Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ὑπῆρξε ἡ ἐπιφανέστερη, μαζί μέ τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, ἐκκλησιαστική προσωπικότητα τῆς Τουρκοκρατίας στήν Ἑλλάδα. Πολυσχιδής προσωπικότητα καί πολύεδρος ἀδάμας ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, ὑπῆρξε ἱεραπόστολος, ἱερομάρτυς, ἰσαπόστολος, προφήτης καί Πατέρας τῆς ἐμπερίστατης Ἐκκλησίας.
Ὁ μακαριστός π. Γεώργιος Μεταλληνός γράφει σχετικά: «Ὁ Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Ἡσυχαστής, μοναχός, ὑπῆρξε διδάσκαλος καί φωτιστής τοῦ Γένους, ἐθνομάρτυρας καί ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας. Καμιά προσωπικότητα τῶν χρόνων τῆς δουλείας δέν ἔχει ἀπασχολήσει τόσο πολύ τήν ἐπιστήμη, τἠ λογοτεχνία καί τή θεολογία, ὅσο ὁ Πατροκοσμᾶς, ὅπως ἐπικράτησε νά ὀνομάζεται ἀπό τά πλατιά λαϊκά στρώματα.Ἀνήκει στίς φωτισμένες μορφές, πού προετοίμασαν τό Γένος γιά τήν παλιγγενεσία του». Ἡ ἐμφάνισή του συνέπεσε μέ μιά κρίσιμη γιά τό Γένος περίοδο. Λέμε ὅτι ὁ 18ος αἰώνας ἦταν κρίσιμος λόγῳ τῶν πολλῶν ἐξισλαμισμῶν ἀλλά καί γιατί ἀρχίζει ἡ ἀνασυγκρότηση τοῦ δούλου Γένους. Οἱ δύο προηγούμενοι αἰῶνες, ὁ 16ος καί ὁ 17ος, ὑπῆρξαν ἐξαιρετικά δύσκολοι. Μάλιστα ὁ 16ος αἰώνας εἶναι ὁ πτωχότερος αἰώνας σέ συγγραφική παραγωγή καθ᾿ ὅλη τήν παρουσία στή μακραίωνη πνευματική ἱστορική κονίστρα, προχριστιανική καί χριστιανική, τοῦ ἔθνους τῶν Ἑλλήνων. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς μέ τίς περιοδεῖες του σέ ὅλη τήν ὑπόδουλη Ἕλλάδα ἀνέσχεσε τό κῦμα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ καί τόνωσε τή ὀρθόδοξη, χριστιανική πίστη καί τό ἐθνικό φρόνημα τῶν σκλαβωμένων Ρωμιῶν.
Καταγόταν ἀπό τήν Αἰτωλία. Γεννήθηκε τό 1714 μ.Χ. στό χωριό Μέγα Δένδρο (κατ᾿ ἄλλους στόν Ταξιάρχη) τῆς ἐπαρχίας Ἀποκούρου τῆς Αἰτωλίας. Ἔμαθε τά πρῶτα γράμματα στήν περιοχή τῆς Ρούμελης ὅπου καί δίδαξε ὡς δάσκαλος σέ μερικά χωριά. Ἐφιέμενος μεγαλύτερη καί βαθύτερη μόρφωση μετέβη στήν Ἀθωνιάδα Σχολή στό Ἅγιον Ὄρος, ὅπου, μεταξύ τῶν ἄλλων, εἶχε ὡς διδάκαλο τόν Εὐγένιο Βούλγαρη. Ἐκάρη μοναχός στή Μονή Φιλοθέου τό 1759. Στό Ἄγιον Ὄρος ἐμελέτησε τήν Ἁγία Γραφή καί τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.Κατά τόν π. Γεώργιο Μεταλληνό «Μολονότι τό περιεχόμενο τῆς παιδείας του δέν εἶναι εὔκολο νά προσπροσδιοριστεῖ μέ ἀκρίβεια, ἀπό τό κήρυγμά του συνάγεται ὅτι εἶχε μιά βαθιά ἐκκλησιαστική γνώση καί μία ἐπαρκῆ γενικότερη θύραθεν παιδεία.Γνώριζε καλά Ἑλληνικά, ἔμαθε ξένες γλῶσσες (“Ἑβραϊκά, Τουρκικά Φράγκικά”)καί δείχνει κάποια ἄνεση στή χρήση τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας». Τό 1760 μετέβη στήν Κωνσταντινούπολη καί ἔλαβε ἄδεια καί εὐλογία ἀπό τόν οἰκουμενικό Πατριάρχη Σωφρόνιο Β´νά ἀρχίσει τήν ἱεραποστολική δράση του στή δούλη Ἑλλάδα, τήν ὁποία διεξήγαγε γιά μιά περίπου εἰκοσαετία. Πραγματοποίησε τρεῖς ἤ κατ᾿ ἄλλους τέσσερις περιοδεῖες στόν Ἑλλαδικό χῶρα ἀπό τά νησιά τοῦ Αἰγαίου μέχρι τά νησιά τοῦ Ἰονίου καί ἀπό τή Μακεδονία, Θράκη καί Βόρειο Ἤπειρο μέχρι τή Θεσσαλία, Στερεά Ἑλλάδα καί Ἀχαΐα. Ἵδρυσε περί τά 200 σχολεῖα γιά τήν βασική ἐκπαίδευση καί 10 σχολεῖα γιά ἀνώτερη ἐκπαίδευση στήν ἀρχαία ἑλληνική γλῶσσα. Ἐπισφράγισε τό ἱεραποστολικό ἔργο του μέ τό μαρτύριό του στό χωριό Κολικόντασι τοῦ Βερατίου στή Βόρειο Ἤπειρο στίς 23 Αὐγούστου 1779, ὅπου συνελήφθη ἀπό τούς Τούρκους κατόπιν διαβολῆς καί δωροδοκίας ἐκ μέρους τῶν Ἑβραίων.
