P. Evdokimof: Ἡ Εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ

από

23 Δεκεμβρίου 2019

3302

Πρὶν ἀπὸ τὸν Δ ́ αἰώνα ἡ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων συνέπιπτε μὲ τὴν ἑορτὴ τῶν Θεοφανείων· παίρνει θέση ἔτσι στὸ ἐπιβλητικὸ σύνολο τῶν Ἁγίων Θεοφανείων, αὐτὸ ποὺ ἐξηγεῖ στὴν εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τὴν ἀκτινοβολία τοῦ «τρισηλίου φωτός». Ἡ κρυφὴ ἐκδήλωση τῆς Ἁγίας Τριάδος λούζει τὸ πᾶν διακριτικὰ μὲ ὅλο τὸ φῶς της, βεβαιώνοντας ἀπὸ ἐκεῖ τὴν πιὸ μεγάλη δογματικὴ ἰσορροπία καὶ δικαιώνοντας τὸ ὄνομα τῆς ἑορτῆς: «Ἑορτὴ τῶν φώτων». Τὰ λειτουργικὰ βιβλία τῆς ἀπονέμουν ἐπίσης τὸν τίτλο τοῦ «Πάσχα». Τὸ λειτουργικὸ ἔτος ἐκτείνεται μεταξὺ δύο πυλῶν ἴσης σπουδαιότητας: τὸ Πάσχα τῆς Γεννήσεως καὶ τὸ Πάσχα τῆς Ἀναστάσεως, τὸ ἕνα διηγεῖται πιὰ τὸ ἄλλο.

Χωρὶς νὰ θέλουμε νὰ ἐκφέρουμε κρίσεις μπορεῖ κανεὶς ὅμως νὰ καταδείξει τοὺς διαφόρους τόνους ὁρισμένων παραδόσεων. Στὴ Δύση, κάτω ἀπὸ τὴ φραγκισκανικὴ ἐπίδραση, τὰ Χριστούγεννα παίρνουν ἕνα χαρακτήρα πιὸ γραφικὸ ὑπὸ τὴν τόσο λαϊκὴ μορφὴ τῆς φάτνης. Ἡ εὐσέβεια συγκινεῖται καὶ ἀναχωρεῖ ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη πλευρὰ τοῦ μυστηρίου: τὸν Ἰησοῦ βρέφος, τὴ μητέρα του Μαρία καὶ τὸν Ἰωσὴφ τὸν Ξυλουργό· εἶναι ἡ ἑορτὴ πολὺ ἐνδότατη, τῆς Ἁγίας Οἰκογένειας (σύνθεση τόσο διαδεδομένη στὴ Δύση καὶ ἐντελῶς ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή), ὁ Ἄνθρωπος-Θεὸς περισσότερο, ἀπὸ τὸν Θεὸ-Ἄνθρωπο.

Ἡ Ἀνατολὴ διυλίζει πολὺ αὐστηρὰ κάθε συγκινητικότητα μὲ τὴ σχεδὸν αὐστηρὴ κλίση της στὴ δογματικὴ παράδοση. Αὐτὴ ἐδῶ διαφαίνεται πιὰ στὴ λειτουργικὴ τάξη τῶν ἱεροτελεστιῶν. Ἡ ἑπόμενη ἡμέρα τῆς Γεννήσεως εἶναι ἀφιερωμένη στὴ Σύναξη τῆς Θεοτόκου· τὴν ἑπόμενη Κυριακή, ἑορτάζεται ὁ ἅγιος Ἰωσήφ, ὁ Δαβὶδ ὁ προπάτορας Βασιλιὰς καὶ ὁ ἀπόστολος Ἰάκωβος ποὺ δὲν εἶναι μέλη τῆς «οἰκογένειας», ἀλλὰ ἴδια ἀρχέτυπα τοῦ μυστηρίου· τέλος τὴν 1η Ἰανουαρίου, μνημονεύεται ἐντελῶς ἰδιαίτερα ὁ ἅγιος Βασίλειος σὰν ἕνας ἀπὸ τοὺς μεγάλους ὑπερασπιστὲς τοῦ δόγματος τῆς Νικαίας.

