Ξεκινώ με μια πρώτη κρίση. Το εν λόγω έργο του Ευριπίδη δεν διακρίνεται για την πρωτοτυπία του ή το βαθύ, αναλυτικό, φιλοσοφικό στοχασμό του. Δίνει όμως τη δυνατότητα στον προσεκτικό αναγνώστη-παρατηρητή να αφουγκραστεί και να εγκύψει στα θεμελιωδέστερα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Να νιώσει την υπαρξιακή αγωνία, την αέναη πάλη της ανθρώπινης ψυχής για αληθινή ζωή (Μήδεια), τον φόβο απέναντι στην ανασφάλεια του άγνωστου μέλλοντος(Ιάσονας).
Η ιστορία είναι γνωστή. Μια γυναίκα(η Μήδεια) εγκαταλείπει την πατρογονική της εστία ακολουθώντας τον άντρα που ερωτεύτηκε για να ζήσει μια ζωή κοντά του. Ο άντρας της(ο Ιάσονας), ωστόσο, προδίδει την αγάπη της Μήδειας για χάρη μιας άλλης γυναίκας. Η γυναίκα αυτή είναι κόρη του βασιλιά της Κορίνθου και στο πρόσωπο της ο Ιάσονας ευελπιστεί ότι θα βρει ,όχι τον αληθινό έρωτα, μα την κοινωνική καταξίωση και την ασφάλεια του ίδιου και των δυο παιδιών του(που ήδη έχει κάνει με την Μήδεια), καθώς όλοι τους θα γίνουν μέλη οικογένειας βασιλικής. Τελικά την ευδαιμονία, που ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει ως «το ακρότατον πάντων των αγαθών». Τα πράγματα εντούτοις δεν κυλούν όπως θα ήθελε ο Ιάσονας. Η Μήδεια με μια πανούργα μηχανορραφία καταφέρνει να σκοτώσει την επίδοξη γυναίκα του Ιάσονα και τον πατέρα της και στη συνέχεια και τα ίδια της τα παιδιά. Όλα αυτά ,φυσικά, με μοναδικό σκοπό την απόλυτη καταστροφή του Ιάσονα, αφού του αφαιρεί οτιδήποτε τον συνδέει με τη ζωή, και βαθύτερα την αναζήτηση της εσωτερικής της κάθαρσης, αφού καταφέρνει να πάρει τη ρεβάνς, να εκδικηθεί τον άνθρωπο που την πλήγωσε όσο κανείς, τελικά να αποκαταστήσει τη χαμένη δικαιοσύνη.
Δεν θα υπεισέλθω σε διεξοδικότερη ανάλυση του έργου του Ευριπίδη. Αυτό που θα ήθελα να επιχειρήσω στη μικρή αυτή εργασία είναι να χρησιμοποιήσω την τραγωδία του Ευριπίδη ως εφαλτήριο που θα με ανατινάξει, ως μια άλλη Αλίκη, στη χώρα των θαυμάτων. Θαυμάτων με όλη τη σημασία της λέξεως, αφού μόνο να θαυμάζει μπορεί κανείς, δηλαδή να απορεί, όταν έρχεται αντιμέτωπος με ιλιγγιώδη ερωτήματα του ανθρωπίνου πνεύματος. Θα ήθελα λοιπόν, να προσπαθήσω να ψηλαφήσω το αίνιγμα-μυστήριο της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, η οποία αν γίνει δεκτή τότε φρονώ ότι αποτελεί την παγίδευση του ανθρώπου στον αγώνα ανάμεσα στο καλό και το κακό, στην ελευθεροποιό ανιδιοτέλεια και τη θνησιγενή ιδιοτέλεια, τελικά στη ζωή και στο θάνατο. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοτέλης: «εφ΄ ημιν δη και η αρετή ομοίως δε και η κακία»1.
