόν κανείς τόπος ἔρημος τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ – οὔτε ἡ κόλαση. Ὁ ἴδιος ὁ Θεός εἶναι Παράδεισος γιά τούς δικαίους καί Κόλαση γιά τούς ἀδίκους.
Β) Εἰσερχόμεθα στό δεύτερο ἀντεπιχείρημα, αὐτό τῆς ἐλευθερίας τῶν λογικῶν καί αὐτεξουσίων ὄντων, τό ὁποῖο ὄντως στήν κατάσταση πού εὑρισκόμεθα εἶναι δύσληπτο καί δυσκατανόητο. Εἶναι δύσκολο νά κατανοήσουμε τήν ἄρνηση τοῦ Θεοῦ «τῶν ἐν τῇ κακίᾳ τό ἄτρεπτον ἐσχηκότων». Γιά νά τήν κατανοήσουμε, ἔστω ἀμυδρῶς, θά ἀναφερθῶ σέ δύο μαρτυρίες δύο συγχρόνων Γεροντάδων τοῦ Ἁγίου Ὄρους, πού εἶναι πολύ χαρακτηριστικές καί διαφωτιστικές ὡς πρός τό θέμα τῆς πορώσεως καί διαστροφῆς τῆς ἐλευθερίας τῶν κολασμένων δημιουργημάτων. Πρώτη μαρτυρία εἶναι αὐτή τοῦ π. Ἐφραίμ, τοῦ πρώην ἡγουμένου τῆς ἱερᾶς Μονῆς Φιλοθέου, τώρα εὑρισκομένου στήν Ἀριζόνα τῆς Ἀμερικῆς. Ἔγραφε ὁ π. Ἐφραίμ πρό τριακονταετίας περίπου: «Ἄκουσε καί ἄλλην διήγησιν παρομοίαν: Ὅταν εἴμεθα εἰς τήν Νέαν Σκήτην, ζῶντος τοῦ Γέροντος μου Ἰωσήφ, μᾶς ἦλθεν ἕνας νεαρός δαιμονισμένος… Ὁ νέος αὐτός εἶχε δαιμόνιον γυναικός τοῦ δρόμου. Ὅταν τόν ἔπιανε ἄλλαζεν τήν φωνή του ὡς φωνή κοινῆς γυναικός καί ἔλεγε περί ὧν “αἰσχρόν ἐστι καί λέγειν” κατά τόν Ἀπόστολον. Ἦτον τήν τέχνην βαρελοποιός. Ἀφήνομεν τό ὄνομά του. Ἔμεινε λοιπόν εἰς τήν Συνοδείαν μας ἀρκετόν καιρόν καί τίς ὧρες ἐργασίας ἤρχετο εἰς τό ἐργόχειρον νά βοηθῆ ὅ,τι ἠμποροῦσε. Τήν τρίτην ἡμέραν μοῦ λέγει: -Πάτερ, δέν μέ μαθαίνεις καί ἐμένα νά κάμω σφραγίδια; Αὐτά τά βαρέλια πού κάνω εἶναι βαριά δουλειά. Καί ἔχω καί αὐτόν ἐδῶ μέσα μου, συνεχῶς μέ καταρρακώνει. – Νά σέ μάθω, ἀδελφέ μου, νἆναι εὐλογημένον! –Νά, ἔτσι καί ἔτσι θά κάνης. Τά ἐργαλεία εἶναι ἐδῶ· τά ξύλα ἐκεῖ· τά δείγματα μπροστά σου· σ ̓ αὐτόν τόν πάγκο θά ἐργάζεσαι. Μόνον πού, καθώς βλέπεις ἐδῶ στήν Συνοδεία ὅλοι οἱ πατέρες δέν ὁμιλοῦν, λέγουν πάντοτε τήν “εὐχή”. Λέγοντας αὐτά ἤθελα νά ἀποφύγω ὅσον τό δυνατόν τήν ἀργολογίαν καί τόν μετεωρισμόν μου εἰς τήν προσευχήν. Ἀλλά καί κάτι ἄλλο μοῦ ἐγεννήθηκε ἐκείνην τήν στιγμήν: Ἆραγε, συλλογίσθηκα, οἱ δαιμονιζόμενοι ἠμποροῦν νά λέγουν τήν “εὐχήν”; Λοιπόν ἐπιάσαμε τό ἐργόχειρον καί τήν εὐχήν. Δέν ἐπέρασαν λίγα λεπτά καί ἄναψε ὁ δαίμονας μέσα του. Ἄλλαξε τήν λαλιάν του καί ἄρχισε νά φωνάζη, νά αἰσχρολογῆ, νά ἀπειλῆ, νά ὑβρίζη. –Σκᾶσε κασίδη! Ἔλεγε ἀπό μέσα. Σκᾶσε! Παῦσε αὐτό τό μουρμουρητό! Τί λές καί λές τά ἴδια λόγια συνέχεια. Παράτα αὐτές τίς λέξεις. Μέ ζάλισες. Καλά εἶμαι μέσα σου. Τί θέλεις καί μέ ἀναστατώνεις;
Εἶπε κάμποσα ἔτσι. Τόν ἐπαίδευσε. Τόν ἄφησε. –Εἶδες τί μοῦ κάνει; μοῦ λέγει ὁ κακόμοιρος. Νά, αὐτά τραβῶ συνέχεια. -Ὑπομονή, ἀδελφέ μου, τοῦ λέγω· ὑπομονή! Μήν τοῦ δίνεις σημασία. Δέν εἶναι ἰδικά σου αὐτά, νά στεναχωρῆσαι. Ἐσύ φρόντισε τήν εὐχή.
Σχολάσαμε τό ἐργόχειρο καί πηγαίναμε πρός τόν Γέροντα. Καί πηγαίνοντας μοῦ λέγει· -Πάτερ, νά κάμω μιάν εὐχή καί γι ̓ αὐτόν πού ἔχω ἐδῶ μέσα μου, νά τόν ἐλεήση καί αὐτόν ὁ Θεός; Ἔ, τί ἧταν νά τό πῇ αὐτό ὁ ταλαίπωρος! Παρευθύς τόν πιάνει τό δαιμόνιο, καί τόν σηκώνει ἐπάνω, καί τόν βροντάει κάτω· ἐταράχτηκε ὁ τόπος. Ἀλλάσσει τήν γλῶσσα του καί τόν ἀρχίζει· -Σκᾶσε κασίδηηηηη! Σκᾶσε, σοῦ εἶπα. Τί εἶναι αὐτά πού λές; Τί ἔλεος; Ὄχι ἔλεος! Δέν θέλω ἔλεος! Ὄχι! Τί ἔκανα νά ζητῶ ἔλεος; Εἶναι ἄδικος ὁ Θεός! Γιά μιά μικρή ἁμαρτία, γιά μιά ὑπερηφάνεια, μέ ἐξώρισε ἀπό τήν δόξαν μου. Δέν φταῖμε ἐμεῖς. Αὐτός φταίει! Αὐτός νά μετανοήση! Ὄχι ἐμεῖς! Μακρυά ἀπό ἔλεος!
