Καθώς είμαι βιβλιολάτρης, πρόσφατα έκανα παρέα – ευχάριστη πολύ – με τον Μονταίν (1533 – 1592). Είναι γνωστό και δεν αργείς να το διαπιστώσεις μόνος σου πως ο Μονταίν είναι «η ενσάρκωση της κουλτούρας των βιβλίων» (Τζορτζ Στάινερ, Η Σιωπή των Βιβλίων).
Βιβλιοφάγος ο ίδιος, ασχολείται με το να καταγράφει τη σκέψη του χρησιμοποιώντας τα αναγνώσματά του, όχι ως «γραμματοχτυπημένος» που είναι «πολύ μορφωμένος», αλλά ως «καλά μορφωμένος» κι ενδοδομημένος – κριτήρια που εκτιμά στους άλλους αλλά δεν παραδέχεται στον εαυτό του – για να εκφραστεί καλύτερα. Λέει, χαρακτηριστικά, γι’ αυτούς που φουσκώνουν από γνώσεις κι αναφορές σε γνώσεις άλλων πως μοιάζουν να «ξέρουν τον Γαληνό αλλά καθόλου τον ασθενή». Είναι της γραμμής του Πλάτωνα στο ότι «πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς, πανουργία» (Πλάτωνας, Μενέξενος).
Αντλεί, μιλώντας διαρκώς με ιστορικά επιχειρήματα, κύριως από τον Πλούταρχο. Επίσης, από Ηρόδοτο, Πλίνιο, Διογένη Λαέρτιο, Τίτο Λίβιο, Διόδωρο Σικελιώτη.
Αγαπά πολύ κι αρμολογεί στο γραπτό του φράσεις από Σένεκα, Κικέρωνα, Βιργίλιο, Οράτιο, Γιουβενάλη, Πέρσιο, Τερέντιο, Προπέρτιο, Μαρτιάλη, Οβίδιο, Κοϊντιλιανό, Κάτουλλο και βέβαια Πλάτωνα κι Αριστοτέλη.
Χωρίς να ειδικεύεται σε έναν συγκεκριμένο γνωστικό τομέα – «λίγο από κάθε πράγμα, και τίποτα κατά βάθος» – η κλήση του γίνεται σύντομα εμφανής. Ο πυρήνας της σκέψης του δομεί θεματικές γύρω από τον φιλόσοφο βίο και την παιδαγωγία. Μιλά με τα καλύτερα για το οικογενειακό του περιβάλλον και δη για τον πατέρα που ηπιοδώρως και θαυμαστά διακριτικώς του μετέδωσε γνώσεις και θέληση για γνώσεις.
Η «παιδαγωγική» του έχει ένα ύφος παντρεμένων Σπαρτιατών και Αθηναίων – ευλογεί την άσκηση στην αντιξοότητα και σκληραγώγηση αλλά δεν απορρίπτει (όπως οι αρχαίοι Σπαρτιάτες) την μελέτη και την εξωτερίκευσή της ως πιστοποίηση της ακενοσπουδίας.
Θα θίξει θέματα όπως η γνώση άνευ αρετής, η κακή δύναμη της συνήθειας και τα διάφορα παράδοξα έργα που προκύπτουν από δαύτην ανά περιοχές (από τα πιο θαυμαστά κεφάλαια των Δοκιμίων του: «Για την συνήθεια και το να μην αλλάζουμε εύκολα ένα νόμο καθιερωμένο»), την παιδαγωγική, την θρησκεία, το κύρος της φιλοσοφίας στον βίο.
Επί της θρησκείας είμαι γεμάτος – μόνο – ενστάσεις στις παρατηρήσεις του, πράγμα λογικότατο αφού ο Μονταίν είναι Ρωμαιοκαθολικός κι εγώ προσπαθώ να γίνω Ορθόδοξος. Το χαριτωμένο είναι ότι συχνά θεολογεί ορθοδόξως, άθελά του, αλλά δια της φιλοσοφικής οδού.
