Γενετικός προκαθορισμός και ελεύθερη βούληση

Γιάννης Πλεξίδας

Η συμβιβαστική λύση του Νεμέσιου Εμέσης

Σημειώσεις

1. Φιλοσοφική διδασκαλία σύμφωνα με την οποία όλα γίνονται αιτιοκρατικά. Η θέληση και η δράση των ανθρώπων καθορίζονται από την ιστορική αναγκαιότητα και δεν υπάρχει χώρος για την ελευθερία και την ευθύνη του ανθρώπου. Για τις διάφορες μορφές του ντετερμινισμού βλ. ενδεικτικά Edwards Paul, Hard and soft determinism, στο: Free Will, Blackwell Readings in Philosophy, Robert Kane [Editor], Blackwell Publishers, 2001, σσ. 59-70.
2. Ο όρος «γονίδιο» αναφέρεται σε εκείνες τις μονάδες της κληρονομικής περιουσίας που εκφράζονται σε ένα κύτταρο ή σε έναν οργανισμό, με τη μορφή μιας δομής ή μιας λειτουργίας. Το κάθε γονίδιο αντιπροσωπεύει έναν τομέα του δεσοξυριβονουκλεϊκού οξέως, βλ. αναλυτικότερα για το γονίδιο και τη σημασία του, Evelyn Fox Keller, Ο αιώνας του γονιδίου, Αθήνα, εκδόσεις Τραυλός, 2004, μτφρ. Γεωργία Αθανασοπούλου, σσ. 57-85, πρβλ. Erwin Schrödinger, Τι είναι η ζωή;, Αθήνα, εκδόσεις Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη, 1995, μτφρ. Σαμπετάη Βίκυ, σ. 51: «…παρουσιάσαμε τον όρο ‘γονίδιο’ για τον υποθετικό υλικό φορέα ενός καθορισμένου κληρονομούμενου χαρακτηριστικού».
3. Για τη χρήση του όρου «πρόγραμμα» στη βιολογία βλ. ενδεικτικά Mayr Ernst, Cause and effect in biology: kinds of causes, predictability, and teleology are viewed by a practicing biologist, στο περιοδικό: Science, τεύχος 134, 1961, σσ. 1501-1506, πρβλ. Young Z. J., Programms of the Brain, Oxford, Oxford University Press, 1978.
4. Ο προκαθορισμός της ανθρώπινης δράσης συνδέεται άμεσα με την πρόγνωση της. Είναι η πρόγνωση και η ελευθερία της θέλησης έννοιες ασυμβίβαστες; Αν γνωρίζω εκ των προτέρων τον τρόπο δράσης ενός συγκεκριμένου ατόμου, εμποδίζω την ελευθερία του; Όπως ορθά υποστηρίζει ο Peter Lipton, η ελεύθερη θέληση δεν έχει καμία σχέση με την πρόγνωση των πράξεων, βλ. Peter Lipton, Genetic and Generic Determinism: a new threat to free will?, στο: The new brain sciences. Perils and Prospects, Dai Rees and Steven Rose [Editors], Cambridge, Cambridge University Press, 2004, σσ. 93-96, ιδ. 94-95: «I know some people better than others, and so I am better at predicting some people’s behaviour than I am at predicting the behaviour of others; but I do not attribute more free will to those less familiar to me. Similarly, as I get to know someone better, I become better able to predict what they will do; but their free will is not thereby diminished».
5. Ο γονότυπος είναι το σύνολο των κληρονομικών καταβολών ενός ατόμου, τα οποία καθορίζουν τα γενετικά χαρακτηριστικά του ατόμου.

6. Mary Midgley, Do we ever really act? στο: The new brain sciences. Perils and Prospects, Dai Rees and Steven Rose [Editors], Cambridge, Cambridge University Press, 2004, σσ. 17-33, ιδ. σ. 22: «We ourselves are (then) never really active agents at all. We are always passive, always being driven-like people hypnotized or possessed by an alien force», πρβλ. Richard Dawkins, The selfish Gene, Oxford, Oxford University Press, 1990², (1976¹).