Τόν ἐπαίδευσε πολύ· τόν ἄφησε ράκος. Ἐγώ ἔφριξα εἰς τά λεγόμενα τοῦ δαίμονος. Καί ἐκατάλαβα διά πείρας εἰς ὀλίγα λεπτά, ὅσα θά ἧταν ἀδύνατον νά καταλάβω, διαβάζοντας περί δαιμόνων μύρια βιβλία».[7] Ἡ δεύτερη μαρτυρία εἶναι ἕνα θαυμαστό ὅραμα πού εἶδε ὁ γέρων Ἀρσένιος ὁ Γρηγοριάτης, ὅταν παρεκάλεσε τόν Θεό γιά τήν σωτηρία τοῦ Ἰούδα: «Ἐπί ὀκτώ χρόνια προσευχόταν νά τοῦ ἀποκαλύψη ὁ Θεός ἄν σώθηκε ἡ εὐεργέτις του, ἡ δεκαεξάχρονη Ζωή πού ἐκοιμήθη φυματική. Τό αἴτημα εἶχε κί ἄλλες προεκτάσεις περί τῆς θείας εὐσπλαγχνίας, πού συνοψίζονταν στήν ἱκεσία: “Θεέ μου πολυεύσπλαγχνε, ὅταν σώσης ὄχι μόνο τή ψυχή τῆς δούλης Σου, ἀλλά καί τόν Ἰούδα ἄν θελήσης νά βγάλης ἀπό τήν κόλασι, ποιός θά εἶναι ἐκεῖνος πού θά σέ ἐλέγξη;”…Εἰσῆλθε (ὁ π. Ἀρσένιος) σέ ἕνα σκοτεινό ὑπόγειο, ὅπου κολάζονταν ψυχές ἀσεβῶν καί ἀπίστων, ψυχές πού θεληματικά ἀρνήθηκαν τόν Χριστό. Ὁ π. Ἀρσένιος ἄρχισε τίς συμβουλές. Τούς παρότρυνε σέ μετάνοια ἐπικαλούμενος τό ἄπειρο ἔλεος τοῦ Κυρίου, πού θά τούς ἔσωζε μέ ἕνα “Κύριε ἐλέησον”. Ἄρχιζαν τότε ὅλοι νά φωνάζουν νά σταματήση. Ὁ π. Ἀρσένιος τούς παρακάλεσε πάλι καί πάλι. Δέν ἤθελαν κἄν νά ἀκούσουν τό φοβερό ὄνομα τοῦ Κυρίου Σαββαώθ. Οὔτε κἄν ἕνα θαῦμα ἀπό τόν οὐρανό ἐπιθυμοῦσαν νά δοῦν. Οὔρλιαζαν φρικτά, καί τό ὑπόγειο σκοτείνιασε ἀκόμη περισσότερο. Λίγο πρίν βγῆ ἀπό κεῖ μέσα ὁ π. Ἀρσένιος πανικόβλητος, τούς φώναξε: “Ἡ ἀπιστία σας ἐπί τῆς κεφαλῆς σας”. Ὅταν συνῆλθε, βρέθηκε στό κελλί του, καί ἔμεινε ἐκστατικός ὥρα πολλή, ἑρμηνεύοντας τό σωτηριῶδες ὅραμα, ἐκ τῶν ὑστέρων: Δέν εἶναι ὁ Θεός ἐκεῖνος πού δέν θέλει τήν σωτηρία τῶν κολασμένων, ἀλλά ἐκεῖνοι οἱ ἴδιοι, οἱ ὁποῖοι ἔπαθαν ψυχική διαστροφή ἐξ αἰτίας τῆς ἀμετανοησίας τους (δηλαδή βλασφημίας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος) καί παραμένουν γιά πάντα ἀμετανόητοι, ἀσυγχώρητοι καί αὐτοτιμωρούμενοι. Ἔτσι ἔλαβε ἀπάντησι καί γιά τόν Ἰούδα, πού ἐξέλεξε τό σκότος ἀντί γιά τό φῶς, καί χρησιμοποίησε τό θεῖο δῶρο τῆς ἐλευθερίας του ὡς μαχαίρι γιά τήν ψυχική καί σωματική του αὐτοκτονία».[8]
Ἀπό τίς μαρτυρίες αὐτές παίρνουμε μία ἰδέα τῆς διαστροφῆς τοῦ αὐτεξουσίου τῶν κολασμένων ὄντων. Ὁ Θεός ἐξάπαντος σέβεται τήν ἐλευθερία τῶν πλασμάτων του καί οὐδέποτε τήν καταλύει, σώζοντας ἄκοντας τούς κολασμένους. Οἱ κολασμένοι εἶναι πού δέν θέλουν τή σωτηρία τους καί τό ἀεί εὖ εἶναι καί ὄχι ὁ Θεός. Προτιμοῦν μέ ἕνα ἀθεράπευτο διαβολικό πεῖσμα τήν ἄρνηση τοῦ Θεοῦ καί τήν κατάσταση τοῦ ἀεί φεῦ εἶναι. «Καὶ ἐν μὲν τῷ βίῳ τούτῳ οἰκονομία τίς ἐστι καὶ κυβέρνησις καὶ πρόνοια ἄρρητος πρὸς ἐπιστροφὴν καὶ μετάνοιαν καλοῦσα τοὺς ἁμαρτάνοντας, μετὰ δὲ θάνατον οὐκέτι τροπή, οὐκέτι μετάνοια, οὐχὶ τοῦ θεοῦ μὴ δεχομένου μετάνοιαν – αὐτὸς γὰρ ἑαυτὸν ἀρνήσασθαι οὐ δύναται οὐδὲ ἀποβάλλεται τὴν συμπάθειαν –, ἀλλ ̓ ἡ ψυχὴ οὐκέτι τρέπεται».[9] Γιατί ὅμως ἡ ἐλευθερία διαστρέφεται σέ τέτοιο, ἀμετάβλητο, βαθμό; Κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό ἡ αὐτεξουσιότητα, ἡ ἐλευθερία δηλαδή, ἄλλως νοεῖται ἐπί τοῦ Θεοῦ, ἄλλως ἐπί τῶν ἀγγέλων καί ἄλλως ἐπί τῶν ἀνθρώπων. Στόν Θεό “ὑπερουσίως” – οὐδεμία ἄλλη πληροφορία δίδει ὁ Δαμασκηνός. Στόν ἄγγελο συμπίπτει χρονικῶς ἡ ἐκλογή τῆς πράξεως μέ τήν ἕξη – οὐδόλως παρεμβάλλεται χρόνος μεταξύ αὐτῆς καί ἐκείνης. Ὁ ἄγγελος ἄλλωστε ἔχοντας φυσικῶς τό αὐτεξούσιο, τό χρησιμοποιεῖ ἀνεμποδίστως, χωρίς νά ἀντιμετωπίζει σωματικά πάθη καί τόν ἔξωθεν προσβάλλοντα, ἤγουν τόν πειραστή. Στόν ἄνθρωπο λόγῳ τῆς ἔξωθεν προσβολῆς καί τοῦ βάρους τοῦ σώματος προηγεῖται ἡ ἕξη καί ἀκολουθεῖ ἡ πράξη: «Δεῖ δέ εἰδέναι, ὡς αὐτεξουσιότης ὁμωνύμως λέγεται, ἄλλως μέν ἐπί θεοῦ, ἄλλως ἐπί ἀγγέλων, καί ἄλλως ἐπί ἀνθρώπων, ἐπί θεοῦ μέν γάρ ὑπερουσίως, ἐπί δέ ἀγγέλων ὡς συντρεχούσης τῇ ἕξει τῆς προχειρίσεως καί παρενθήκην ὅλως χρόνου μή παραδεχομένης (ἔχων γάρ φυσικῶς τό αὐτεξούσιον ἀπαρεμποδίστως τούτῳ κέχρηται, μηδέ τήν ἐκ σωμάτων ἀντιπάθειαν ἔχων μηδέ τόν προσβάλλοντα), ἐπί δέ ἀνθρώπων ὡς χρονικῆς τῆς ἕξεως προεπινουμένης τῆς ἐγχειρήσεως· αὐτεξούσιος μέν γάρ ἐστιν ὁ ἄνθρωπος καί φυσικῶς ἔχει τό αὐτεξούσιον, ἔχει δέ καί τήν ἐκ τοῦ διαβόλου προσβολήν καί τήν τοῦ σώματος κίνησιν. Διά οὖν τήν προσβολήν καί τό βάρος τοῦ σώματος ἐφυστερίζει ἡ προχείρησις τῆς ἕξεως».[10] Ὁ ἄγγελος εἶναι ἀνεπίδεκτος μετανοίας, ἐπειδή εἶναι ἀσώματος, ἐν ἀντιθέσει πρός τόν ἄνθρωπο πού εἶναι δεκτικός μετανοίας ἐξ αἰτίας τῆς σωματικῆς του ἀσθενείας. «Ἀνεπίδεκτος μετανοίας, ὅτι καί ἀσώματος· ὁ γάρ ἄνθρωπος διά τήν τοῦ σώματος ἀσθένειαν τῆς μετανοίας ἔτυχεν.»[11] Τό σῶμα εἶναι αὐτό πού καθιστᾶ δυνατή τήν μετάνοια στόν ἄνθρωπο. Ἡ ἔλλειψη σώματος καθιστᾶ ἀδύνατη τήν μετάνοια στούς ἀγγέλους. Οἱ δύο παράγοντες πού καθιστοῦν δυνατή τήν μετάνοια εἶναι ἡ σωματικότητα καί ἡ χρονικότητα. Στόν ἄνθρωπο ἐνυπάρχει ἡ δυνατότητα τῆς μετανοίας ἀκριβῶς λόγῳ τοῦ σώματος καί τοῦ χρόνου, ὅπως προκύπτει ἀπό τήν ἰδιάζουσα σέ αὐτόν ἔννοια τοῦ αὐτεξουσίου. Μετά τό θάνατο λόγῳ τοῦ ὅτι δέν ὑφίστανται πλέον οἱ δύο αὐτοί παράγοντες, τό σῶμα καί ὁ χρόνος, ἡ μετάνοια εἶναι ἀδύνατη καί ὑφίσταται τό ἄτρεπτον τῆς καταστάσεως στήν ὁποία βρίσκεται ὁ ἄνθρωπος.