Ἡ λειτουργία, μὲ μόνο τὸ περιεχόμενό της, διδάσκει μία βασικὴ παιδαγωγικὴ ἀρχή. Δὲν εἶναι ἕνα μέσο, ἀλλὰ ἕνας τρόπος ζωῆς ποὺ ἀναπαύεται σ’ αὐτὸ τὸν ἴδιο, καὶ ἐπιβάλλει ἔτσι τὸ χαρακτήρα του οὐσιαστικὰ θεοκεντρικό. Μετέχοντας στὴν ἐνέργειά του, δὲν εἶναι σ’ αὐτὸν τὸν ἴδιο, ἀλλὰ στὸν Θεό, στὴ μεγαλοπρέπειά του ποὺ ὁ ἄνθρωπος μαθαίνει νὰ κατευθύνει τὴ ζωή του. Εἶναι σὲ δεύτερη θέση μόνο καὶ κατὰ ἕνα τρόπο ἀδιάφορο, ποὺ τὸ λειτουργικὸ φῶς ἀντανακλᾶται στὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν ἀλλάζει. Ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν προσθέτει τίποτε στὴν Παρουσία τοῦ Θεοῦ. Πρέπει νὰ ἔχει στιγμὲς ὅπου ὁ ἄνθρωπος δὲν ἐπιζητεῖ ὁπωσδήποτε ἕνα χρήσιμο σκοπό, ἀλλὰ ὅπου ἡ ὕπαρξή του ξανοίγεται στὴν καθαρὴ λατρεία, σὰν τὸ βασιλιὰ Δαβὶδ ποὺ ἐχόρευε ἐμπρὸς ἀπὸ τὴν κιβωτό. Οἱ ἄγγελοι ἐπίσης τὸ διδάσκουν.

Κατὰ τὴ λειτουργία, θαυμάζουν καὶ σκεπάζουν τὰ πρόσωπά τους μὲ τὰ φτερά τους. Κατὰ τὸ χρόνο τῆς Γεννήσεως αὐτὸς ὁ λειτουργικὸς θεοκεντρισμὸς θὰ φέρει ὅλο τὸν τόνο του ὄχι στὸ θαῦμα τοῦ περιορισμένου ἱκανοῦ γιὰ τὸ Ἀπεριόριστο, ἀλλὰ στὸν ἀκατανόητο περιορισμὸ Αὐτοῦ, ποὺ εἶναι χωρὶς ὅριο στὴ φιλανθρωπία του, ποὺ τὸν κατεβάζει μέχρι ποὺ νὰ τὸν κάνει νὰ φαίνεται μὲ τὴ μορφὴ τοῦ Υἱοῦ τοῦ Ἀνθρώπου. Τὸ τροπάριο τῆς ἑορτῆς τὸ δείχνει καλὰ μὲ τὶς ἀντιθέσεις του ποὺ μὲ σοφία ταλαντεύονται:

«Σήμερον γεννᾶται ἐκ παρθένου ὁ δρακὶ τὴν πᾶσαν ἔχων κτίσιν.

Ράκει καθάπερ βροτὸς σπαργανοῦται, ὁ τῇ οὐσίᾳ ἀναφανείς. Θεὸς ἐν φάτνῃ ἀνακλίνεται, ὁ στερώσας τοὺς οὐρανοὺς πάλαι κατ’ ἀρχάς».

Ἡ λειτουργία μιλᾶ λιγότερο γιὰ τὸ μικρὸ βρέφος τῆς Βηθλεὲμ ἀπὸ τὸ Θεὸ ποὺ γίνεται σάρκα: «ἐγεννήθη δι’ ἡμᾶς παιδίον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός»· τὸ βρέφος δὲν ὑπηρετεῖ, παρὰ γιὰ νὰ κάνει πιὸ ἰσχυρὰ ἀνάγλυφη τὴ θεία λάμψη στὸ ἀνθρώπινο: τὴ γέννηση τοῦ Θεοῦ.

Τὸ δογματικὸ περιεχόμενο τῆς ἑορτῆς ἐλευθερώνεται μὲ μία ἱεραρχία ἀξιῶν πολὺ ἐξακριβωμένη: πρὸ πάντων εἶναι ὁ Θεὸς στὴν κίνησή του ποὺ κατέρχεται· ἔπειτα ἔρχεται τὸ θαῦμα τῆς παρθενικῆς μητρότητος, θεία ἀπάντηση στὸ «γένοιτο» τῆς Θεοτόκου ποὺ ὑπῆρξε ὁ ἀνθρώπινος ὅρος τῆς Ἐνσαρκώσεως μὲ τὴν ἀνέκφραστη «συνάφεια»:

τὸ δημιούργημα γεννᾶ τὸν ἴδιο του τὸν Δημιουργό· τέλος εἶναι ὁ σκοπὸς τῆς θείας φιλανθρωπίας, ἡ θεοποίηση τοῦ ἀνθρώπου: «Σύμμορφος πηλίνης, εὐτελοῦς διαρτίας Χριστὲ γεγονὼς καὶ μετοχῇ σαρκὸς τῆς χείρω, μεταδοὺς θείας φύτλης». Ἡ παιδαγωγικὴ μέριμνα ἀνυψώνει σταθερὰ τὴ σκέψη τοῦ αἰσθητοῦ πρὸς τὸ μυστήριο: «ὁ κραταιᾷ κτίσας χειρὶ τὴν κτίσιν, σπλάγχνον ὁρᾶται πλάσματος».

«Ἡμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοί, ὅτι βλέπουσι» (Ματθ. 13, 16), λέγει ὁ Κύριος. Καὶ ἡ Ἐκκλησία ψάλλει: προσκυνοῦμεν τὴ γέννησή σου Χριστέ, δεῖξε μας τὴν ἁγία σου Θεοφάνεια...

Τὸ φῶς της τοποθετεῖται σὲ σημεῖο προοπτικῆς στὴν εἰκόνα μας, γιὰ νὰ κατευθύνει ὅλη τὴ σύνθεση πρὸς τὴν ἔλευσή της.

Ἡ εἰκόνα ποὺ προσφέρεται στὰ μάτια μας εἶναι τοῦ ΙΣΤ ́ αἰώνα, τῆς σχολῆς τοῦ Νόβγκοροδ. Ἡ πρώτη σύνθεσή της ἀνέρχεται πιθανῶς στὴ γραπτὴ εἰκόνα μέσα στὴν Ἐκκλησία ποὺ ἱδρύθηκε ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο στὸν ἴδιο τόπο τῆς Γεννήσεως. Οἱ προσκυνητὲς ἐπιστρέφοντας ἀπὸ τοὺς Ἁγίους Τόπους ἔφεραν ἁγιασμένο λάδι σὲ φιαλίδια ὅπου εἰκονιζόταν πιὰ αὐτὴ ἡ εἰκόνα στὰ οὐσιώδη χαρακτηριστικά της (Δ ́ καὶ Ε ́ αἰώνα).

Μὲ μία ὑπερβολικὴ διαύγεια καὶ μία ἁπλότητα ἡ εἰκόνα ἀναφέρει μὲ μεγάλη ἀκρίβεια τὴν εὐαγγελικὴ διήγηση, ἀλλὰ μὲ τέτοιο τρόπο, καὶ ἐκεῖ εἶναι ὅλη ἡ τέχνη της ποὺ οἱ δογματικὲς ὑπαγορεύσεις στὴ λεπτότητά τους σχεδὸν μουσικές, ἐγκαθίστανται καὶ παρατείνουν τὸ ἄσμα τους στὴν ψυχὴ τῶν πιστῶν.

Τὸ πράσινο, τὸ κόκκινο, τὸ καφὲ καὶ τὸ χρῶμα τῆς πορφύρας σχηματίζουν μία ἁρμονία ποὺ συμφωνεῖ μὲ τὴ λιτὴ κομψότητα τῶν γραμμῶν. Καμμιὰ ἐπαύξηση, τὰ μεγάλα χαρακτηριστικὰ εἶναι τέλεια, ἐλεύθερα, καὶ οἱ χῶροι συνετὰ μετρημένοι. Οἱ ἀναλογίες, πολὺ μελετημένες, εἶναι ὑποταγμένες στὴν ἰσορροπία τοῦ συνόλου καὶ στὸν καλὰ συγκροτημένο ρυθμὸ κάθε σκηνῆς. Ἡ γραμμικὴ διάταξη ἀκολουθεῖ χωρὶς συγκρούσεις ὅλη τὴ χρωματικὴ κλίμακα. Ὁ ζεστὸς τόνος τοῦ χρώματος τῆς πορφύρας, τὸ ραβδωτὸ κόκκινο χρυσοῦ, οἱ φωτεινὲς κηλίδες καὶ τὸ ἐμφαντικὸ πράσινο δείχνουν μία μεγάλη καλλιτεχνικὴ ὡριμότητα. Ἐὰν στὴ μουσική, ὁρισμένες συμφωνίες προκαλοῦν ἕνα αἴσθημα μακαριότητος, ἡ ζωγραφικὴ ἁρμονία στὸν πιὸ μεγάλο βαθμό της πετυχαίνει τὴν καθαρὴ ὡραιότητα, ἐκφράζει ἀμέσως τὸ θεῖο, πρὸ παντὸς διδακτικὴ ἐκπαίδευση στὸ περιεχόμενο τὸ ἴδιο τῆς εἰκόνας· θεληματικὲς συνηχήσεις καὶ παραφωνίες εἰσάγουν κάθε μορφή, κάθε σκηνὴ στὴ συμφωνία ἑνὸς ὅλου. Τὸ χρῶμα καὶ τὸ σχῆμα ἐδῶ δὲν μιμοῦνται τίποτε ἀπὸ πράγματα αὐτοῦ τοῦ κόσμου, ὁ εἰκονογράφος ἐξυπηρετεῖται μὲ χρωματισμοὺς γιὰ νὰ ἐκφράσει καλύτερα τὸ θέμα τῶν γραμμῶν, ἀπευθύνεται στὴν αἰσθητικότητα τοῦ ματιοῦ καὶ τοῦ αὐτιοῦ ταυτόχρονα: ἡ λιτότης αὐτῶν τῶν μέσων κερδίζει ὅλη τὴν ἠχητικότητά της.