Ήταν η Μήδεια ελεύθερη ως προς την επιλογή της εγκληματικής της συμπεριφοράς; Ήταν ο Ιάσονας ελεύθερος ως προς την επιλογή της άρνησης της ερωτικής κλήσης που του απηύθυνε η Μήδεια και της αναζήτησης της κοινωνικής καταξίωσης και ασφάλειας που προοιώνιζε η σχέση του με την βασιλοπούλα; Κοντολογίς, λειτουργεί ελεύθερα ο άνθρωπος ή οι επιλογές του είναι προϊόν μιας φυσικής μηχανιστικής αιτιότητας, ενός ψυχολογικού δαρβινισμού; Αυτοκαθορίζεται ή ετεροκαθορίζεται; και ακόμη, ποια η θέση του έρωτα μέσα σ’αυτόν τον αγώνα του ανθρώπου; Ποια η δύναμη του και πως η αναζήτηση του μπορεί να οδηγήσει στον έτερο δήμιο του ανθρώπου, το θάνατο; Χαρακτηριστικά αναφέρει η Χρύσα Αλεξοπούλου: «Ή ηρωίδα αντιμετωπίζει τη διαμορφωμένη κατάσταση που την οδηγεί στην άρνηση της ζωής, στην επιθυμία της ολοκληρωτικής καταστροφής»2. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι η άρνηση αυτή της ζωής και η επιθυμία για ολοκληρωτική καταστροφή προέκυψε στη Μήδεια μόλις βίωσε την απώλεια του έρωτα της για τον Ιάσονα. Θα λέγαμε εδώ αλλιώς, αν είχαμε μια μαθηματική εξίσωση, ότι η απώλεια του έρωτα ισούται με απώλεια της ζωής, μια απώλεια που οδηγεί τη Μήδεια στην αναζήτηση της εκδίκησης, η οποία μεταφράζεται ως δολοφονία, αφαίρεση ζωής, ως θάνατος, αφού και η ίδια αυτόν τον θάνατο βιώνει με την απώλεια του έρωτα.
Από την άλλη μεριά έχουμε τον Ιάσονα, ο οποίος «επιλέγει πάντοτε ό,τι είναι πιο επωφελές», «είναι ο άνθρωπος της καθημερινής λογικής», «για τον Ιάσονα όλοι οι ανθρώπινοι δεσμοί, γάμος, παιδιά ,σύζυγος, είναι μόνο μέσα που εξυπηρετούν τους σκοπούς του. Περιεχόμενο της ζωής για αυτόν είναι η κοινωνική ισχύς των προσώπων και η διαιώνιση της μέσω των απογόνων.» Ο Ιάσονας είναι άνθρωπος ιδιοτελής. Δεν τολμά να ρισκάρει, δεν έχει τη δίψα για ζωή που έχει η Μήδεια και έτσι δεν βλέπουμε σ’αυτόν την ένταση των βιωμάτων και τις ακρότητες που εντοπίζουμε στη Μήδεια. Η ζωή έχει προσληφθεί από τον Ιάσονα, όπως λέγεται, ελαφρά τη καρδία. Αν λάβουμε υπ’όψη μας τη διάκριση που κάνει ο Χάιντεγκερ σε καθημερινό και οντολογικό τρόπο διαβίωσης, θα κατατάσσαμε τον Ιάσονα αναμφίβολα στον πρώτο.