7. Για την έννοια του «εαυτού» βλ. ενδεικτικά Damasio Antonio, Το λάθος του Καρτέσιου. Συγκίνηση, Λογική και ανθρώπινος εγκέφαλος, Αθήνα, εκδόσεις Σύναλμα, 2000, μτφ. Παπακωνσταντίνου Κώστας, σσ. 340-352. Η έννοια του «εαυτού» είναι διαδεδομένη στη νευροβιολογία και στη φιλοσοφία, βλ. Karl Popper-John Eccles, The Self and its Brain, London, εκδόσεις Routledge and Kegan Paul, 1977, σσ. 100-147 και 355-376, πρβλ. Jose Luis Bermudez-Anthony Marcel-Naomi Elian, The body and the self, Massachusetts, The M.I.T. Press, 1995. Στη θεολογία προκρίνεται ο όρος «πρόσωπο», βλ. ενδεικτικά Rudman Stanley, Concepts of Person and Christian Ethics, Cambridge,  εκδόσεις Cambridge University Press, 1997, Χρήστου Γιανναρά, Το πρόσωπο και ο Έρως, Αθήνα, εκδόσεις Δόμος, 19924 (19701), και  Ζηζιούλα Ιωάννου, Από το προσωπείο στο πρόσωπο. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου, ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1977. Για μια πρώτη χρήση του όρου «εαυτός» στη θεολογική σκέψη, και μοναδική απ’ όσο γνωρίζω, βλ. π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Η κλειστή πνευματικότητα και το νόημα του εαυτού. Ο μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου, Αθήνα, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σειρά: Θρησκειολογία, αρ.21,1999²,σσ.300-326.

8.  Για την αρχή της απροσδιοριστίας και τις συνέπειές της στον χώρο της θεολογίας βλ. Μπέγζος Μάριος, Διαλεκτική Φυσική και Εσχατολογική Θεολογία. Ο σύγχρονος διάλογος φυσικής και θεολογίας επί τη βάσει του επιστημονικού έργου του Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, διδακτορική διατριβή, 1984, σσ. 113-117.
9. Βλ. αναλυτικότερα John Searle, Νους, Εγκέφαλος και Επιστήμη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 1993, μτφρ. Χατζηκυριάκου Κώστας, σ. 94.
10. Βέβαια η εμπειρική γνώση, ακόμη και ως καθιερωμένη γνώση, δεν μπορεί να ισχύει ως απόλυτη βεβαιότητα, ως επιστημονική πρόταση, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Karl Popper. Για το «κριτήριο της διαψευσιμότητας» όπως αυτό αναπτύσσεται από τον Karl Popper βλ. ενδεικτικά, Popper Karl, Logik der Forschung, Sechste, verbesserte Auflage, Tübingen, 19766 (19341), σ. 256. 11. John Searle, Νους, Εγκέφαλος και Επιστήμη, ό.π., σσ. 106-107.
12. Για τη σημασία της προθετικότητας βλ. Young Z. John, Ο Εγκέφαλος και οι Φιλόσοφοι. Από τους νευρώνες στη συνείδηση: ένα γοητευτικό ταξίδι στο σύμπαν των νευροεπιστημών, Αθήνα, εκδόσεις Κάτοπτρο, σειρά: εγκέφαλος και νόηση, 1991, μτφρ. Αντωνοπούλου Μυρτώ, σ. 116: «Αν κάποιος ήθελε να δώσει γενικό ορισμό της προθετικότητας θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι αποτελεί την ιδιαίτερη κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένα υποκείμενο όταν σχεδιάζει ή αναμένει την επαλήθευση μιας πράξης αναφορικά με μια κατάσταση πραγμάτων μη ορατή».
13. John Searle, Νους, Εγκέφαλος και Επιστήμη, ό.π., σσ. 104-105.
14. Mary Midgley, Do we ever really act?, στο: The new brain sciences. Perils and Prospects, ό.π., σ. 33: «When we say that someone acts freely, deliberately and responsibly, this does not mean that a separate soul does so, cut off from the influences around it. It simply means that he or she does this action as a whole person… of course this agent needs to have a brain-and no doubt some genes-in good order to make this choice. But is he or she, the whole person, who uses that brain, just as they use their legs to walk and their eyes and hand in writing».