Μετὰ τὶς πρῶτες στιγμὲς θεωρίας, μιὰ ἐσωτερικὴ κίνηση κυριεύει τὸ πνεῦμα καὶ κάνει νὰ ἀκούσουμε ὅπως ἕνα ἄσμα ἀκόμη ἰσχνόφωνο ἀλλὰ ὅλο καὶ περισσότερο πειστικό, μιὰ εἰρηνικὴ χαρά. Μητέρα τῆς Ζωῆς, ἔχεις δώσει στὸν κόσμο τὴ χαρὰ ποὺ στεγνώνει τὰ δάκρυα τοῦ ἁμαρτωλοῦ.

Ἡ ἀπαράλλακτη αὐτὴ σύνθεση τοῦ φωτὸς σὲ τριπλὴ ἀκτίνα (ἐδῶ εἶναι τὸ ἄστρο τῆς Βηθλεὲμ ποὺ ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ ἱερὸ Τρίγωνο ἐγγεγραμμένο στὴ θεία σφαίρα) ποὺ συναντᾶ κανεὶς στὶς εἰκόνες τῶν Θεοφανείων, μαρτυρεῖ τὴν τόσο λεπτὴ μαρτυρία τοῦ Περιστεριοῦ, ποὺ τὴ μαντεύει κανεὶς περισσότερο ἀπὸ τὸ νὰ τὴ βλέπει. Εἶναι ἐκεῖ ὅμως ὁλοφάνερα γιατὶ στὴν ἀρχαία προσευχὴ τοῦ Ἠσαΐα, ἀληθινὴ ἐπίκληση τῆς ἀνθρωπότητος: «ἐὰν ἀνοίξῃς τὸν οὐρανόν, τρόμος λήψεται ἀπὸ σοῦ ὄρη, καὶ τακήσονται» ( Ἠσ. 64,1), ὁ Θεὸς ἔχει ἀπαντήσει: «Πνεῦμα Ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι» (Λουκ. 1, 35). Τὸ Πνεῦμα, λέγουν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι ἡ αἰώνια χαρὰ μεταξὺ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, εἶναι ἡ χαρὰ τῆς γεννήσεως τοῦ παιδιοῦ. Γι’ αὐτὸ κατὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Ναζιανζηνό, ἡ Γέννηση εἶναι «ἡ ἑορτὴ τῆς ἀνὰδημιουργίας» καὶ ἡ λειτουργία πλημμυρίζει ἀπὸ ἀγαλλίαση. «Χόρευε ἡ οἰκουμένη ἀκουτισθεῖσα· δόξασον μετὰ Ἀγγέλων καὶ τῶν Ποιμένων, ... παιδίον νέον, τὸν πρὸ αἰώνων Θεόν». «Δεῦτε πιστοὶ ἐπαρθῶμεν ἐνθεῶς... προευτρεπίζοντες πιστῶς, τῶν Γενεθλίων τὰς εἰσόδους... κράζοντες. Ἐν ὑψίστοις δόξα, Θεῷ τῷ ἐν Τριάδι».

Ἡ μοναδικὴ ἀκτίνα ποὺ ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ τρίγωνο ἀπὸ ψηλὰ σημαίνει τὴ μία οὐσία τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ βγαίνοντας ἀπὸ τὸ ἄστρο, χωρίζεται σὲ τρεῖς λάμψεις γιὰ νὰ προσδιορίσει τὴ συμμετοχὴ τῶν τριῶν προσώπων στὴν οἰκονομία τῆς σωτηρίας.