Μάλιστα ἡ ἀποδοχή τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν πάντων ὁδηγεῖ στήν ἀποδοχή ὅτι ὁ Θεός εἶναι ὁ Κολαστής, ὁ ὑπεύθυνος ἤ ὁ αἴτιος ἤ ὁ αὐτουργός τῆς κολάσεως, καί ὄχι ἡ διαστροφή τῆς ἐλευθερίας τῶν, οἰκειοθελῶς, ἀνιάτων ὄντων.Ὑπενθυμίζουμε: «…οὐ τοῦ θεοῦ κόλασιν ποιήσαντος, ἀλλὰ ἡμῶν ἑαυτοῖς τὴν κόλασιν εὐτρεπισάντων, ἐπεὶ οὐδὲ θάνατον ὁ θεὸς ἐποίησε, ἀλλ ̓ ἡμεῖς ἑαυτοῖς τοῦτον ἐπεσπασάμεθα» (Ἰωάννης Δαμασκηνός, ὅ.π.) Ἡ ἀποκατάσταση τῶν πάντων δέν ἐξαίρει τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ, ἀλλά, ὅσο καί ἄν φαίνεται παράδοξο, τήν καταστρατηγεῖ! Μάλιστα συγγενεύει κατά κάποιο τρόπο μέ τήν περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας Δικαιοσύνης διδασκαλία τοῦ Ἀνσέλμου Καντερβουρίας. Ὁ Θεός θά ἀποκαταστήσει τά κολασμένα πλάσματά του, ἀφοῦ πρῶτα ἱκανοποιηθεῖ ἡ τρωθεῖσα δικαιοσύνη του!
Μπορεῖ βέβαια κανείς νά προβάλει τό ἐπιχείρημα γιατί ὁ Θεός νά δημιουργήσει ὄντα, τά ὁποῖα, οἰκείᾳ ὑπαιτιότητι βεβαίως, θά κολασθοῦν αἰωνίως; Αὐτό δέν ἀντιβαίνει καί δέν καταλύει τήν παναγαθότητά του; Ὁ ἱερός Δαμασκηνός ἀπαντᾶ στήν ἔνσταση αὐτή ὡς ἑξῆς: Ἡ πράξη τῆς δημιουργίας εἶναι ἀγαθή πράξη τοῦ Θεοῦ. Ὁ κολασμός εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς κακῆς χρήσεως τῆς ἐλευθερίας τῶν δημιουργημένων ὄντων. Ἐάν ὁ Θεός δέν τούς δημιουργοῦσε ἐξ αἰτίας τῆς κακίας των, ἡ κακία τῶν δημιουργημάτων θά ἐξουδετέρωνε τήν ἀγαθότητα τοῦ Δημιουργοῦ: «Ὁ Θεός δι ̓ἀγαθότητα ἐκ τοῦ μή ὄντος εἰς τό εἶναι παράγει τά γιγνόμενα καί τῶν ἐσομένων προγνώστης ἐστίν. Εἰ μέν οὖν ἔμελλον ἔσεσθαι, οὐδ ̓ἄν κακοί ἔμελλον ἔσεσθαι οὐδ ̓ἄν προεγιγνώσκοντο. Τῶν γάρ ὄντων αἱ γνώσεις, καί τῶν πάντως ἐσομένων αἱ προγνώσεις· πρῶτον γάρ τό εἶναι, καί τότε καλόν ἤ κακόν εἶναι. Εἰ δέ μέλλοντας ἔσεσθαι διά τήν τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητα τό κακούς ἐξ οἰκείας προαιρέσεως μέλλειν ἔσεσθαι ἐκώλυσεν αὐτούς γενέσθαι, τό κακόν ἐνίκα ἄν τήν τοῦ Θεοῦ ἀγαθότητα. Ποιεῖ τοιγαροῦν ὁ Θεός ἀγαθά ἅπαντα, ἅ ποιεῖ· ἕκαστος δέ ἐξ οἰκείας προαιρέσεως καλός τε καί κακός γίνεται. Εἰ καί τοίνυν ἔφη ὁ Κύριος· “Συνέφερε τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ, εἰ οὐκ ἐγεννήθη”, οὐ τήν οἰκείαν κτίσιν κακίζων ἔλεγε, ἀλλά τήν ἐξ οἰκείας προαιρέσεως καί ῥαθυμίας ἐπιγενομένην τῷ κτίσματι αὐτοῦ κακίαν».[12]
Ἡ κόλαση λοιπόν εἶναι ἐπιγέννημα τῆς διαστροφῆς τῆς ἐλευθερίας ὁρισμένων πλασμάτων τοῦ Θεοῦ καί εἶναι αἰωνία. Ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ κόλαση ἔχει τέλος κατά τόν Μ. Βασίλειο εἶναι ἐφεύρημα καί μεθοδεία τῶν πονηρῶν δαιμόνων: «Τοῦ οὖν Κυρίου ποτέ μέν ἀποφαινομένου, ὅτι ἀπελεύσονται οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον, ποτέ δέ ἐκπέμποντός τινας εἰς τό πῦρ τό αἰώνιον τό ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καί τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ̇ καί ἄλλοτε ὀνομάζοντος γέεναν πυρός, καί ἐπιφέροντος, ὅπου ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτᾷ, καί τό πῦρ οὐ σβέννυται ̇ καί ἔτι πάλαι διά τοῦ προφήτου περί τινων προειρηκότος, ὅτι ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτήσει, καί τό πῦρ αὐτῶν οὐ σβεσθήσεται ̇ τούτων καί τῶν τοιούτων πολλαχοῦ τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς κειμένων, ἕν καί τοῦτο τῆς μεθοδείας τοῦ διαβόλου, τούς πολλούς τῶν ἀνθρώπων, ὥσπερ ἐπιλαθομένους τῶν τοσούτων καί τοιούτων τοῦ Κυρίου ρημάτων καί ἀποφάσεων, τέλος κολάσεως εἰς τό μάλλον κατατολμᾷν τῆς ἁμαρτίας ἑαυτοῖς ὑπογράφειν. Εἰ γάρ τῆς αἰωνίου κολάσεως ἔσται ποτέ τέλος, τέλος ἕξει πάντως καί ἡ αἰώνιος ζωή. Εἰ δέ ἐπί τῆς ζωῆς τοῦτο νοῆσαι οὐ καταδεχόμεθα, ποῖον ἔχει λόγον τῇ κολάσει τῇ αἰωνίῳ τέλος διδόναι; ἡ γάρ τοῦ αἰωνίου προσθήκη ἐφ ́ ἑκατέρων ἴσως κεῖται. Ἀπελεύσονται γάρ, φησίν, οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον ̇ οἱ δέ δίκαιοι εἰς ζωήν αἰώνιον. Τούτων οὖν οὕτως ὁμολογουμένων, εἰδέναι χρή, ὅτι καί τό, Δαρήσεται πολλάς, καί τό, Δαρήσεται ὀλίγας, οὐχί τέλος, ἀλλά διαφοράν κολάσεως δηλοῖ. Εἰ γάρ ὁ Θεός δίκαιος κριτής ἐστίν, οὐ μόνον τοῖς ἀγαθοῖς, ἀλλά καί τοῖς πονηροῖς, ἀποδιδούς ἑκάστῳ κατά τήν πράξιν αὐτοῦ, δύναται εἶναι ὁ μέν τις πυρός ἀσβέστου ἄξιος, καί τούτου ἤτοι μαλακωτέρου, ἤ μάλλον φλέγοντος ̇ ὁ δέ τις σκώληκος ἀτελευτήτου, καί τούτου πάλιν ἤ πραότερον ὀδυνῶντος, ἤ σφοδρότερον κατά τήν ἀξίαν ἑκάστου ̇ καί ἄλλος γεένης διάφορα ἐχούσης τά κολαστήρια ̇ καί ἕτερος τοῦ ἐξωτέρου σκότους, ἔνθα ὁ μέν τις ἐν κλαυθμῷ μόνον, ὁ δέ τι καί ἐν βρυγμῷ τῶν ὀδόντων διά τό ἐπιτεταμένον τῶν πόνων γίνεται. Καί τό ἐξώτερον δέ σκότος ὑποφαίνει πάντως εἶναι τι καί ἐσώτερον. Καί τό, εἰς πυθμένα ᾅδου, ἐν Παροιμίαις εἰρημένον δηλοῖ, ὅτι εἰσί τινες ἐν τῷ ᾅδῃ μέν, οὐκ, ἐν πυθμένι δέ ᾅδου, κουφοτέραν ὑπομένοντες τήν κόλασιν».[13] Ὁμοίως καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος ἀποφαίνεται: «Αἰωνία ἡ κόλασις οὐ θανάτου προσδοκία ̇ ἀθάνατος γάρ ἡ τιμωρία καί τά σώματα τά κολαζόμενα ἀθάνατα» (PG 55, 249).