Ως θρήσκος ανήκει στο κλίμα του παπικού νομικισμού. Π.χ. θεωρεί πως αν δεν είμαστε απαλλαγμένοι από τα πονηρά πάθη, όταν βρισκόσμαστε σε κατάσταση παράκλησης προς τον Θεό, «του παρουσιάζουμε οι ίδιοι τις βέργες με τις οποίες θα μας τιμωρήσει», πως η «ασέλγεια» που ενδεχομένως κυβερνά τον νου κάποιου είναι «μισητή στα μάτια του Θεού» και πως οι πτώσεις κι οι κακίες μας δεν «συμψηφίζονται και συμβιβάζονται» με την αναζήτηση του θείου, όπως ούτε και οι συνεχείς συγνώμες, παρόλο που, επί του τελευταίου, ο Χριστός είναι ξεκάθαρος πως, όσο και να σε αδικήσει ο πλησίον οφείλεις να τον συγχωρείς (Ματθ. 18,22).
Φαίνεται πως είναι άνθρωπος που είναι αυτό που παραγγέλνει, έχοντας πνευματική τάξη και σύνεση νοός, κι η πολυγνωσία του δε χάνεται στο «ακαθόριστο χωράφι της φαντασίας», ούτε πέφτει στην παγίδα, «καθώς λένε» – για «το πνεύμα που δεν έχει ένα καθορισμένο σκοπό» – «να μη βρίσκεται πουθενά με το να βρίσκεται παντού». Όμως τον πνευματικό κόσμο, τον κόσμο των μυστηρίων της άφατης κι ασκανδάλιστης ανοχής του Θεού και της έμπρακτης διδασκαλίας της, τα αγνοεί.
Αγνοεί πως «η Ηθική της Εκκλησίας βρίσκεται στους αντίποδες κάθε φιλοσοφικής, κοινωνικής και θρησκευτικής Ηθικής: γιατί αρνείται την ατομική αρετή, το ιδιωτικό επίτευγμα, την ατομική αξιολόγηση». Πως «η άσκηση είναι η πάλη του προσώπου με την επαναστατημένη φύση, τη φύση που ζητάει να πετύχει μοναχή της ό,τι θα μπορούσε να πραγματοποιήσει μόνο σε προσωπική ενότητα και κοινωνία με τον Θεό» και το περιεχόμενό της δεν είναι «[…]ο προοδευτικός εθισμός της φυσικής θέλησης στην τήρηση κάποιου νόμου […]δεν υπάρχει ενδεχόμενο να κατορθωθεί αυτή η νέκρωση με μόνη την ανθρώπινη προσπάθεια […]δεν μπορεί ο άνθρωπος από μόνος του να πάψει να είναι αυτό που «φυσικά» είναι […]», αλλά «[…]προϋποθέτει την ανελπιστία στις ανθρώπινες δυνάμεις […]» και «θέλει μόνο να βεβαιώσει την προσωπική ανταπόκριση της αγάπης του ανθρώπου στο έργο της σωτηρίας του από τον Χριστό […]», μη αποβλέποντας, απλώς και ανθρωπίνως, «[…]σε ένα τρόπο του φέρεσθαι, σε ένα κώδικα καλής διαγωγής» (Χρήστος Γιανναράς, Η Ελευθερία του Ήθους)
Παρόλα αυτά, διδαχθείς από τους φιλοσόφους που είναι επίσης ασκητικοί και τίμιοι απένταντι στη συνείδησή τους, δεν αγνοεί πράγματα όπως το ότι «η συνήθεια αποκοιμίζει την κρίση μας», πως η περιφρόνηση των διαφόρων αξιωμάτων που προσφέρει ο κόσμος είναι αξιοθαύμαστη (αναφέρει περιπτώσεις όπως του Ηρακλείτου, Εμπεδοκλή, Θαλή, Αναξαγόρα), πως η γνώση και μόρφωση δεν βρίσκεται «στις πολυτελείς βιβλιοθήκες» κάποιων που ζουν σε πρακτική αγονία και πνευματική αγωνία και πως πρέπει να αντιστεκόμαστε στη νοοτροπία των ρητόρων που «σπουδάζουν να λένε το δίκαιο, κι όχι να το εφαρμόζουν», καθώς η «γνώση είναι βλαβερή για όποιον δεν έχει τη γνώση του καλού». Προτρέπει, «προπαντός» – μικρούς και μεγάλους – «να μάθουμε να υποτασσόμαστε και να παραδίδουμε τα όπλα στην αλήθεια […]είτε γεννιέται στα χέρια του αντιπάλου, είτε μέσα μας, ύστερα από καλύτερη σκέψη», της οποίας «ο πραγματικός καθρέφτης» είναι «ο τρόπος της ζωής μας».