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας δύο τύπους ανθρώπου. Δύο χαρακτήρες. Η λέξη χαρακτήρας προέρχεται από το ρήμα χαράσσω και θέλει ακριβώς να δηλώσει τις εσωτερικές χαρακιές οι οποίες λαβαίνουν μια κάποια μορφή στον καθένα μας και διαμορφώνουν αυτό που τελικά είμαστε, την ανεπανάληπτη μοναδικότητα και ιδιαιτερότητα μας. Το κάλλος του προσώπου μας. Και έτσι ακούμε να λέγεται: «Αυτός είναι καλός χαρακτήρας, ή αυτός δεν είναι καλός χαρακτήρας». Και επανέρχομαι στο ερώτημα που έθεσα προηγουμένως. Αυτό το τελικό προϊόν που εξάγουμε όλοι μας στις καθημερινές μας συναναστροφές, που παρουσιάζουμε στο δήμο, είναι προϊόν μιας φυσικής μηχανιστικής αιτιότητας, ενός ψυχολογικού δαρβινισμού ή ένα παράγωγο του αυτεξούσιου μας της ελεύθερης βούλησης μας. Αυτό το «καλός» ή «κακός χαρακτήρας», είναι κάτι δικό μας, δηλαδή κάτι ελεύθερο, ή παράγωγο μιας αναγκαιότητας;
«Ο ντετερμινισμός, κυρίαρχο ρεύμα του διαφωτισμού, ξεκινώντας βασικά από την αιτιοκρατία του φυσικού κόσμου προσπάθησε να εξηγήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως στη φυσική τις κινήσεις των πλανητών ή την πτώση των σωμάτων στη γη. Στο γνωσιοθεωρητικό δόγμα σήμανε ότι η γνώση αρχίζει με την παρατήρηση και ολοκληρώνεται με την επαγωγή. Ήδη όμως από την ίδια τη φυσική ή τη Βιογενετική άρχισε η έντονη αμφισβήτηση αυτών των θέσεων ιδίως με την κβαντομηχανική, που αντιτάχθηκε στη γραμμική εξάρτηση που δίδασκε η κλασική μηχανική(του τύπου «natura non facit saltus») διακηρύσσοντας πλέον ότι τα φυσικά γεγονότα λαμβάνουν χώρα κατά τρόπο μη δυνάμενο απολύτως να προβλεφθεί. Εάν σήμερα στη φυσική επιστήμη η Νευτώνεια μηχανική τέθηκε σε αμφισβήτηση, με την έννοια ότι ο κόσμος δεν κυριαρχείται από αυστηρούς νόμους, αλλά και από κανόνες της τύχης, εάν η αιτία και η αναγκαιότητα υπάρχει απλώς ως πιθανότητα(οι φυσικοί νόμοι αποδείχτηκαν τον εικοστό αιώνα ως απλές πιθανολογήσεις), για αναγκαιότητα δεν θα μιλούσε κανείς πολλώ μάλλον στην ανθρώπινη συμπεριφορά, που καθορίζεται από σκέψεις, στόχους, αποφάσεις, αξίες, συναισθήματα, που κουβαλά μέσα της μια απροσδιόριστη εμπειρία, επεξεργασμένη κατά μοναδικό τρόπο και εκφρασμένη πάλι με την ιδιαιτερότητα που έχει ο κάθε άνθρωπος. Στην προβλέψιμη κανονικότητα υπεισέρχεται λοιπόν η απρόβλεπτη ατομικότητα και μοναδικότητα.»3Αν ενστερνιστούμε τον ιντετερμινιστικό κόσμο που μας προτείνει ο κύριος Μπιτζιλέκης , αυτό θα σημάνει την αποδοχή πως ο κακός ή καλός μας χαρακτήρας είναι δικός μας και μόνο δικός μας. Είναι χαρακτηριστική η εσωτερική πάλη της Μήδειας κατά τη διάρκεια της προσπάθειας λήψης μιας τελικής απόφασης ως προς το αν θα θανατώσει ή όχι τα παιδιά της. Από τη μία έχει το πάθος της για εκδίκηση και απόλυτη καταστροφή του Ιάσονα και από την άλλη το μητρικό ένστικτο και τη φυσική αγάπη της για τα παιδιά της. Τελικά μετά από τις εσωτερικές της συγκρούσεις επικρατεί η επιθυμία της για εκδίκηση με τίμημα το θάνατο των παιδιών της. Καταφέρνει να υπερβεί ακόμη και τη βαθύτατη υπαρξιακή ανάγκη, όπως βεβαιώνουν οι ψυχολόγοι, του ανθρώπου για διαιώνιση μέσω των απογόνων του. Εδώ βέβαια αναφαίνεται και η δίψα του ανθρώπου για αιωνιότητα, αλλά αυτό είναι ένα τεράστιο φιλοσοφικό ζήτημα και σίγουρα θέμα διαφορετικό από αυτό που η συγκεκριμένη εργασία πραγματεύεται. Η απώλεια του έρωτα στοίχισε πολύ όπως φαίνεται στη Μήδεια και τίποτα δεν μπορούσε να κοπάσει την απαστράπτουσα μανία της.