Σημειώσεις
[1] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων 49, 1-3, ἔκδοση B. Kotter, τόμος IV, Βερολῖνο 1981, σ. 377.
[2] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων 36, 7-18, ἔκδοση B. Kotter, τόμος IV, Βερολῖνο 1981, σ. 373.
[3] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων 71, 1-4, ἔκδοση B. Kotter, τόμος IV, Βερολῖνο 1981, σ. 389
[4] Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος καί λόγοι, Ἱερά Μονή Χρυσοπηγῆς, Χανιά 2004, σελ. 2192
[5] Πλάτωνος Πολιτεία, εἰσαγωγή- ἑρμηνεία-σημειώσεις Κ. Δ. Γεωργούλη, τρίτη ἔκδοσις, ἐκδ. Ἰ. Σιδέρης, Ἀθήνα χ.χ.,σελ. 330
[6] Εἰρηναίου Μπούλοβιτς, Τό μυστήριον τῆς ἐν τῇ Ἁγίᾳ Τριάδι διακρίσεως τῆς θείας οὐσίας καί ἐνεργείας κατά τόν ἅγιον Μᾶρκον Ἐφέσου τόν Εὐγενικόν, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 465
[7] Ἀρχιμ. Ἐφραίμ Ἡγουμένου Ἱ. Μ. Φιλοθέου, “Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ἐλέησόν με- Κεφάλαια περί προσευχῆς”, στή Σύναξη, τεῦχος 10, Ἄνοιξη 1984, σσ. 45-46
[8] Ἱερομονάχου Ἀρτεμίου Γρηγοριάτου, “Μοναχός Ἀρσένιος Γρηγοριάτης”, στό Ὁ Ὅσιος Γρηγόριος, ἔτος 1992, τεῦχος 17, σσ. 95 καί 96-97
[9] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Μανιχαίων 75, 5-9, ἔκδοση B. Kotter, τόμος IV, Βερολῖνο 1981, σ. 391
[10] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, νη ́122-132, ἔκδοση B. Kotter, τόμος ΙΙ, Βερολῖνο 1973, σ. 142
[11] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, ιζ ́20-21, ἔκδοση B. Kotter, τόμος ΙΙ, Βερολῖνο 1973, σ. 46
[12] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής, ϙδ ́ 3-12, ἔκδ. B. Kotter, τόμος II, Βερολῖνο 1973, σσ. 221-222
[13] Μεγάλου Βασιλείου, Ὅροι τῶν κατ ́ ἐπιτομήν, PG 31, 1264C – 1265B
πηγή: Αντίφωνο
Όπως τα λες κ. Σχοινά, δηλαδή όπως τα λεν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Όμως, την απάντηση/λύση στο “δίλημμα” την έδωσε ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός, πριν ακόμα υπάρξει ως δήθεν δίλημμα, επάνω στον Σταυρό.
Τον κακούργο που, “μνήσθιτί μου, Κύριε”, του απάντησε “σήμερον μετ’ εμού έστι εν τω παραδείσω”. Στον άλλον που “εβλασφήμει αυτόν”, σ’ αυτόν τι απάντησε ; Τίποτα ! Δεν ξανα-αναφέρεται αυτός. Αυτός απομακρύνθηκε τόσο πολύ από τον Θεό, τον Όντα, που έπεσε στο αντίθετο, την ανυπαρξία, το μηδέν. Ε, πώς να απαντήσει σε κάποιον που δεν υπάρχει. Και πώς να μετανοήσει κάποιος που δεν υπάρχει ; Να, λοιπόν η αιώνια Κόλαση, η ανυπαρξία. Όχι ο βασανισμός όπως την φαντάζονται οι Κατόλικοι (π.Ι. Ρωμανίδης) και οι Προτεστάντες. Δεν είναι χαιρέκακος ο Θεός για να επιθυμεί την τιμωρία όσων δεν Τον πιστεύουν. Ελεύθερους τους έπλασε κι αυτούς, αυτεξούσιους. Εμείς οι Ορθόδοξοι φανταζόμαστε μόνον τον Παράδεισο.
Ευχαριστώ.
Στα όσα εξαίρετα γράφει ο κ. Σχοινάς θα ήθελα να προσθέσω κάτι σχετικό, επειδή το θέμα είναι πολύ σοβαρό και ακούγονται διάφορες παραδοξολογίες (ας μου επιτραπεί να τις ονομάσω κακοδοξίες καλύτερα). Σε κάποιον θεολόγο διάβασα προ καιρού, όπως το αναφέρει και το άρθρο, ότι «λόγω του αναφαίρετου του ανθρώπινου αυτεξουσίου, είναι αδύνατον να υπάρχει αιώνια κόλαση, καθώς ακόμη και μετά την κρίση θα μπορούν οι ψυχές να μετανοούν και να πηγαίνουν από την κόλαση στον παράδεισο» (αυτός ο θεολόγος αγνοεί προφανώς όσα έχουν γράψει οι Πατέρες για την εδραίωση στο αγαθό, αλλά δυστυχώς και στο κακό, και πώς εξηγείται αυτό). Αλλά γιατί να μην γίνεται και το αντίστροφο αυτής της μεταπήδησης από τον Παράδεισο στην Κόλαση και τανάπαλιν; Εν πάση περιπτώσει, θα ήθελα εδώ να μην πω κάτι δικό μου, αλλά να αναφέρω δύο υπέροχες διδασκαλίες, που μου τις εμπιστεύτηκε- τολμώ να το εξομολογηθώ- κάποιος ερημίτης, σε κάποια τυχαία συνάντηση σε ένα Μοναστήρι, που μου έκανε μεγάλη εντύπωση η μορφή του. Δυστυχώς, η συζήτηση ήταν κάπως απρόσμενη και βιαστική, και δεν ρώτησα το όνομά του. Δεν θεωρώ σωστό να τις κρατήσω για τον εαυτό μου. Έχουν ως εξής: 1 ) Το γεγονός ότι ο Χριστός, ο αληθής Θεός, σταυρώθηκε είναι «σκάνδαλο» πολύ πιο φοβερό και τρομερό από την αιώνια κόλαση. Πραγματικά: με δέος αντιμετωπίζουμε το φοβερό γεγονός της αιώνιας Κόλασης, όπως λέγει το Ευαγγέλιο, και αισθανόμαστε τη φρίκη αυτής της αλήθειας. Και όμως, μεγαλύτερο σκάνδαλο, που δεν το αισθανόμαστε δυστυχώς ως τέτοιο, είναι ο Σταυρός, αν σκεφτούμε ότι ο Θεός (ο ερημίτης αυτός μου τα διηγούνταν πολύ απλά) κάθισε να φάει σκαμπίλια από τον άνθρωπο, να τον εμπαίξουν, να τον φτύσουν, στο τέλος και να τον σταυρώσουν. Κακώς τα θεωρούμε όλα αυτά «δεδομένα» για το Θεό και δεν μας κάνουν εντύπωση, εφόσον «ο Θεός πανάγαθος είναι, άρα θα τα έκανε και αυτά»). 2 )Το μυστήριο της σωτηρίας των ψυχών έρχεται δεύτερο σε σχέση με τη Δόξα του Θεού. Δηλαδή, για να σωθεί ο άνθρωπος, δεν αρκούσαν άραγε τα σκαμπίλια, τα φτυσίματα, η φτώχεια, η εγκατάλειψη, έπρεπε από πάνω και να σταυρωθεί ο Θεός; Αρκούσαν. Τα έκανε όλα αυτά ο Κύριος από την υπερφυή αγάπη Του για τον άνθρωπο, γι’ αυτό και είπε λίγο πριν σταυρωθεί: «έφτασε η ώρα για να να δοξασθεί ο Υιός του ανθρώπου». Το μυστήριο του Σταυρού ξεπερνά τη σωτηρία της ανθρωπότητας (γι’ αυτό και κάθε καλό γίνεται προς δόξαν Θεού πρώτα και μετά για το καλό του συνανθρώπου μας: «ούτε ο ίδιος αμάρτησε, ούτε οι συγγενείς του, αλλά γεννήθηκε τυφλός για να φανερωθούν τα έργα του Θεού», είπε ο Κύριος θεραπεύοντας τον εκ γενετής τυφλό). Αυτό είναι που δεν αφήνει άλλωστε την δράση της Εκκλησίας να εκπέσει σε ακτιβισμό. Και πράγματι, το να αρνηθεί κανείς το μυστήριο του Σταυρού σημαίνει να μην έχει πια «ζωήν εν εαυτώ», πράγμα που δεν σημαίμει βέβαια εκμηδενιση. Μπροστά στον Σταυρό μόνο υπακοή και ταπείνωση χρειάζεται, τίποτε άλλο. Τέλος, θα ήθελα να προσθέσω ότι με αυτά που μου είπε ο ερημίτης ίσως σχετίζεται και ο παράξενος εκείνος λόγος του αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, που έχει ως εξής: «για το καλό το δικό σου έφτιαξε και την αιώνια κόλαση ο Θεός. Γιατί αν δεν είχες κάτι να σε απειλεί τόσο τρομερό, τότε δεν θα σταματούσες να αμαρτάνεις». Δεν νομίζω ότι το μυστήριο αυτό που λέγεται «αιώνια κόλαση» χρειάζεται περισσότερη ορθολογικοποίηση. Συγχαρητήρια και πάλι στον κ. Σχοινά για το άριστο κείμενό του.