15. Bateson Patrick, Genes, Responsibility and the Law, στο: The new brain sciences. Perils and Prospects, Dai Rees and Steven Rose [Editors], Cambridge, Cambridge University Press, 2004, σ. 161:«The commonly used image of a genetic blueprint for the development of behaviour is misleading because it is too static, too suggestive that adult organisms are merely expanded versions of the fertilized egg. In reality, individuals play an active role in their own development». Οι γενετιστές, προκειμένου να δείξουν την αλληλεπίδραση των γονιδίων με το περιβάλλον, κατέληξαν στον εξής τύπο: V=G+Es+En, βλ. Clark R. William and Michael Grunstein, Are we hardwired? The Role of Genes in Human Behavior, Oxford, Oxford University Press, 2004, σσ.  11-12, όπου V(variability), G(genes), Es(environmental differences that are shared), En(environmental differences that are not shared).

16. Jacquard Albert, Εγώ και οι άλλοι. Μια γενετική προσέγγιση, Αθήνα, εκδόσεις Κάτοπτρο, 20022  (19951), μτφρ. Καζλαρής Χάρης-Μάμαλης Αλέξανδρος, σ. 140.
17. Για τη συμπαρουσία γονιδίων και περιβάλλοντος και την ανάδυση της ανθρώπινης ελευθερίας βλ. ενδεικτικά Clark R. William, Are we hardwired? The Role of Genes in Human Behavior, ό.π., σσ. 253-270.
18. Young Z. John, Ο Εγκέφαλος και οι Φιλόσοφοι. Από τους νευρώνες στη συνείδηση: ένα γοητευτικό ταξίδι στο σύμπαν των νευροεπιστημών, ό.π., σσ. 357-359.
19. Max Scheler, Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο, Αθήνα, εκδόσεις Ροές, σειρά: Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη, 20012, (19891), μτφρ. Μπακονικόλα Χαρά-Λουπασάκης Θεόδωρος, σσ. 98-99: «Συγκρινόμενος με το ζώο που λέει πάντοτε ‘ναι’ στην πραγματικότητα ως τέτοια, ακόμη και στις περιπτώσεις που την αποστρέφεται και την αποφεύγει, ο άνθρωπος είναι ‘το ον που μπορεί να λέει όχι’, ‘ο ασκητής της ζωής’ και, ως προς οτιδήποτε είναι μόνο πραγματικότητα, ο αιώνιος διαμαρτυρόμενος».
20. Jacquard Albert, Εγώ και οι άλλοι. Μια γενετική προσέγγιση, ό.π., σ. 143, πρβλ. Clark R. William, Are we hardwired? The Role of Genes in Human Behavior, ό.π., σ. 270, όπου σημειώνει χαρακτηριστικά: «The DNA we each posses is just one ‘freeze-frame’ in the genetic history of our species, and none of us is heir to the environmental experience of humanity as a whole. Each of us must struggle to maximize the genetic hand we have been dealt, played in the context of the environment into which we are born, against a certain level of indeterminacy we must somehow learn to bring under control. It is this struggle that define us, and make us human», Lewontin Richard, The Triple Helix. Genes, Organism and Environment, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 2000, σ. 38: «The organism is determined neither by its genes nor by its environment nor even by the interaction between them, but bears a significant mark of random processes…The metaphor of computation is just a trendy form of Descartes’s metaphor of the machine. Like any metaphor, it catches some aspects of the truth but leads us astray if we take it too seriously».
21. Πρβλ. Steven Rose, Μονοπάτια της ζωής. Βιολογία, Ελευθερία, Ντετερμινισμός, Αθήνα, εκδόσεις Κάτοπτρο, 2005, μτφρ. Παπασταύρου Κατερίνα, σ. 31: «..θεωρούμε ότι είναι στη φύση των έμβιων συστημάτων να είναι ριζικά απροσδιόριστα, να διαμορφώνουν συνεχώς το μέλλον τους-το μέλλον μας…», σ. 323: «…αν η βιολογία συνιστά όντως ένα πεπρωμένο, το πεπρωμένο αυτό δεν μπορεί παρά να είναι ελευθερία εντός ορισμένων ορίων».

22. Για το κείμενο του Νεμέσιου χρησιμοποιήσαμε την κριτική έκδοση του Moreno Morani: Nemesii Emeseni, De Natura Hominis, στη σειρά: Scriptorum Graecorum et Romanorum, Bibliotheca Teubneriana, 1987.
23. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 118.7-8: «Ἀνάγκη γὰρ τῶν δύο τὸ ἕτερον, ἢ ἄλογον γενέσθαι ἢ λογικὸν ὄντα καὶ περὶ τὰ πρακτά στρεφόμενον αὐτεξούσιον εἶναι».
24. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 112.8-9: «Ὁ περὶ τοῦ αὐτεξουσίου λόγος, τουτέστι τοῦ ἐφ’ ἡμῖν, πρώτην μὲν ἔχει ζήτησιν, εἰ ἔστι τι ἐφ’ ἡμῖν». Ο όρος «ἐφ’ ἡμῖν» είναι στωικής προέλευσης.
25. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 113.8-9.
26. Το ρήμα που χρησιμοποιεί ο Νεμέσιος, και το οποίο αντλεί από την Αριστοτελική ηθική, είναι το «βουλεύεται». Η «βούλευση» είναι μια ιδιαζόντως σύνθετη διαδικασία η οποία δεν εξαντλείται στην έννοια της σκέψης. Αναφέρεται στην εξέταση των σκοπών, στην αξιολόγησή τους, στην εξέταση των εναλλακτικών πράξεων και στη σύγκριση τους, βλ. ενδεικτικά, Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1142b32-33, 1143a8-9, 1146a8.
27. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ.113.13-14: «Εἰ τοίνυν βουλεύεται, πράξεως ἕνεκα βουλεύεται. Πᾶσα γὰρ βουλή, πράξεως ἕνεκα καὶ διὰ πράξιν».
28. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 113.9-10
29. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 113.11-13: «Τὸ δὲ καλλιστον καὶ τιμιώτατον ἐν ἀνθρώπῳ περιττὸν ἀποφαίνειν τῶν ἀτοπώτατων ἄν εἴη».
30. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 114.2-3: «Ὅτι δὲ ἐφ’ ἡμῖν ἐστί τινά, δηλοῦσιν αἱ προτροπαὶ καὶ αἱ παραινέσεις». Εύλογα, ωστόσο, θα υποστήριζε κάποιος ότι στο συγκεκριμένο σημείο έχουμε λήψη του ζητουμένου.
31 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 114.5-6: «Ἔτι εἰ μηδὲν ἐφ’ ἡμῖν, περιττοὶ οἱ νόμοι».
32 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 15.1-24.
33 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 76.19-22: «Τῶν δὲ σωματικῶν καλουμένων ἡδονῶν αἱ μέν εἰσίν ἀναγκαῖαι ἅμα καὶ φυσικαί, ὧν χωρὶς ζῆν ἀδύνατον, ὡς αἱ τροφαὶ αἱ τῆς ἐνδείας ἀναπληρωτικαὶ καὶ τὰ ἐνδύματα ἀναγκαῖα». Ο Νεμέσιος θα αναφερθεί σε τρία είδη ηδονών˙ σε εκείνες που είναι φυσικές και αναγκαίες, για παράδειγμα η τροφή, σε εκείνες που είναι φυσικές και μη αναγκαίες, για παράδειγμα η τεκνοποιία και σε εκείνες που δεν είναι ούτε φυσικές ούτε αναγκαίες, όπως για παράδειγμα η μέθη. Θα υποστηρίξει ότι: «…τῶ τοίνυν κατὰ θεῶ ζῶντι μόνας μεταδιωκτέον τὰς ἀναγκαίας ἅμα καὶ φυσικὰς ἡδονάς». Οι φυσικές και αναγκαίες ηδονές αποτελούν τον αναπόδραστο ορίζοντα πάνω στον οποίο καλείται ο άνθρωπος να χτίσει την ελευθερία του.