Ἡ εὐθυμία καθορίζεται ὅλο καὶ περισσότερο – ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ, κατ’ αὐτὴ τὴν ἡμέρα, εὐφραίνονται προφητικά. Ἄγγελοι καὶ ἄνθρωποι, ἂς εὐφρανθοῦμε – καὶ ὁρίζει τὸν συνταρακτικὸ λόγο της: γιατὶ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ ἑνώνονται σήμερα. Σήμερα ὁ Θεὸς ἦρθε ἐπάνω στὴ γῆ καὶ ὁ ἄνθρωπος ἀνῆλθε στοὺς οὐρανοὺς – κάθε δημιούργημα ἀγάλλεται

κατ’ αὐτὴ τὴν ἡμέρα – γιατὶ ὅλη ἡ δημιουργία χορεύει, λοιπόν, καὶ σκιρτᾶ – ἀναβοήσατε στὸ Θεὸ μὲ κραυγὲς χαρᾶς, ὅλη ἡ γῆ, «ἐλᾶτε νὰ βρῆτε τὴνκρυμμένη χαρά... τὸ βαθὺ πηγάδι στὸ ὁποῖο ὁ Δαβὶδ παλαιὰ ἐπιθύμησε νὰ πιεῖ· νὰ εἶναι ἐκεῖ ποὺ ἡ παρθένος ἐσταμάτησε ἀμέσως τὴ δίψα τοῦ Ἀδὰμ – οὐρανοὶ εὐφρανθῆτε· σκιρτήσατε ὄρη, δίκαιοι χαρῆτε!» Ὁ ἄνθρωπος ἔπεσε τόσο βαριὰ ποὺ διακινδυνεύοντας τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, εἶχε διακινδυνεύσει τὴν ἀνθρώπινη εἰκόνα. Θὰ ἔπρεπε ὁ Θεὸς νὰ γίνει ἄνθρωπος γιὰ νὰ τοῦ ἀποδώσει τὴν
ἀρχαία εἰκόνα καὶ τὴν ἰλιγγιώδη ἀξιοπρέπεια παιδιοῦ τοῦ Θεοῦ. Τώρα τὸ πᾶν εἶναι νέο. Εἶναι ἡ ἀνάπλαση: ἡ ἐπανάληψη αὐτοῦ ποὺ εἶχε προσχεδιασθεῖ στὸν Παράδεισο, ὅταν ὁ Θεὸς στὴ δροσιὰ τοῦ βραδιοῦ ἦλθε νὰ βρεῖ τὸν ἄνθρωπο καὶ συνομίλησε μὲ αὐτόν...

Ὁ Ρωμανὸς Μελωδός, στὸ Κοντάκιο τῆς ἑορτῆς μεταθέτει ποιητικὰ τὴ διήγηση τοῦ Εὐαγγελίου καὶ ἐμπνέει τὸ λειτουργικὸ θέμα τῆς εἰκόνας. Ἡ παρθένος κατ’ αὐτὴ τὴν ἡμέρα φέρει στὸν κόσμο τὸν Ὑπερούσιο καὶ ἡ γῆ προσφέρει ἕνα σπήλαιο στὸν Ἀπρόσιτο. Οἱ ἄγγελοι ψάλλουν τὴ δόξα του μὲ τοὺς ποιμένες, καὶ οἱ μάγοι ὁδεύουν μὲ τὸ ἄστρο, γιατὶ Αὐτὸς μᾶς γεννήθηκε μικρὸ παιδί, ὁ Θεὸς ὁ πρὸ αἰώνων.

Ἡ πλαστικὴ κίνηση, στὴν εἰκόνα, ἀναχωρεῖ ἀπὸ τὴ μορφὴ ποὺ εἶναι τοποθετημένη στὸ ἄκρο δεξιὸ κάτω καὶ τῆς ὁποίας ἡ κάθετη θέση τονίζεται ἀπὸ τὸν ποιμένα, τοποθετημένο πιὸ ψηλὰ (ἐσχατολογικὴ θέση, ὁ ἄνθρωπος – δένδρο ἀκίνητος στύλος ἑνώνοντας τὴ γῆ καὶ τὸν οὐρανό)· ἡ κίνηση περιγράφει ἕνα κύκλο καὶ σταματᾶ στὸ κέντρο τῆς συνθέσεως, ἀναλύεται σὲ εἰρήνη – shalom τῆς Βασιλείας: Ἡ Βηθλεὲμ ἔχει ἀνοίξει τὴν Ἐδέμ: μέσα στὴ φάτνη εἶναι ξαπλωμένος ὁ «Βότρυς τῆς Ζωῆς».