Πολύ ἐνδιαφέροντα, κ. Σχοινᾶ, αὐτά πού γράφετε, ἰδιαίτερα ἡ πυκνή ἀναφορά στήν πατερική διδασκαλία (ἔστω καί ἑνός Πατρός, πού βέβαια εἶναι γιά τήν περίπτωση ὁ μᾶλλον ἁρμόδιος). Νά ἔχεις τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ, αὐτός εἶναι ὁ τρόπος πού πρέπει νά γράφονται τά ἄρθρα μας. Καθώς ἐπισημαίνει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, οἱ Πατέρες εἶναι οἱ μόνοι πού γνωρίζουν τά μυστήρια τοῦ Θεοῦ. Ἴσως ἐδῶ μπορεῖ νά παρεμβληθεῖ μιά παρατήρηση: θά εἶναι καλό ἡ ἀναφορά μας νά προσανατολίζεται στήν ἐμπειρία καί διδασκαλία τῶν αὐθεντικῶν διδασκάλων, τῶν ἁγίων Πατέρων, παρά σέ ὀράματα νεωτέρων, ὅσο συναρπαστικά καί διδακτικά κι ἄν φαίνονται αὐτά (καί ‘δημοσιεύσιμα’). Πάντως παραμένει τό ἑρώτημα: γιά μιά σχετικά μικρή μερίδα τῆς ἀνθρωπότητας, ἔπλασε ὁ Θεός μας (ἔστω καί σεβόμενος τήν ἐλευθερία τους) δισεκατομμύρια ἀνθρώπινες ὑπάρξεις γνωρίζοντας ὅτι αὐτές θά κολάζονται καί θά ὀδυνῶνται ἀνυπόφορα στούς ἀτελεύτητους αἰῶνες; Πῶς αὐτό μπορεῖ νά ἑρμηνευθεῖ ὡς πράξη ἀγάπης; Μήπως ὑπάρχει ἕνα εἶδος ‘ἀποκατάστασης’ (χωρίς νά ἀναιρεῖ τήν αἰωνιότητα τῆς κολάσεως) τό ὁποῖο ἀποσιωποῦν οἱ Πατέρες γιά νά μή μᾶς καταστήσουν ράθυμους στήν ἁρπαγή (ἀπό αὐτή τή ζωή) τῶν ἀγαθῶν πού ὑπερβαίνουν τά ἀνθρώπινα ἐπιθυμητά ἀλλά πού προϋποθέτουν [i]’βία φύσεως'[/i]; (Ἴσως κατά τό πρότυπο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης, πού ἔκανε μέν λόγο γιά ἀποκατάσταση ἀλλά παράλληλα καί γιά [i]”αἰώνιον κόλασιν”[/i] καί [i]”αἰώνια λύπη”[/i]). Πάλι, γιατί νά σκαλίζουμε τά μυστήρια τοῦ Θεοῦ; Δέν εἶναι πιό ρεαλιστικό νά περπατᾶμε τό σωστό δρόμο ἀντί νά φιλοσοφοῦμε γιά τό ποῦ θά βρεθοῦμε αὔριο; Ἀκόμη καί ἕνα …GPS, πού μετράει τά ὁρατά, μπορεῖ νά κάνει λάθος καί νά μᾶς στείλει ἀλλοῦ! Τό αἱρετικό σκοτάδι πού κατακλύζει, ἐδῶ καί τώρα, τόν ἐκκλησιαστικό περίγυρο δέν εἶναι ἀρκετά ψηλαφητό ὥστε νά μή μένει καιρός γιά μακρινές ἀναπολήσεις; Καθώς λέει ὁ Ἀββᾶς Ζήνων στό Γεροντικό, ἀφῆσαν οἱ ἄνθρωποι τά ἐπίγεια καί περί τῶν οὐρανίων ἐρευνῶσι. Μήπως μᾶλλον καλούμαστε ν’ ἀκολουθήσουμε[i] “ἁπλῶς καί ἀπεριέργως”[/i] (Ἰσαάκ Σύρος) τήν χαρούμενη ὁδό τοῦ Χριστοῦ;
Λυπᾶμαι, κ. Νούλη, ἀλλά θά διαφωνήσω κάθετα μέ τήν ἄποψή σας περί ἀνυπαρξίας τῶν κολασμένων λογικῶν ὄντων, τοῦ διαβόλου καί τῶν ἀνθρώπων. Κατά την δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ ἡ ἀνυπαρξία εἶναι χειρότερη ἀπό τήν κολασμένη ὕπαρξη, διότι ἡ πρώτη, ἡ ἀνυπαρξία, εἶναι ἐντελῶς ἄμοιρη τοῦ ἀγαθοῦ, ἐνῶ ἡ τελευταία ἔστω καί ἀμυδρῶς μέ τό νά ὑπάρχει μετέχει κάπως τοῦ ἀγαθοῦ. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός στον Κατά Μανιχαίων διάλογο γράφει συναφῶς: “Πάντα τά ὄντα ἐκ Θεοῦ ἔσχε το εἶναι. Πάντα τά δοθέντα ἑκάστῳ ὑπό τοῦ Θεοῦ καί ἀγαθά ἐστι. Τά γάρ ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ διδόμενα ἀγαθά, κακόν δέ οὐδέν ἕτερον ἐστιν, εἰ μή ἡ τῶν ἀγαθῶν, τουτέστι τῶν ὑπό Θεοῦ δοθέντων, ἀποβολή. Οἱ οὖν ἐκ τοῦ Θεοῦ κἄν το εἶναι ἔχοντες, ἐν μετουσίᾳ μερικῇ τοῦ ἀγαθοῦ εἰσί κατ’ἔσχατον απήχημα.Καλόν οὖν ἐστιν εἶναι τον διάβολον καί διά τοῦ εἶναι μετάχειν τοῦ ἀγαθοῦ. Τό οὖν εἶναι καλόν, το δέ εὖ εἶναι κάλλιον. Τελεία γάρ ὕπαρξις τό ὑγιαίνειν, τό δέ νοσεῖν καί εἶναι, μερικόν κακόν καί φθορά. Οὐ γάρ τελεία ἀνυπαρξία, ἀλλά μερική ὕπαρξις καί μερική ἀνυπαρξία.Τό δέ μή εἶναι, τέλειον κακόν, τελεία γάρ ἀνυπαρξία, τό τελείως μή ὄν.Τό οὖν εἶναι καί τό εὖ εἶναι, καλά παρά Θεοῦ, τό δέ κακόν ἐξ ἀγαθοῦ γενέσθαι, τῆς τοῦ γινομένου γνώμης. Ὁ οῦν Θεός δι’ὑπερβολήν ἀγαθότητος καί τῷ πονηρῷ τά ἀγαθά δέδωκε, τό εἶναι καί τό εὖ εἶναι”. Καί ἀκόμη “ἔφη γάρ (ὁ Θεός), ἐπειδή οὗτος (ὁ διάβολος) μέλλει ἔσεσθαι πονηρός καί ἀπολλύειν πάντα τά διδόμενα αὐτῷ ἀγαθά, στερήσω αὐτόν τελείως τοῦ ἀγαθοῦ καί ἀνύπαρκτον αὐτόν ποιήσω; Οὐδαμῶς, ἀλλ’ εἰ καί αὐτός πονηρός ἔσται, ἐγώ τῆς μετουσίας μου μή στερήσω αὐτόν, ἀλλά δώσω αὐτῷ ἔν αγαθόν, την διά τοῦ εἶναι μετουσίαν μου, ἵνα, κἄν μή θέλῃ, μετέχῃ μου τοῦ ἀγαθοῦ διά τοῦ εἶναι”. Ἔτσι καί ὁ διάβολος καί οἱ κολασμένοι άνθρωποι μετέχουν, ἔστω καί ἀμυδρῶς, τοῦ ἀγαθοῦ μέ τό να ευρίσκονται στην ὕπαρξη καί ὄχι στην τελεία ἀνυπαρξία.