34 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 116.11-13: «…μητρὸς δὲ οὐκ εὖ δεδιητημένης καὶ τρυφώσης ἀκολούθως τὰ τικτόμενα καὶ τοῖς σώμασι δύσκρατα, καὶ ταῖς ὁρμαῖς παράφορα γεννᾶται». Οι αναφορές και οι επισημάνσεις του Νεμέσιου είναι ιδιαίτερα πρωτότυπες και οξυδερκείς. Είναι χαρακτηριστικό ότι με τον Νεμέσιο έχουμε το πρώτο μοντέλο εγκεφαλικών εντοπίσεων, σύμφωνα με το οποίο αποδίδονται ειδικευμένες λειτουργίες σε ξεχωριστές περιοχές του εγκεφάλου, πρβλ. Jean-Pierre Changeux, Ο νευρωνικός άνθρωπος. Πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος;, Αθήνα, εκδόσεις Ράππα, στη σειρά: Προβλήματα του καιρού μας, μτφρ. Βαγγέλης Μπρίκας, 1984, σ. 26, πρβλ. Λάππας, Α. Δ.,  Ιστορική αναδρομή της μελέτης του Κ.Ν.Σ. από την αρχαιότητα μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, στο: Περί Φύσιος Ανθρώπου. Ανατομία και Φυσιολογία από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20ου αιώνα [Συλλογικό], Θεσσαλονίκη, Ιατρικές εκδόσεις Σιώκης, 2002, σ. 13.
35 Η έννοια της «ανάδυσης» χρησιμοποιείται εδώ με τη βιολογική της σημασία. Σημαίνει, δηλαδή, την ιδιότητα αναπαραγωγής και πολλαπλασιασμού ιδιαίτερα πολύπλοκων, εύτακτων δομών. Επιτρέπεται με τον τρόπο αυτό η εξελικτική δημιουργία δομών με αυξανόμενη πολυπλοκότητα, βλ. σχετικά Jacques Monod, Από τη βιολογία στην ηθική, Αθήνα, εκδόσεις Σύναλμα, 1999, μτφρ. Αθανάσιος Τσουκαλαδάκης, σ. 17.
36 Εύστοχα ο Ιωάννης Δαμασκηνός χαρακτηρίζει τα άλογα όντα «ὑπεξούσια», βλ. Ἰωάννης Δαμασκηνός, Εἰσαγωγὴ δογμάτων στοιχειώδης, §10.3-8, Kotter I.
37 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σσ.  36.13-26, 37.1-4: «Ἕκαστον γὰρ εἶδος τῶν ἀλόγων κατ’ οἰκείαν ὁρμὴν κινεῖται, πρὸς ἥν γέγονεν ἐξ ἀρχῆς χρείαν τε καὶ ἐνέργειαν, καὶ πρὸς ταῦτα καὶ τὴν διάπλασιν ἐπίτηδειαν ἔσχεν…ὅτι δὲ οὐ λογικῶς ταῦτα ποιεῖ, δῆλον ἐκ τοῦ κατ’ εἶδος ἕκαστον ζῶον ὁμοίως τὰ αὐτὰ ποιεῖν καὶ μὴ διαλλάττειν αὐτῶν ἐν τῳ πλήθει τὰς ἐνεργείας, εἰ μὴ κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον, ἀλλὰ κατὰ μίαν ὁρμὴν ὅλον τὸ εἶδος κινεῖσθαι. Πᾶς γὰρ λαγωός ὁμοίως τεχνάζεται καὶ πᾶς λύκος ὁμοίως πανουργεῖ καὶ πᾶς πίθηκος ὁμοίως μιμεῖται, ὅπερ οὐκ ἔστιν ἐπ’ ἀνθρώπου˙ μύριαι γὰρ οἱ ὁδοὶ τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων˙ ἐλεύθερον γὰρ τι καὶ αὐτεξούσιον τὸ λογικόν, ὅθεν οὐχ ἐν καὶ ταὐτόν πᾶσιν ἔργον ἀνθρώποις ὡς ἑκάστῳ εἴδει τῶν ἀλόγων ζώων. Φύσει γὰρ μόνη ταύτα κινεῖται, τὰ δὲ φύσει ὁμοίως παρὰ πᾶσίν ἐστιν. Αἱ δὲ λογικαὶ πράξεις ἄλλαι παρ’ ἄλλοις καὶ οὐκ ἐξ ἀνάγκης αἱ αὐταὶ παρά πᾶσιν».
38 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 115.15-22: «Οἱ δὲ πολλοί, νομίζοντες λέγεσθαι τὸ αὐτεξούσιον ἐπὶ πάσης πράξεώς τε καὶ κτήσεως καὶ τύχης, ἀποδοκιμάζουσιν εἰκότως τὸν λόγον, οἱ δὲ δριμύτεροι καὶ τὸ τῆς γραφῆς εἰς ἔλεγχον φέροντες τὸ ‘οὐκ ἐπ’ ἀνθρώπῳ οἱ ὁδοὶ αὐτοῦ’… ἀγνοοῦντες ὅπως λέγεται τὸ αὐτεξούσιον».
