Υπάρχουν δύο κατά βάσιν προσεγγίσεις στην πολιτική θεωρία: η ουνιβερσαλιστική και η συναφειοκρατική (contextualism). Σύμφωνα με την πρώτη στόχος της πολιτικής θεωρίας είναι να επεξεργαστεί και να καθιερώσει καθολικές αλήθειες που να ισχύουν για όλες τις περιπτώσεις, ανεξάρτητα από τα ιστορικά και πολιτισμικά πλαίσια αναφοράς. Για τους υποστηρικτές της ουνιβερσαλιστικής προσέγγισης μπορεί να υπάρξει μόνο μία ορθή απάντηση στο ερώτημα για το ποιό είναι το σωστό και δίκαιο πολίτευμα. Το πολίτευμα αυτό είναι η «φιλελεύθερη δημοκρατία», ένα πολίτευμα που γίνεται αποδεκτό από όλους τους ορθολογικά σκεπτόμενους ανθρώπους.
Η ουνιβερσαλιστική προσέγγιση αμφισβητείται έντονα από την λεγόμενη συναφειοκρατική, η οποία είναι επηρεασμένη από τα γραπτά του «ύστερου» Βιτγκενστάιν. Οι συναφειοκράτες (contextualists) αρνούνται την ύπαρξη αρχιμήδειου στηρίγματος με βάση το οποίο μπορούν να εκφέρονται κρίσεις καθολικής ισχύος, εξετάζουν τα πολιτικά συστήματα στην συνάφειά τους με τα πιστεύω και τις πρακτικές των επιμέρους πολιτισμών και θεωρούν ότι μπορεί να υπάρχουν και άλλα δίκαια πολιτεύματα, πέραν του κοινοβουλευτισμού.
Οι συναφειοκράτες δεν είναι σχετικιστές καθώς δεν δικαιολογούν και δικαιώνουν όλα ανεξαιρέτως τα πολιτικά συστήματα. Μιά θέση, πάντως,που να εξασφαλίζει απόλυτη αμεροληψία και αντικειμενικότητα όντας αποσπασμένη και αποστασιοποιημένη από όλες τις «μορφές ζωής», όπως θα έλεγε ο Βιτγκενστάιν, είναι αδύνατη. Ο κοινοβουλευτισμός δικαιώνεται μόνον ως συνιστώσα των «μορφών ζωής» των δυτικών κοινωνιών και δεν πρέπει να αναζητείται ένα ασφαλέστερο θεμέλιό του.
***
Πως όμως τα γραπτά της ύστερης συγγραφικής περιόδου του Βιτγκενστάιν στηρίζουν την επιχειρηματολογία των συναφειοκρατών και τι εννοεί ο βιεννέζος φιλόσοφος όταν αναφέρεται σε μορφές ζωής και γλωσσικά παιχνίδια; Μετά την στροφή του 1929-1931, ο Βιτγκενστάιν δεν θεωρεί, πλέον, ως στόχο της φιλοσοφίας την έρευνα και τον εντοπισμό ουσιών των πραγμάτων που να είναι ανεξάρτητες από την γλώσσα. Καθήκον της φιλοσοφίας είναι, αντίθετα, η έρευνα των χρήσεων της γλώσσας, που γίνεται ορισμένες φορές πηγή εννοιολογικών συγχύσεων. Ο «ύστερος» Βιτγκενστάιν δεν εστιάζει στην απεικονιστική προσέγγιση της γλώσσας, σύμφωνα με την οποία οι λέξεις είναι εικόνες και αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, συγκεκριμένων δηλαδή αντικειμένων. Το νόημα και η σημασία των λέξεων συνδέεται με την ποικίλη χρήση τους.
Κατέχει κανείς το νόημα μιας λέξης όταν είναι σε θέση να την χρησιμοποιήσει κατά ορθό τρόπο και όταν μπορεί να εξηγήσει τι σημαίνει η λέξη αυτή σε κάποιον άλλο, πάντα μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς και σε συνάφεια με συγκεκριμένα συμφραζόμενα. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν να μεταφράζουν προγλωσσικές, υποτίθεται, σκέψεις και επιθυμίες σε λέξεις. Το παιδί καθίσταται ικανό να σκέφτεται πράγματα που δεν θα σκέφτονταν και να αισθάνεται πράγματα που δεν θα αισθάνονταν, με την μεσολάβηση της γλώσσας.