Ὅσο για τό ἐπιχείρημα πού φέρνετε μέ τούς δύο συσταυρωθέντες ληστές, ὅτι ὁ βλάσφημος ληστής περνάει στην ἀνυπαρξία ἀπό πουθενά δεν συνάγεται αὐτός ὁ ἰσχυρισμός σας. Ἡ Ἐκκλησία πιστεύει ὅτι ευρίσκεται στον ἄδη: “Ἐν μέσῳ δύο ληστών, ζυγός δικαιοσύνης εὐρέθη ὁ σταυρός σου, τοῦ μέν καταγομένου εἰς ἄδην τῷ βάρει τῆς βλασφημίας , τοῦ δέ κουφιζομένου πταισμάτων προς γνώσιν θεολογίας”
Κ. Νούλη, (ξανα)διαβᾶστε τον κατά Μανιχαίων Διάλογον τοῦ Δαμασκηνοῦ γιά τον ἔλεγχο τῶν ἀπόψεών σας ἐξ ὀρθοδόξου σκοπιᾶς.
Φίλε κ. Σχοινά, ειλικρινά δεν χρειάζεται να λυπάσαι επειδή δεν συμφωνούμε στο συγκεκριμένο θέμα. Ακόμα και οι Πατέρες διαφωνούσαν σε ορισμένα θέματα μεταξύ τους – γι αυτό ήταν τόσοι πολλοί – δεν επιτρέπεται να διαφωνούμε εμείς ;
Εγώ δεν θα σού αντιγράψω αποσπάσματα από Πατερικά κείμενα για δυο λόγους : Πρώτον είμαι σίγουρος ότι τα γνωρίζεις. Δεύτερον πιστεύω ότι σού είναι γνωστό πως το Κακό για την Ορθόδοξη Παράδοση είναι μη-ον, το μηδέν, η ανυπαρξία. Δηλαδή δεν είναι δημιούργημα του Θεού. Το Κακό, επαναλαμβάνω, είναι η άρνηση του Καλού. Η απομάκρυνση δηλαδή από τον Όντα. Όπως το Σκότος-Κακό δημιουργείται όταν απομακρυνθούμε από το Φως-Καλό, έτσι και το Κακό, ο διάβολος, δημιουργείται όταν απομακρυνθούμε από Αυτόν. Και πού πάνε οι αρνητές Του ; Μα, στο αντίθετο τέλος, εκεί από όπου τους έφερε στην ύπαρξη, στην αρχική ανυπαρξία του μη-όντος. Ο Εωσφόρος ήταν καλός Άγγελος. Απομακρυσμένος από τον Θεό, ανταγωνιστής του για να γίνει “ως Θεός”, μεταμορφώνεται σε Κακό. Η ευθύνη – ή σωστότερα η άρνηση ανάληψης της ευθύνης του προσώπου μας – για την εισαγωγή του μέγιστου κακού, τον θάνατο, είναι αποκλειστικά του κτίσματος, όχι του Κτίστη.
Ο Θεός – αγάπη όντας – είναι το Ναι, το Όχι δεν το ξέρει. Γι αυτό και μας έπλασε τόσο ελεύθερους, σαν τον εαυτό Του. Ποτέ δεν δρα στανικά, ούτε αντιλέγει στο κτίσμα Του. Γι αυτό του επέτρεψε και να Τον αρνηθεί. Κι όσο κάποιοι Τον αρνούνται, δεν τους αντιτίθεται. Τους επιτρέπει να πραγματώσουν την επιλογή τους. Ελεεί, αλλά δεν κρίνει. Σωστά ;
Ο Θεός μόνος είναι το όντως είναι και το ευ είναι και αεί είναι. Η αμεθεξία στο τριπλό αυτό είναι και η “τιμωρία” που συνεπάγεται την έκπτωση από το είναι, δηλαδή πλήρη ανυπαρξία. Η απάντηση του άγιου Μάξιμου στο ερώτημα αυτό δεν είναι απόλυτα σαφής. (Πώς, λοιπόν, μπορεί να είναι η δική σου ;). Στο “Περί διαφόρων αποριών” (10, PG 91, 1116B), δίνεται η εντύπωση ότι το ευ είναι, το οποίο εξαρτάται από την δική μας ελευθερία και προσπάθεια (ενώ το είναι και το αεί είναι αποτελούν δώρα του Θεού), καθορίζει και την μετοχή μας στις άλλες δύο μορφές του είναι (το κυρίως είναι και το αεί είναι). Οπότε, αν δεν υπάρχει το ευ είναι, το οποίο εξαρτάται από την δική μας γνώμη και κίνηση, για να ενώσει τα άλλα δύο άκρα (το κυρίως είναι και το αεί είναι), τότε “άχρηστος αυτοίς” (= των δύο άκρων) η προσηγορία (του είναι) καθίσταται”. Δηλαδή, αν κάποιος δεν μετέχει, λόγω του τρόπου που έχει ασκήσει την ελευθερία του, στο ευ είναι, “άχρηστος καθίσταται” γι αυτόν η αναφορά τόσο στο είναι, όσο και στο αεί είναι. Η κόλαση επομένως σημαίνει “ανυπαρξία”. Λέει δηλαδή ο Άγιος : ένα ον, που δεν είναι αεί ον, δεν είναι όντως ον, αλλά αποδεικνύεται τελικά “μη ον”.
Να σου θυμίσω και τον διάλογο του Αγίου Σιλουανού με κάποιον ερημίτη, όπως μας τον παραδίδει ο Γέροντας Σωφρόνιος ;
_ Ο Ερημίτης : Ο Θεός θα τιμωρήσει όλους τους άθεους. Θα καίγονται στο πυρ το αιώνιο.
_ Ο Άγιος : Πες μου όμως, σε παρακαλώ, αν σε βάλουν στον Παράδεισο και δεις από εκεί πως κάποιος καίγεται στις φλόγες του άδη, θα μπορούσες τάχα να έχεις ανάπαυση ;
_ Ο Ερημίτης : Μα τι να κάνεις; Αυτοί οι ίδιοι φταίνε.
_ Ο Άγιος : Η αγάπη δεν μπορεί να το υποφέρει, πρέπει να προσευχόμαστε για όλους.
Κι ο π.Γ. Φλωρόφσκυ : Ο Θεός ποτέ δεν στέλνει κάποιον στην Κόλαση. Η Κόλαση δημιουργείται από τα ίδια τα δημιουργήματα. Είναι ανθρώπινο δημιούργημα, έξω, τρόπον τινά, από την “τάξη της δημιουργίας”. Η Τελική Κρίση παραμένει ένα μυστήριο. (“Τα έσχατα πράγματα και τα έσχατα γεγονότα”, σελ. 305/6).
Κύριε Σχοινά, η Θεολογία και οι Θεολόγοι δεν πέθαναν μαζί με τον Καβάσιλα. Συνεχίζουν να υπάρχουν και να θεολογούν μέχρι και τις μέρες μας διότι “εν αγνωσία γνωρίζουμε τον Θεό”. Σιγουριά καμμία. Ούτε η “Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως”, ούτε ο “Κατά Μανιχαίων Διάλογος” του Ιωάννου Δαμασκηνού που μού προτείνεις να – όντως – ΞΑΝΑ διαβάσω. Εξ ίσου ορθόδοξοι είναι ο π. Δ. Στανιλοάε, ο π. Ρωμανίδης ή ο Εφέσης Ζιζιούλας.
Ευλογείτε.
Εὐχαριστῶ τόν Κ. Δημήτρη Ἰωάννου και τόν κ. Π.Β. Ἀποστολίδη γιά τά καλά τους λόγια. Πολύ σημαντικό αὐτό πού ἔγραψε ὁ κ. Δημ. Ἰωάννου γιά τό ὑπερφυές μυστήριον τοῦ Σταυροῦ. Μάλιστα τό μυστήριον τοῦ Σταυροῦ συνδέεται μέ τήν αἰώνιο κόλαση. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Αγιορείτης γράφει ὅτι στό μυαλό κάθε κολασμένου θά ὑπάρχει αἰώνια μπηγμένο ὡς ἀγκάθι ἡ σκέψη: ὁ Χριστός νά κάνει καί νά πάθει τόσα γιά τήν σωτηρία μου καί ἐγώ νά φανῶ ἀνάξιος τῆς ἀγάπης του καί νά κολαστῶ! Ἄλλωστε κατά τόν Ἀββᾶ Ἰσαάκ τόν Σῦρο ” τῇ μάστιγι τῆς ἀγάπης μαστίζονται οἱ κολασμένοι”.