Ὅπως ὁ Ἐκκλησιαστὴς στὴν πανάρχαια ἀπαισιοδοξία του ἐκοίταζε τὸν οὐρανὸ καὶ ἐκτιμοῦσε τὴν ἀπόσταση: Ὁ Θεὸς εἶναι μέσα στὸν οὐρανὸ καὶ σ’ ἐμᾶς τοὺς ἀνθρώπους, ἐπάνω στὴ γῆ ( Ἐκκλ. 5, 1), αὐτὸς ὁ προφήτης Ἠσαΐας, κραυγάζει ὅλη τὴν ἀβίωτη ἀνυπομονησία τῆς ἰουδαϊκῆς ψυχῆς: «ἐὰν ἀνοίξῃς τὸν οὐρανὸν τρόμος λήψεται ἀπὸ σοῦ ὄρη, καὶ τακήσονται» ( Ἠσ. 64, 1). Ἡ δεξιὰ μορφὴ παριστᾶ ἀκριβῶς τὸν Ἠσαΐα καὶ σ’ αὐτὸν ὅλο τὸ νέφος τῶν προφητῶν τῆς Παλαιᾶς Συμφωνίας. Ὁ δυναμισμὸς τοῦ πνεύματος, ποὺ ἔχει μιλήσει μὲ τοὺς προφῆτες, διαχωρίζει τὴν κίνηση καὶ δίνει τὸν ἀποφασιστικὸ τόνο στὸ σύνολο.

Τὸ δεξιὸ χέρι τοῦ Ἠσαΐα δείχνει τὸ βρέφος καθισμένο στὰ γόνατα τῆς μαίας Σαλώμης. Ἡ σκηνὴ τοῦ λουτροῦ τοῦ βρέφους μαρτυρεῖ ὅτι εἶναι ἀληθινὰ Υἱὸς τοῦ Ἀνθρώπου, ταυτόχρονα καὶ ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας ποὺ ἐπὶτέλους ἦλθε: «καὶ ἐξελεύσεται ράβδος ἐκ τῆς ρίζης Ἰεσσαί, καὶ ἄνθος ἐκ τῆς ρίζης ἀναβήσεται· καὶ ἀναπαύσεται ἐπ’ αὐτοῦ πνεῦμα Θεοῦ» ( Ἠσ. 11, 1-2). Τὸ χέρι, μὲ τὴν ἴδια χειρονομία, δείχνει ἕνα πλατὺ κορμὸ δένδρου καὶ τὸν χλοερὸ βλαστό: παράπλευρα παρατηροῦμε τὴν προεικόνιση, τὴ σκιὰ τοῦ πράγματος καὶ τὸ πράγμα αὐτὸ τὸ ἴδιο, τὸ συμβολικὸ δένδρο καὶ αὐτὸ ποὺ συμβολίζει: τὸ παιδὶ εἶναι ἐπίσης ἡ ἑνότης τῶν δυὸ Συμφωνιῶν: ἡ μιὰ συμπληρώνεται μέσα στὴν ἄλλη. Τὸ ἀριστερὸ χέρι τοῦ Ἠσαΐα ἀναπαύεται σὲ μία πλάκα κατασκευασμένη κατὰ τὴν τάξη τοῦ Θεοῦ: «λάβε σεαυτῷ τόμον καινοῦ μεγάλου καὶ γράψον εἰς αὐτὸν γραφίδι ἀνθρώπου· τοῦ ὀξέως προνομὴν ποιῆσαι σκύλων· πάρεστι γάρ» ( Ἠσ. 8, 1). Εἶναι τὸ ὄνομα τοῦ υἱοῦ τῆς προφήτιδος ποὺ ἐσημείωνε τὸ τέλος τῶν τρομερῶν χρόνων καὶ τὴν ἔλευση τοῦ Χρόνου ἀναψύξεως, μεσσιανικοῦ χρόνου: «ὅτι παιδίον ἐγεννήθη ἡμῖν... ἄρχων εἰρήνης» ( Ἠσ. 9, 6). Ὁ πιὸ μεγάλος προφήτης, ὁ Ἠσαΐας, εἶναι ἐπίσης ὁ προφήτης τῆς πίστεως, τοῦ πιστεύω, τῆς θαυμάσιας δυνάμεώς του ποὺ ἀνοίγει τοὺς νάρθηκες τοῦ Μυστηρίου. Τὰ ἐνδύματα τοῦ Ἠσαΐου, τὸν συγγενεύουν εἰκονογραφικὰ μὲ τὸν ἅγιο Ἰωάννη-Βαπτιστὴ καὶ τὸν Ἠλία καὶ αὐτὰ εἶναι ἑνὸς μάρτυρα. Πραγματικὰ κατὰ τὴν ἰουδαϊκὴ παράδοση, ὁ Ἠσαΐας πῆρε τὸ στεφάνι τῶν μαρτύρων ἐπὶ τοῦ Μανασῆ· ἀφοῦ ἔγινε ὁ ἕνας ἐκ τῶν πληρωμένων φίλων τοῦ Νυμφίου, εἶναι ὁ πιὸ ἄξιος μάρτυρας τῆς Γεννήσεως.