Οι λέξεις είναι πράξεις, ενεργήματα. Με την χρήση των γλωσσικών σημείων οι άνθρωποι δίνουν διαταγές, εκλιπαρούν, απαντούν σε ερωτήσεις, περιγραφουν καταστάσεις και πράγματα, σκέφτονται. Το να μάθεις να μιλάς, είναι να μάθεις να πράττεις, να εμπλέκεσαι σε αμέτρητα γλωσσικά παιχνίδια, στο πλαίσιο της οικογένειας, των φίλων και αργότερα των ξένων.
Τα γλωσσικά παιχνίδια είναι τρόποι χρήσης των σημείων της γλώσσας. Το κοινό χαρακτηριστικό των παιχνιδιών και της γλώσσας είναι ότι συγκροτούνται με βάση κάποιους κανόνες. Το θεμέλιο όμως για την απόκτηση της ικανότητας να παίζουμε ένα παιχνίδι ή να μιλάμε μια γλώσσα είναι η εξάσκηση και όχι μόνον και κυρίως η εκμάθηση κανόνων.
***
Τα γλωσσικά παιχνίδια είναι, λοιπόν, ένας τρόπος του πράττειν. Το να μιλάς μια γλώσσα είναι μέρος πολλαπλών δραστηριοτήτων και πρακτικών, λεκτικών και μη λεκτικών, μέρος μιας μορφής ζωής. Για τον βιεννέζο φιλόσοφο η γλώσσα είναι ενσωματωμένη σε μια συγκεκριμένη μορφή ζωής. Η μορφή ζωής είναι η βάση για κάθε ερώτηση μέσα στην γλώσσα και δεν μπορεί να αναχθεί στην βιολογία, ούτε εξισώνεται με την ανθρώπινη φύση εν γένει.
Διαφορετικές μορφές ζωής διαθέτουν διαφορετικούς τρόπους να βλέπουν τον κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι τρόποι να βλέπει κανείς τον κόσμο, οι μορφές ζωής, είναι ακατάληπτοι σε άτομα άλλων μορφών ζωής. Το να πεισθεί κάποιος, επίσης, για την ανεπάρκεια ή ακόμη και για τους πιθανούς παραλογισμούς της μορφής ζωής που τον εμπεριέχει δεν είναι ζήτημα μόνον και κυρίως ορθολογικής επιχειρηματολογίας και παράθεσης ψυχρών γεγονότων, άλλα προπαντός είναι θέμα πειθούς. Αν πειστεί κάποιος για τα προβλήματα που παρουσιάζει η μορφή ζωής του, μπορεί να υιοθετήσει αλλότριους τρόπους να βλέπει τα πράγματα, όχι όμως και να αποκτήσει έναν μη ανθρώπινο, θεϊκό τροπο, να βλέπει τον κόσμο.
Ο Βιτγκενστάιν δεν είναι, λοιπόν, σχετικιστής.Τονiζει απλώς ότι το φιλοσοφείν έχει ως στόχο του την αποσαφήνιση των αναπόδραστων χαρακτηριστικών του κόσμου. Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ότι η σημασία και το νόημα εδράζονται στα αναπόφευκτα δεδομένα των πολιτισμικών παραδόσεων. Ο Βιτγκενστάιν δεν μας διδάσκει τι να πιστέψουμε ή πολύ περισσότερο ποιά πολιτική παράταξη να υποστηρίξουμε. Επιμένει απλώς, ξανά και ξανά, στην αξία και σημασία της μορφής ζωής που αποτελεί το ενδιαίτημά μας, σε όλη την πολυπλοκότητά της. Οι μορφές ζωής είναι τελικά το μόνο θεμέλιο για κριτική, συγκατάθεση ή παραίτηση.
Πηγές
Φιλοσοφικές έρευνες. Του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν. Εκδόσεις Παπαζήσης. Δεκέμβριος 1977
Wittgenstein ,political theory and democracy. By Chantal Mouffe. Source:The democratic paradox. London-New York: Verso. 2000
Wittgenstein on forms of life:a short introduction. By Philip Tonner. E-LOGOS. Electronic Journal for Philosophy 2017. Vol, 24(1) 13-18.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Πολυκατοικία", 2001) είναι έργο του Κώστα Παπανικολάου.
Έξοχο κείμενο! Λιτό, εστιάζει στα ουσιώδη του θέματος και αποδίδει με ακρίβεια την σκέψη του μεγάλου φιλοσόφου!