Κύριε Π.Β. Ἀποστολίδη εὔλογη ἡ ἔνστασή σας ὅτι γιά μιά μικρή μερίδα σωζόμενων δημιούργησε τά δισεκατομμύρια τῶν ανθρώπων ὁ Θεός καί ὅλοι οἱ ἄλλοι θά κολαστοῦν; Ἔχω τήν αἴσθηση ὅτι πολλοί περισσότεροι ἀπό ὅ,τι νομίζουμε θά σωθοῦν! Ὁ πανάγαθος Θεός δέν ἔκανε τά πλάσματά του γιά νά κολαστοῦν! Τι λέει ὁ π. Σωφρόνιος γιά τόν ἐρημίτη τοῦ Ἄθω; Ὁ Χριστός τοῦ εἶπε ὅτι καί μιά φορά νά ἔχουν πεῖ οἱ ἄνθρωποι τό Κύριε ἐλέησον θά τούς ἐλεήσει! Ὁ Χριστός δεν εἶναι μόνο ὁ κριτής μας ἀλλά καί ὁ συνήγορός μας!Ὁ Μπόρχες ὅταν πλησίαζε ὁ θάνατός του εἶπε ὅτι ἐκεῖ πού πηγαίνω ὁ Δικαστής μου θά εἶναι καί ὁ συνήγορός μου! Ὁ Χριστός θά ἐξαντλήσει καί τήν παραμικρότερη λεπτομέρεια γιά νά μᾶς σώσει! Τοῦτο δεν ἰσχύει μόνο γιά τούς Ὀθοδόξους ἀλλά γιά τό σύνολο -ἑτεροδόξους καί ἀλλοθρήσκους – τῶν ανθρώπων.
Να καταθέσω την ακόλουθο παρατήρηση-προβληματισμό. Όπου υπάρχει χώρος (σύμπαν), υπάρχει και χρόνος. Εμείς όσο είμαστε εν ζωή, βρισκόμαστε εντός του κτιστού Σύμπαντος, όπου υπάρχει και η τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου. Μετά τον θάνατο, αν υποθέσουμε ότι μεταβαίνουμε σε μια άλλη διάσταση, εκτός του Σύμπαντος, υποθέτω ότι δεν θα ισχύει η έννοια του χρόνου, όπως την αντιλαμβανόμαστε. Θα μ ενδιέφερε αν υπάρχει κάποια θέση των Πατέρων πάνω στο συγκεκριμένο θέμα.
Ἀγαπητέ Λεωνίδα, τό κεφάλαιο, τό ἐπιγραφόμενο Περί τοῦ αἰῶνος ἀπό τήν Ἕκδοσιν ἀκριβή τῆς ὀρθοδόξου πίστεως τοῦ Δαμασκηνοῦ ἴσως σέ διαφωτίσει κάπως στόν προβληματισμό σου. Τό ὄνομα αἰών εἶναι πολύσημον κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό. Ἐκεῖ θα δεῖς τίς διάφορες σημασίες τῆς λέξεως/ὅρου αἰών. Πάντως ὁ κτιστός χρόνος εἶναι τό “ἅμα τῇ συστάσει τοῦ κόσμου συμπαρεκτεινόμενον διάστημα” κατά τον Μ. Βασίλειο. Ὁ κοσμόχρονος πού λέει καί ὁ μακαριστός καθηγητής Νῖκος Ματσούκας. Ἡ λέξη αἰών ἔχει και ἄλλες σημασίες πέραν τοῦ κοσμόχρονου.
Επιθυμώντας να συνεισφέρω περισσότερο στη συζήτηση, θα ήθελα να πω τα εξής: όσοι υποστηρίζουν ότι η Κόλαση δεν είναι αιωνία, λόγω του ακατάλυτου του ανθρωπίνου αυτεξουσίου, θα πρέπει να απαντήσουν στο ακόλουθο ερώτημα: τι άλλο μπορεί να κάνει ο Θεός άραγε για όσους αυτοτιμωρούνται στην Κόλαση; Παρέδωσε τον Υιό Του τον μονογενή σε φτιχτό θάνατο, θάνατο ατιμωτικό, θάνατο Σταυρού! Μπορεί να υπάρξει άραγε κάτι μεγαλύτερο και συγκλονιστικότερο απ’ αυτό, που θα συνεφέρει τους αμετανόητους; Όποιος απαντήσει «ναι», δεν έχει καταλάβει τίποτε από το μυστήριο της Θείας οικονομίας. Αυτός που βλέπει τον Υιό του Θεού οδυνώμενο εν τω Σταυρώ και όμως μένει ασυγκίνητος και αναίσθητος, έχει ο ίδιος προσδιορίσει τον εαυτό του διαπαντός ως «κατηραμένο»- κατά τους ιερούς Πατέρες της Εκκλησίας και το Ευαγγέλιο. Αυτός από τώρα οδυνάται στην αιωνία Κόλαση, γιατί η φρίκη της αναισθησίας του ξεπερνά τα όρια της στιγμής και διανοίγεται σε μια δαιμονική αχρονία (μια αρρώστια μάς φαίνεται ατελείωτη, πόσο μάλλον αυτή η τρομερή αναισθησία, που συνιστά οτιδήποτε χειρότερο μπορεί να συμβεί στον άνθρωπο). Περαιτέρω, ούτε είναι δυνατόν ενώπιον του μυστηρίου του Σταυρού κάποιος να μην συγκινείται σήμερα, και να βρίσκεται στην Κόλαση, αύριο να συγκινείται και να τον βάζουν στον Παράδεισο, λίγο μετά να ξεσυγκινείται και πίσω στην Κόλαση κλπ. Τι άραγε αλλάζει ώστε τη μια φορά ο θάνατος του Δικαίου να φέρνει συντριβή και μετάνοια στον άνθρωπο και την άλλη όχι; Δεν είναι αυτό η ανθρώπινη ελευθερία, μια τέτοια ελαφρότητα και κουφότητα ενώπιον του Πόνου του Άλλου, ενώπιον του Προσώπου του Θεού. Προσδιορίζεται ως αυτεπίγνωση, βιούμενη ως μεγίστη μάλιστα αυτοσυναίσθηση μπροστά στο Μυστήριο- και όποιος το εννοήσει και το καταλάβει αυτό, «στιγματίζεται» για πάντα στη ζωή του. Παρομοίως συμβαίνει και με την Κόλαση- αλλά όσο ζει κανείς, σε αυτή την ζωή, έχει πράγματι την ελπίδα μετανοίας, γιατί κανείς από μας δεν γνωρίζει τα κρύφια της καρδιάς του κάθε ανθρώπου. Μπορεί κάποιος να φαίνεται και πολέμιος του Χριστού (σαν όσους περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι στους «Δαιμονισμένους»), ωστόσο είναι πράγματι δυνατόν (πχ λόγω ελλιπούς κατήχησης από την οικογένεια) να μην κατάφερε να φθάσει στην επίγνωση του τι συνετελέσθη πάνω στον Γολγοθά. Αυτός όμως που ένιωσε τη φρίκη της Θεοκτονίας, και σφύριξε αδιάφορος, …Εν πάση περιπτώσει, για όλους, πριν την Κρίση, χρειάζεται προσευχή, ζώντες και κεκοιμημένους.
Περαιτέρω, γίνεται μια σύγχυση μεταξύ των όρων «δημιουργία εκ του μηδενός («ex nihilo») και «εκ του μη όντος», με βάση την όποια μερικοί προσπαθούν να ερμηνεύσουν την κόλαση ως ανυπαρξία. Το μηδέν μάλιστα σε κάποιους φιλόσοφους νοείται ως αυθυπόστατο (πχ Χάιντεγκερ), ως ο χώρος του «τίποτε», που μπορεί να υφίσταται ως ένα οντολογικό πεδίο ακόμη και όταν αφαιρεθεί η θεία Ύπαρξη (καθώς και αυτή θεωρείται μέρος του «Είναι»). Ο Θεός όμως, κατά την ορθόδοξη διδασκαλία (βλ. Δογματική Ν. Ματσούκα) δεν δημιούργησε τα όντα «εκ του μηδενός», γιατί το μηδέν σημαίνει ακριβώς πάντα απουσία κάποιου ήδη υπάρχοντος, όπως το μηδέν της αριθμητικής σημαίνει απουσία του αριθμού. Ο Θεός δημιούργησε «εκ του μη όντος». Ως εκ τούτου, ανυπαρξία με την έννοια της εκμηδένισης δεν νοείται για κανέναν, ποτέ, με τέτοιο τρόπο μάλιστα ώστε ο κολασμένος οιονεί να σκέπτεται ως εξής: «ε, δεν βαριέσαι, δεν πολυπειράζει, μπορεί να μην απολαμβάνω αυτό η εκείνο, αλλά τουλάχιστον δεν με βασανίζουν και από πάνω». Αυτός είναι τρόπος να μπαλώνουμε τα πράγματα, όχι να λέμε ότι μιλάμε θεολογικά. Με άλλα λόγια, ποτέ ο Θεός δεν μπορεί να γίνει κάτι ουδέτερο για μένα, όπως τάχα ο κακός ληστής, στον οποίο «ο Χριστός
δεν απάντησε γιατί δεν υπήρχε, και άρα δεν τον είδε». Όχι μόνο τον είδε, αλλά τον υπεραγαπούσε, και θα τον υπεραγαπά. Και οι δαίμονες δεν είναι ανύπαρκτοι, αλλά απλώς στερούνται του όντως όντος. Και αυτούς όμως τους αγαπά ο Κύριος- άλλο ότι δεν μετανοούν.