Καταλαβαίνει κανεὶς ὅτι ὑπάρχει σ’ αὐτὰ τὰ κείμενα κάθε ἄλλο πράγμα ἀπὸ μία
λυρικὴ ἔρευνα. Τὸ μυστήριο εἶναι τόσο μεγάλο, τόσο φοβερὸ ἐπίσης, ποὺ τὰ κείμενα ἐνεργοῦν μὲ ὑπαινιγμοὺς καὶ τὸ ὑπόλοιπο θὰ ἐκτιμηθεῖ μὲ τὴ σιωπή, κατὰ τὴ σοφὴ συμβουλὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Ναζιανζηνοῦ. Ὁ Σταυρὸς εἶναι «κρίσις τῆς κρίσεως», λέγει ὁ ἅγιος Μάξιμος Ὁμολογητής, αὐτὸ ποὺ θέλει νὰ πεῖ ὅτι ἡ σκέψη μας εἶναι σταυρωμένη, κτυπημένη ἀπὸ ἀδυναμία ἐμπρὸς ἀπὸ τὴν ἔκταση τῆς Ἐνσαρκώσεως. Πῶς θὰ ἦταν ἐξ ἄλλου ἐὰν αὐτὴ ἐδῶ περιέχει τὴ σημασία ὅλων τῶν αἰνιγμάτων τῆς Ἁγίας Γραφῆς, προσθέτει ὁ ἅγιος Μάξιμος, καὶ αὐτὸς ποὺ διέρχεται πιὸ μακριὰ ἀπὸ τὸ Σταυρὸ καὶ τὸν Τάφο καὶ βρίσκεται μεμυημένος στὸ μυστήριο τῆς Ἀναστάσεως πληροφορεῖται τὸ τέλος γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ Θεὸς ἔχει δημιουργήσει κάθε πράγμα. Τὸ πᾶν συγκρατεῖται στὸ ἐσωτερικὸ μιᾶς μόνης πράξεως καὶ ἀντανακλᾶται. Ἡ ἑορτὴ τῆς Γεννήσεως περιέχει πιὰ τὰ Θεοφάνεια, τὸ Πάσχα καὶ τὴν Πεντηκοστή, λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος. Εἶναι ποὺ ἡ ἐπινόηση τῆς ἁμαρτωλῆς θελήσεως, διδάσκει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, ἔχει ὑψώσει τὸν τριπλὸ φραγμὸ τοῦ θανάτου, τοῦ ἁμαρτήματος καὶ τῆς τραυματισμένης φύσεως. Αὐτὸ ποὺ ὁ Ἀδὰμ δὲν ἦταν ἱκανὸς νὰ πετύχει ἀνυψώνοντας τὸν ἑαυτό του, ὁ Θεὸς τὸ πραγματοποιεῖ στὴ θέση του κατεβαίνοντας. Στὴν ἑωσφορικὴ ζωηρὴ ἐπιθυμία τοῦ θείου, ὁ Θεὸς ἀπαντᾶ γενναῖα μὲ τὸ δῶρο τῆς θεώσεως. Ἀλλὰ γιὰ νὰ τὸ κάνει: «ἐπὶ γῆς κατῆλθες, ἵνα σώσῃς Ἀδάμ· καὶ ἐν γῇ μὴ εὑρηκὼς τοῦτον Δέσποτα, μέχρις Ἅδου κατελήλυθας ζητῶν». «Ὡς φωτὸς λυχνία, νῦν ἡ σὰρξ τοῦ Θεοῦ ὑπὸ γῆν ὡς ὑπὸ μόδιον κρύπτεται, καὶ διώκει τὸν ἐν ᾅδῃ σκοταμόν».