Αν χρησιμοποιήσουμε τη θεωρία του αιτιοκρατικού ψυχολογικού δαρβινισμού για να εξηγήσουμε την παραπάνω συμπεριφορά της Μήδειας, θα λέγαμε ότι κατόπιν της μάχης που έδωσαν για επικράτηση τα δύο ετερόκλητα, εσωτερικά στοιχεία επικράτησε το ισχυρότερο, όπως στη φύση επικρατεί και επιβιώνει το ισχυρότερο είδος, και έτσι η Μήδεια οδηγήθηκε στην βδελυρή πράξη της θανάτωσης των παιδιών της. Επικράτησε δηλαδή αυτό το οποίο έτυχε να είναι ισχυρότερο μέσα της. Αλλά αυτό το «έτυχε» δεν φαίνεται να δίνει ικανοποιητική ερμηνεία του φαινομένου. Τι θα πει έτυχε να είναι ισχυρότερο μέσα της; έτυχε από ποιον; Χαρακτηριστικά και πάλι ο κ. Μπιτζιλέκης σημειώνει: «Έστω και αν ένα κίνητρο λειτουργεί ως causa της ανθρώπινης πράξης, έστω και αν δεχθεί δηλαδή κανείς την αιτιότητα όχι ως στοιχείο μόνο του υλικού κόσμου αλλά και του εσωτερικού-ψυχολογικού(των ψυχικών εκείνων διεργασιών που βρίσκονται εξάλλου σε σύνδεση με το ανθρώπινο σώμα), το ερώτημα πλέον είναι πώς αυτά αφήνονται να επιδράσουν στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και στη βούληση του και αν ο άνθρωπος είναι τελικά δούλος των κινήτρων και έρμαιο των ορμών του. Η υπερίσχυση κάποιων από αυτά έναντι άλλων είναι συνέπεια προκαθορισμένων ψυχολογικών κανόνων ή θέμα ελεύθερης επιλογής;»4 Και αλλού λέει: «Η αναγκαιότητα λοιπόν των κινήτρων, στην οποία εντάσσω το εγώ μου, είναι δική μου επιλογή. Απέναντι σε αξίες και στόχους ο άνθρωπος προσδιορίζει το είναι του. Η αυτογνωσία(η γνώση του εγώ ως αντικειμένου) προϋποθέτει λοιπόν ελευθερία επιλογών και η ελευθερία αυτή αυτογνωσία. Η βούληση μου είναι αυτή που αποφασίζει τελικά για το κίνητρο και όχι αυτή που προκύπτει αναγκαία από το κίνητρο.» Στον αντίποδα ακούμε τον Σοπενάουερ να λέει: «Ο άνθρωπος αφήνει τα κίνητρα να επιδράσουν στη βούληση του με τη δύναμη τους το ένα κατά του άλλου, ενώ ο ίδιος βρίσκεται στη θέση που βρίσκεται και ένα (φυσικό) σώμα, πάνω στο οποίο αντιδρούν αντίρροπες δυνάμεις μέχρι το ισχυρότερο να εκτοπίσει τα άλλα και να προσδιορίσει τη βούληση. Η συνέπεια από αυτό λέγεται απόφαση και το αποτέλεσμα του αγώνα επέρχεται με πλήρη αναγκαιότητα». Όμως μήπως αυτό το «αφήνει» του ανθρώπου αποτελεί σε τελευταία ανάλυση θέμα δικής του επιλογής;5
Η φιλοσοφική διαμάχη των θεωριών του ντετερμινισμού και του ιντετερμινισμού καλά κρατεί, και δεν μου επιτρέπει το αντικείμενο της εργασίας αλλά και οι γνώσεις μου την περαιτέρω ανάλυση. Τηρουμένων των αναλογιών το ίδιο ισχύει και ως προς την επιλογή του τρόπου ζωής από την πλευρά του Ιάσονα.
Αξιοποιώντας και ένα επιχείρημα από το χώρο του ουσιαστικού ποινικού δικαίου θα λέγαμε πως και εκεί η αποδοχή της ελεύθερης βούλησης του δράστη αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση του καταλογισμού σε ενοχή, αφού ένας άνθρωπος του οποίου οι πράξεις είναι εκβλαστήματα μιας τυφλής, αναγκαστικής τυχαιότητας, καμιά δικαιολογία δεν έχουμε να ελπίζουμε σε τιμώρηση, σωφρονισμό ,ειδική πρόληψη.