Και κάτι τελευταίο για τον κύριο Νούλη, που εκφράζει, όπως φαίνεται, τη γνησία αγωνία του για όλα αυτά. Το αναφέρω γιατί είναι ένα επιχειρήματα που συναντά κάνεις συχνά, το «επιχείρημα του σκοταδιού». Όπως το σκοτάδι δεν υπάρχει, έτσι και οι κολασμένοι δεν υπάρχουν και αυτοί, καθώς η κόλαση είναι το μέγα σκότος. Ωστόσο, έχει νόημα να μιλάμε για «σκοτάδι» μόνο για όποιον έχει όραση και την έχασε. Καμιά πέτρα δεν λέγει ποτέ «ζω στο σκοτάδι»». Και το σκοτάδι είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να σε βρει, αν έχεις σώμα. Το ξέρουν οι άρρωστοι αδελφοί μας και προσπαθούν να βρουν το φως τους (άλλο ότι η θεία χάρις τελικά ξεπερνά και την βαριά αναπηρία και στέλλει φως πνευματικό). Και αν δουν ποτέ το φως τους, δοξολογούν τον Θεό γι’ αυτό. Κατά συνέπεια, και όποιος εκπέσει από το ον στο μη ον, δεν μπορεί να ξεφύγει από το επίπεδο του είναι και να μην οδυνάται (όχι τιμωρητικά). Το ον λειτουργεί μέσα του φλογίζοντάς τον- δεν ξέρω πώς πρέπει να το πει κανείς, νομίζω ότι αρχίζει να αντιλαμβάνεται κάποιος κάτι από όλα αυτά όταν φθάσει στο σημείο μέσα του να εννοήσει τι τρομερή οδύνη φέρει εντός της η αναισθησία, ως «δομικό» της στοιχείο (υπάρχει αυτή η αλήθεια αναπτυγμένη στον Ντοστογιέφσκι). Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω ξανά τον κύριο Σχοινά για το υπέροχο κείμενό του, αλλά και τους συνομιλητές, που με την ειλικρινή αγωνία τους για όλα αυτά, τον πόθο τους για τις θεολογικές αλήθειες, αναγκάζουν όλους μας να ψάχνουμε στους Πατέρες τη ζώσα θεολογία. «Ρήματα ζωής αιωνίου έχουν».
Φίλε κ. Δ.Ι.Γ. καθώς με αναφέρεις προσωπικά νοιώθω την υποχρέωση να απαντήσω στο σχόλιό σου.
Εκπλήσσομαι με την βεβαιότητα με την οποία εκφράζεσαι για την βούληση του Θεού, ωσάν εσύ να την γνωρίζεις, να γνωρίζεις δηλαδή το Σχέδιό Του. (Ήμαρτον Κύριε, συγχώρεσέ με). Ξαφνιάστηκα με το πρωταρχικό ερώτημά σου : “… θα πρέπει να απαντήσουν στο ακόλουθο ερώτημα : τι άλλο μπορεί να κάνει ο Θεός άραγε …”. Ίσως εσύ να γνωρίζεις την απάντηση, εγώ ΟΧΙ. Εγώ, αναγνωρίζοντας την υπερβατικότητα του άκτιστου Κτίστη μου, ξέρω ότι “άγνωσται αι βουλαί του Κυρίου” και σιωπώ.
Μη βιαστείς να επικαλεστείς το προηγηθέν σχόλιό μου. Δεν περιγράφω το άγνωστο σ’ εμάς τα κτίσματα Σχέδιο του Θεού. Προσπαθώ να ερμηνεύσω τα γεγονότα που γνωρίζουμε, δηλαδή τις Γραφές. Κι ως ερμηνεία, πιθανώς να είναι εσφαλμένη, όπως, όμως, και η δική σου ερμηνεία. Και μην βιάζεσαι να επικαλεστείς την αυθεντία του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού. Η Εκκλησία μας δεν δέχθηκε το “Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως” ως το επίσημο, αυθεντικό, αληθές, κείμενο της Πίστεώς μας. Γι αυτό εξ άλλου υπάρχουν τόσες άλλες.
Σε ακούω να επικαλείσαι τους Άγιους Πατέρες. Γι αυτό όμως ανέφερα τον – επέτρεψε τον αδόκιμο όρο – θεολογικότερο και φιλοσοφικότερο αυτών, τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή. Σε αυτόν εσύ τι απαντάς; Ουδείς μας, καλέ μου κύριε, γνωρίζει τα μετά τα έσχατα και γι αυτό υπάρχουν διαφορετικές ερμηνείες-υποθέσεις γι αυτό το θέμα. Γι αυτό και ανέφερα την δόκιμη γνώμη του π. Γ. Φλωρόφσκυ : “Η Τελική Κρίση παραμένει ένα μυστήριο”. Συγχώρεσέ με, αλλά δεν δέχομαι ότι αυτό το “μυστήριο” το έλυσες εσύ.
Αποφεύγω να αντιπαραθέσω γνωστά επιχειρήματα στα δικά σου. Σε παραπέμπω, όμως, στα τεύχη 121 και 122 του θεολογικού περιοδικού “Σύναξη” όπου πραγματεύουν αυτό το θέμα γνωστοί θεολόγοι. Το τόσο τεράστιο που χρειάστηκαν δύο τεύχη για να το “καλύψουν”.
Ευλογημένο Δεκαπενταύγουστο ανήμερα της Κοίμησης του Σώματος της Θεοτόκου, εύχομαι σ’ εσένα, τους αναγνώστες του Αντίφωνου, καθώς και στον εκδότη του κ. Βεργή.
Αμήν.
Προς κ. Φωτη Σχοινα.
Θα μπορουσατε, σας παρακσλω, να γραψετε ενα αναλογου εμβαθυνσεως αρθρο για τα μνημοσυνα; Τελουνται μονο χαριν παρηγοριας και προετοιμασιας των ζωντων; Η μηπως συντελουν, επιπλεον, σε καποια “μεταβολη” της εν τω Αδη καταστασεως των κεκοιμημενων; Εαν ναι, ποια και πως αραγε;
Ευχαριστω!
Κυρία Βασιλική Κ., θά προσπαθήσω νά ἀνταποκριθῶ στήν ἐπιθυμία σας, ὄχι ὅμως τώρα ἀλλά σε βάθος χρόνου. Τά μνημόσυνα, ἡ μνημόνευση τῶν κεκοιμημένων στή Θεία Λειτουργία, ἡ ἀτομική κατ’ ἰδίαν προσευχή και οἱ ἐλεημοσύνες και γενικά οἱ ἀγαθοεργίες ὠφελοῦν πάρα πολύ τούς κεκοιμημένους, ὄχι μόνο τούς εὐσεβεῖς ἀλλά καί τούς ἀσεβεῖς. Οἱ Πατέρες διδάσκουν ὅτι ἡ φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἄφατη καί ἀσύληπτη. Διαβᾶστε την ὁμιλία τοῦ ἱεροῦ Δαμασκηνοῦ Περί τῶν ἐν πίστει κεκοιμημένων. Θά τήν βρεῖτε στόν τέταρτο τόμο τῆς σειρᾶς ΕΠΕ ἔργα τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ μέ μετάφραση. Ἐπίσης διαβᾶστε τά τελευταῖα κεφάλαια τοῦ τέταρτου τόμου τῶν Λόγων τοῦ Γέροντος Παϊσίου τοῦ Ἁγιορείτου ἐκδ. Ἡσυχαστηρίου Σουρωτῆς Θεσσαλονίκης. Στα κείμενα αὐτά θά διαπιστώσετε ὅτι τά μνημόσυνα, ἡ μνημόνευση τῶν ὀνομάτων στη Θεία Λειτουργία, ἡ προσευχή καί ἡ ἐλεημοσύνη ὑπέρ τοῦ κεκοιμημένων τούς ὠφελοῦν πάρα πολύ.