39 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 115.22-27: «…οὐ γὰρ τοῦ πλουτεῖν ἢ πένεσθαι ἢ διὰ παντὸς ὑγιαίνειν ἢ ρωμαλέους εἶναι κατὰ φύσιν ἢ τοῦ ἄρχειν ἢ ὅλως τῶν ὀργανικῶν ἢ τυχηρῶν λεγομένων ἀγαθῶν ἢ τῶν κατὰ πρόνοιαν τὸ τέλος λαμβανόντων ἐξουσίαν ἔχομεν, ἀλλὰ τῶν κατ’ ἀρετὴν καὶ κακίαν πράξεων καὶ προαιρέσεων καὶ κινήσεων καὶ ὧν ἐξίσης καὶ τὰ αντικείμενα πρᾶξαι δυνάμεθα…».

40 François Jacob, Το παιχνίδι της εξέλιξης. Περί της ποικιλίας του ζώντος, Αθήνα, εκδόσεις Τροχαλία, 1989, μτφρ. Λιανέρης Νικήτας, σ. 125.
41 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 116.18-23: «Ὅταν οὖν ψυχὴ κράσει σώματος ἐνδοῦσα ἐπιθυμίαις ἢ θυμοῖς ἑαυτὴν ἐκδῶ ἢ ἀπὸ τῶν τυχηρῶν καταπιεσθῆ ἢ χαυνωθῆ, οἷον πενίας ἢ πλούτου, ἐκούσιον κακόν ὑφίσταται˙ ἡ γὰρ μὴ ἐνδοῦσα κατορθοῖ καὶ νικᾶ τὸ δύσκρατον, ὡς ἀλλοιῶσαι μᾶλλον ἢ ἀλλοιωθῆναι, καὶ καθίστησι τὰς ψυχικὰς διαθέσεις εἰς εὐεξίαν ἀγωγῆ χρηστὴ καὶ διαίτῃ προσφόρῳ».
42 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 119.22-23: «Ἐξῆν γὰρ τὴν ἐναντίαν ἔξιν ἐκ τῆς γυμνασίας κτήσασθαι καὶ μὴ τὴν φαύλην». Οι έξεις εξάλλου δεν ανήκουν στα φυσικά ιδιώματα του ανθρώπου, αλλά είναι επίκτητες και αποκτώνται «…ἐκ μαθήσεως καὶ ἔθους», βλ. Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σσ. 119.21-27, 120.1-5.
43 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 117.1-2.
44 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 120.1-5.
45 Νεμέσιος Ἐμέσης, Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, σ. 118.8-25: «… καὶ γὰρ τῶν ἀνθρώπων ὅσοι θεωρητικοὶ γενόμενοι τῶν πρακτῶν ἑαυτοὺς ἐχώρισαν, ἔμειναν ἄτρεπτοι…».  Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι ο Νεμέσιος ακολουθεί πιστά την αριστοτελική ηθική σε ό,τι αφορά στους συγκεκριμένους όρους. Διαφοροποιείται όμως από τον Αριστοτέλη στο ότι όλο το ανθρωπολογικό σύστημά του προϋποθέτει τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Ο άνθρωπος νοείται στα όρια αυτής της σχέσης και δεν μπορεί να υπάρξει έξω και πέρα από τον Θεό. Για τον Νεμέσιο ο λόγος για τον άνθρωπο, η ανθρωπολογία, έχει νόημα μόνο με όρους θεολογίας. Στη σκέψη του Νεμέσιου προϋποτίθεται η γειτνίαση του ανθρώπου με τον Θεό. Τότε και μόνο τότε το ερώτημα περί ανθρώπου αποκτά νόημα, διότι τότε και μόνο τότε είναι αυθεντικό. Το θεμελιώδες γεγονός της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η ζεύξη του ανθρώπου με  ό,τι τον υπερβαίνει, όχι ως απλή παρεύρεση αλλά ως ζώσα σχέση που καθιστά τον άνθρωπο σώο. Ο άνθρωπος κατανοείται πάντοτε στην αναφορά του προς τη deitas.

Πρώτη Δημοσίευση: Aντίφωνο