Μετά από αυτά τα λίγα για την ελευθερία της βούλησης ας γίνει μια προσπάθεια προσέγγισης των άλλων ερωτημάτων που τέθηκαν στην αρχή σχετικά με τη δύναμη του έρωτα και του θανάτου, ως των δύο δημίων του ανθρώπου. Ενδεχομένως και του ενός αν θεωρήσουμε ότι αποτελούν δυο όψεις ενός νομίσματος.
Αν θεωρήσουμε ως έρωτα την ορμή για τον άλλο, τη θέληση για σχέση, την εκστατική στάση , τότε θα βρίσκαμε τη Μήδεια πιο κοντά στην προσέγγιση του, αφού είναι αυτή που ρίσκαρε την αυτασφάλιση της φεύγοντας από συγγενείς, φίλους και πατρίδα για να ακολουθήσει τον Ιάσονα. Ο Ιάσονας όπως είπαμε προηγουμένως αναζητά πάντα ό,τι είναι πιο επωφελές για τον ίδιο. Αναζητά την ασφάλεια του και την ανύψωση του κοινωνικού του status, έννοιες ασύμβατες με την ανιδιοτέλεια και το ρίσκο του έρωτα. Εάν ο έρωτας είναι η ελευθερία από τη φοβική μας ιδιοτέλεια και όχι απλώς η εκτόνωση των σεξουαλικών μας ορμεμφύτων τα οποία ενίοτε αποτελούν και την αιτία της καλλιτεχνικής μας δημιουργίας, όπως εξηγεί ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins, τότε στον έρωτα ίσως προγευόμαστε μια δόση υπερβατικότητας, μια γλυκεία θωπεία του νοήματος του υπαρκτού, ενός νοήματος που αν δεχτούμε ότι υπάρχει τότε την πληρότητα του μόνο έξω από τον κόσμο θα τη βιώσουμε. Λέει χαρακτηριστικά ο Dawkins: «Η σεξουαλική επιθυμία, όταν διοχετευθεί στους διαύλους της γλωσσικής κουλτούρας, αναδεικνύεται σε σπουδαία ποίηση και δραματουργία: στα ερωτικά ποιήματα του John Donne, για παράδειγμα, ή στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα»6. Αν αυτή είναι η εξήγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας τότε μένει αναπάντητο το ερώτημα γιατί δεν βρίθει ποιητάδων και λογοτεχνών η κοινωνία μας. Αν ο έρωτας είναι μόνο αυτό, τότε μένει επίσης αναπάντητη η εκδικητική μανία και η εγκληματική δραστηριότητα της Μήδειας. Αν το μόνο που έχασε η Μήδεια είναι το μέσο για την ικανοποίηση των γενετήσιων ορμών της, μέσο το οποίο εύκολα μπορεί να βρει αλλού και έτσι να ικανοποιήσει τις τελευταίες, τότε προς τί όλη αυτή η φασαρία;
Διερωτάται ο George Steiner: «Πώς γίνεται να καταλάβουμε, με κριτήρια ψυχολογικά ή κοινωνικά την ικανότητα ανθρωπίνων πλασμάτων να βιώνουν και να εκτελούν άψογα τον Μπαχ, ας πούμε, ή τον Σούμπερτ το βράδυ και το επόμενο πρωί να βασανίζουν άλλα ανθρώπινα πλάσματα;»7 αναφερόμενος στα ανοσιουργήματα των Ναζί. Δεν είναι εξόφθαλμη λογική αντίφαση η αιτία της καλλιτεχνικής δημιουργίας να αποτελεί ταυτοχρόνως και την αιτία για εγκληματικές θηριωδίες. «Η ανθρώπινη εμπειρία πιστοποιεί τον οντολογικό(τρόπου της υπάρξεως) χαρακτήρα του κακού και του καλού, αποτιμά αρνητικά και θετικά αυτόν τον χαρακτήρα, με βάση τις δεδομένες ανθρώπινες δυνατότητες πρόσληψης της αντι-κείμενης πραγματικότητας. Βασίζεται η εμπειρία όχι μόνο στις πληροφορίες των αισθήσεων και στα ενστικτώδη αντανακλαστικά ευαρέσκειας και δυσαρέσκειας που προκαλούν αυτές οι πληροφορίες, αλλά και στις νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου( στη λογική και κριτική ικανότητα, στη φαντασία, τη διαισθητική αντίληψη, την αφαιρετική διεργασία».8
Μόνο αν εμμείνουμε σε μια οντολογική( όχι συμβατική της κοινωνίας) θεώρηση του καλού και του κακού, του έρωτα και του θανάτου, νομίζω μπορούμε να εννοήσουμε την εγκληματική δραστηριότητα της Μήδειας και να υποψιαστούμε γιατί η προδοσία του Ιάσονα, γιατί η απώλεια του έρωτα βιώνεται από τη Μήδεια ως το απόλυτο κακό, ως η απώλεια της ζωής και του νοήματος της, ως θάνατος.