Από το έργο Μονταίν: Δοκίμια (Κάλβος, 1979)
Ένα ακόμη εξαιρετικό κείμενο, εκ μέρους σας, κ.Τουλαντά και σας ευχαριστώ θερμά γι’ αυτό.
Όντας αρκετά νεότερος σας, μη έχοντας τη δική σας φιλοσοφική και θεολογική κατάρτιση, θα επιθυμούσα να διασαφηνίζατε περισσότερο τί ακριβώς εννοείτε με τη φράση “…διδαχθείς από τους φιλοσόφους που είναι επίσης ασκητικοί και τίμιοι απέναντι στη συνείδησή τους”. Αντιλαμβάνομαι -και αν κάνω λάθος σας ζητώ να με συγχωρέσετε- έναν υποδόριο θαυμασμό της ηθικής αυτοτέλειας. Το ερώτημα που τίθεται εν προκειμένω, είναι, αν η περιβολή της υποκρισίας συνοδεύει κατά κύριο λόγο μια ανεπίγνωστη χριστιανική βιοτή, ή, αφορά ακόμη και εκείνους που ο ηθικός νόμος λάμπει μέσα τους….σαν ραδιενέργεια. Σαφώς και υπάρχουν άνθρωποι εντιμότατοι, εκεί έξω, παντού. Όμως, ακόμη και αν μετά απο μια ισχυρή δοκιμή βγει κανείς ηθικά αλώβητος, αυτό κάτι υποδεικνύει για τις ηθικές του αξίες, ή για την γαϊδουρινή του υπομονή, και την ανομολόγητη δίψα για επικράτηση πάνω στο αισθητικό/αισθησιακό εν είδει μιας υποσχόμενης, σχεδόν καθολικής, αυτοβεβαίωσης ; Ο άγιος Σάββας ο δια Χριστόν Σαλός, θα δεχόσασταν ότι πέρναγε για πολλά χρόνια απο τη στενωπό της αδάμαστης νηστείας των ηθικών ρημάτων; Και εδώ δεν ομιλούμε για αυθεντικότητα, παρά μάλλον, για το αντίθετό της. Νομίζω ότι επικρατεί λίγο η αντίληψη, πως αφού δεν μπορούμε να (επι)κοινωνήσουμε τα Του Θεού, ας κρατήσουμε πάση θυσία τα του ανθρώπου. Αυτού του ανθρώπου, που σώζει το Ηρωικό και το Ιδεώδες σε έναν ακήρυχτο πόλεμο με την ηθική διαφθορά, που ως εκ θαύματος, είναι πάντα έξω του.
Κύριε Δημήτρη χαίρετε κι ευχαριστώ για το σχόλιο.
1. Δε συμφωνώ πως είναι ένα εξαιρετικό κείμενο.
2. Είμαι 31 και δεν έχω καμία κατάρτιση.
3. Πώς εξηγείται π.χ. φαινόμενα όπως του Σωκράτη ή της Simone Weil; Δε ασκήθηκαν στη τιμιότητα; Πιστεύετε δεν είχαν την εμπειρία του Θεού;
4. Δεν έγραψα για αυτοτέλεια. Αυτό που θαύμασα (και) στον Μονταίν είναι η στάση του απέναντι στις ευκαιρίες που είχε. Να σας πω την αλήθεια θα παραδεχόμουν τον Χριστό ακόμα και χωρίς την εμπειρία της Χάρης Του, που είναι ο μόνος τρόπος για να ξεκινήσει αυτό που λέμε πίστη και να υποστασιοποιείται ως όντως χάρισμα-αποκάλυψη κι όχι διανοητική επιλογή. Αββά Ισαάκ Σύρου, Λόγοι Ασκητικοί, 181-182: εκτός δε πείρας της σκέπης του Θεού ενεργούς, ελπίσαι η καρδία επί τον Θεόν ου δύναται.
5. Είναι αξιοθαύμαστος όποιος εργάζεται, με τις ευκαιρίες που του έτυχαν, το αγαθό. Σάμπως ο Χριστός μόνο με τέτοιους δεν είχε να δουλέψει; Σάμπως, έως και οι Απόστολοι, έως και την Πεντηκοστή, ήξεραν που πίστευαν; Δεν ήξεραν, αλλά είχαν αγαθή προαίρεση. Το γαρ αγαθόν εν τη φύσει πεφυτευμένον εστί, το δε κακόν ουδαμώς (ό.π., ΚΒ).