Ἔτσι ἡ εἰκόνα φαίνεται τώρα σὲ ὅλη τὴ μεσσιανικὴ καὶ ἐσχατολογικὴ σημασία της: ἡ Γέννηση ὅπου τὸ πᾶν εἶναι πιὰ συμπληρωμένο καὶ τὸ τρομερὸ μυστικὸ τοῦ Θεοῦ ποὺ γίνεται Ἄνθρωπος διακηρύσσονται μὲ ὅλα τὰ ἀποτελέσματά τους. Ἡ αἰωνιότης καὶ ὁ χρόνος ἀγκαλιάζονται. Πραγματικά, ἡ ἀκολουθία τῆς προθέσεως, ποὺ ἀνοίγει τὴν ἱερουργία τῆς ἀνατολικῆς λειτουργίας παριστᾶ «τὸ ἐσφαγμένον Ἀρνίον ἀπὸ καταβολῆς κόσμου», εἶναι ἡ θυσία τῆς θείας ἀγάπης στὴν αἰωνιότητα. Ὁ εὐχαριστιακὸς Ἀμνὸς τοποθετημένος ἐπάνω στὸ δίσκο καὶ εἶναι μετὰ ἀπ’ αὐτὸ τὸ τυπικὸ τῆς προαιώνιας θυσίας ποὺ ὁ ἱερέας τοποθετεῖ ὑπεράνω τὸν ἀστερίσκο – ἄστρο τῆς Βηθλεὲμ – λέγοντας: «καὶ ἰδοὺ ἀστήρ, ὃν εἶδον ἐν τῇ ἀνατολῇ, προῆγεν αὐτοὺς ἕως ἐλθὼν ἐστάθη ἐπάνω οὗ ἦν τὸ παιδίον» (Ματθ. 2, 9) καὶ εἶναι ἡ ἀρχὴ τῆς λειτουργίας ὅπου πραγματοποιεῖται ἡ θυσία μέσα στὸ χρόνο.

Ὁ Ἀμνὸς τῆς Βηθλεὲμ εἶναι πιὰ ὁ Εὐχαριστιακὸς Ἀμνός. Παλαιὰ στὴν ἔρημο, τὸ μάννα, αὐτὸς ὁ ἄρτος τοῦ οὐρανοῦ, ἔτρεφε τὸν ἑβραϊκὸ λαό. Σήμερα στὸ πιὸ βάθος τῆς ἐρήμου τοῦ ᾅδη προσφέρεται ὁ Ἄρτος τῆς Ζωῆς. «Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ, τὸ παρὸν μυστήριον ἐκδιηγούμενοι. Τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ διαλέλυται, ἡ φλογίνη ρομφαία τὰ νῶτα δίδωσι καὶ τὰ χερουβὶμ παραχωρεῖ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς». Κατὰ τὴν παράδοση ὁ Σταυρὸς ἦταν κατασκευασμένος ἀπὸ τὸ ξύλο τοῦ δένδρου τῆς ζωῆς τῆς Ἐδέμ. Ὁ φυτευμένος Σταυρὸς στὸ κέντρο τοῦ κόσμου ἀνθίζει σὲ Δένδρο τῆς Ζωῆς ἐκ νέου, χλοερό, ποὺ προσφέρει τὸν ἀθάνατο καρπό του: τὴ θεία εὐχαριστία.

Ἀπὸ τὸ βιβλίο «Ἡ Τέχνη τῆς Εἰκόνας – Θεολογία τῆς Ὡραιότητος», ἐκδ. Π. Πουρνάρα-Θεσσαλονίκη.

Αναδημοσιευμένο στο τχ 199 (Δεκέμβριος 2008) του περιοδικού "Πειραϊκή Εκκλησία".

Εικόνα του αγιογράφου Αντρέι Ρουμπλιώφ (αρχές 15ου αι.) με παράσταση της Γεννήσεως.

P. Evdokimof: Ἡ Εἰκόνα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ

Σχολιάστε: Ακύρωση απάντησης

Με χαρά, κόπο και ευθύνη

Τι είναι Χριστιανισμός;

Ποιός είμαι εγώ Η τρίτη γέννηση

Ισραήλ

Ο Χριστός του Πρωτάτου

«Μπορούν να μας σκοτώσουν, αλλά δεν μπορούν να καθορίσουν το νόημα του θανάτου μας»

…Η κοινωνία μας ζει στο 2007 και η Εκκλησία μας στο 1340… Είμαστε λαός...