Να γιατί ο έρωτας είναι η άλλη όψη του θανάτου και ο θάνατος η άλλη όψη του έρωτα. Μεγέθη ασύλληπτα, απροσμέτρητα, απαράλλακτα ανά τους αιώνες. Το μόνο που αρμόζει στον μικροσκοπικό άνθρωπο απέναντι σ’αυτά τα μεγέθη είναι η ταπεινή σιωπή. Περιγραφή της εσωτερικής κατάστασης της Μήδειας επιχειρεί και η Martha Nussbaum: «In such passages we are confronted with a love itself turned violent. Anger is only a stimulus. The primary strength of frenzy comes from love itself, unhappily blocked». Ωστόσο η περιγραφική απόπειρα των βιωμάτων στερείται ερμηνείας. Δεν απαντά στο ερώτημα «γιατί». Γιατί η αγάπη μετατρέπεται απότομα σε βία(love itself turned violent), και από πού πηγάζει ο θυμός της τον οποίο θεωρεί ως κίνητρο(anger is only a stimulus) της περαιτέρω συμπεριφοράς της. Η οργή μπορεί να εξηγεί το εν συνεχεία έγκλημα, αλλά πώς εξηγείται η ίδια η οργή, τί την προκαλεί, και πώς η φρενίτιδα εκχέεται από την αγάπη(frenzy comes from love); Δεν είναι δυνάμεις απωθητικές η μία της άλλης; Τελικά φαίνεται πως η Μήδεια άφησε ελεύθερα να ενεργήσει μέσα της το κακό και δεν επέλεξε να γυρίσει και το άλλο μάγουλο στο χτύπημα του Ιάσονα.
Ερωτήματα ανοιχτά, ιλιγγιώδη. Ελπίζω ο στόχος έστω της ανάδειξης των ερωτημάτων να επιτεύχθηκε. Το βέβαιο είναι πως το μυστήριο της ζωής παραμένει άλυτο και άλλοτε γίνεται γοητευτικό, άλλοτε αμείλικτα επώδυνο.
Βιβλιογραφία:
- Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, ΙΙΙ 7, 1113b 6-7
- Xρ.Αλεξοπούλου, Γυναικεία δράση στον Ευριπίδη: Εκδίκηση και επιβολή(Μήδεια, Ιππόλυτος, Εκάβη), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.
- Ν.Μπιτζιλέκης, Η ελεύθερη βούληση στην υπαναχώρηση από την απόπειρα και στην έμπρακτη μετάνοια, Σάκκουλας 1995, σελ.9-10
- Ό.π., Ν. Μπιτζιλέκης, σελ.11-12
- Ό.π., Ν. Μπιτζιλέκης, σελ.14
- Richard Dawkins, H Περί Θεού αυταπάτη, Κάτοπτρο(2006), σελ. 247
- Errata, Κεφ.11, ελλην. μτφρ Εκδ. Scripta, Αθήνα 2005, σελ. 259.
- Χρήστος Γιανναράς, Το αίνιγμα του κακού, εκδ. Ίκαρος Αθήνα(2008), σελ.34-35.
Ο Βασίλειος Παπαδόπουλος είναι νομικός και ταυτόχρονα προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος φιλολογίας στο ΑΠΘ, με φιλοσοφικά και θεολογικά ενδιαφέροντα.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Ενα πάρκο τη νύχτα", περ. 1894) είναι έργο του, ούγγρου, József Rippl-Rónai.