Τό κήρυγμά του ἦταν ἁπλό καί ἀνεπιτήδευτο, ἀλλά βαθιά πνευματικό καί μιλοῦσε κατευθεῖαν στίς καρδιές τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων. Ἦταν κήρυγμα ἄμεσα δογματικό καί ἠθικοκοινωνικό καί ἐμμέσως ἐθνικό. Κήρυττε καί ἔγραφε σέ γλῶσσα ἁπλῆ καί κατανοητή. Λόγῳ τοῦ ὅτι, ὅπως ἤδη εἴπαμε, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἦταν πολύπλευρη προσωπικότητα, πολλοί ἐκκινώντας ἀπό διαφορετικές ἀφετηρίες καί ἰδεολογίες προσπαθοῦσαν νά οἰκειοποιηθοῦν τό κήρυγμα καί τό ἔργο του. Ἕτσι θεωρήθηκε ὡς ἐθνικιστής, κοινωνικός ἐπαναστάτης, δημοτικιστής καί ἐκπρόσωπος τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἦταν ἀκραιφνῶς ὀρθόδοξος καί μάλιστα ἡσυχαστής. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος, «Ἐγώ ἐδιάβασα καί περί ἱερέων καί περί ἀσεβῶν, αἱρετικῶν καί ἀθέων∙ τά βάθη τῆς σοφίας ἠρεύνησα∙ ὅλαι αἱ πίστεις εἶναι ψεύτικες∙ τοῦτο ἐκατάλαβα ἀληθινόν, ὅτι μόνη ἡ πίστις τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν εἶναι καλή καί ἁγία, τό νά πιστεύωμεν καί νά βαπτιζώμεθα εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός, καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τοῦτο σᾶς λέγω τώρα εἰς τό τέλος∙ νά εὐφραίνεσθε ὁπού εἶσθε ὀρθόδοξοι χριστιανοί, καί νά κλαίετε διά τούς ἀσεβεῖς καί αἱρετικούς ὁπού περιπατοῦν εἰς τό σκότος». Βασικός σκοπός τοῦ κηρύγματος καί ἐν γένει τῆς δράσεώς του ἦταν ἡ τόνωση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ φρονήματος τοῦ ὑπόδουλου λαοῦ, ἡ ἠθική ἀναμόρφωσή του καί κυρίως ἡ ἀνάσχεση τῶν ἐξισλαμισμῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν πυκνώσει ἀνησυχητικά τήν ἐποχή του. Τό κήρυγμά του, ὅπως εἴπαμε, ἦταν ἁπλό, ἀλλά καί βαθιά πνευματικό καί δογματικό. Ὅπως γράφει καί ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός «Τό κήρυγμά του δέν ἦταν μία ἄχρωμη ἠθικολογία, ἀλλά θεολογία, πατερικό στήν οὐσία του καί δογματικό παρά τήν ἁπλότητά του. Προέβαλλε τό ὀρθοδοξοπατερικό ἦθος μέσα στόν ρεαλισμό τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας».
Μεγάλη σημασία ἀπέδιδε ὁ Πατροκοσμᾶς στήν παιδεία τῶν νέων παιδιῶν, καί δή στήν ἑλληνική παιδεία, διότι στήν ἑλληνική γλῶσσα εἶναι διατυπωμένες οἱ αἰώνιες καί σωτήριες ἀλήθειες τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Συμβούλευε τούς γονεῖς: «Ἁμαρτάνετε πολύ νά τά ἀφήνετε (τά παιδιά) ἀγράμματα καί τυφλά καί μή μόνον φροντίζετε νά τούς ἀφήνετε πλούτη καί ὑποστατικά καί μετά τό θάνατό σας νά τά τρῶν καί νά τά πίνουν καί νά σᾶς ὀπισολογοῦν (=κατηγοροῦν). Καλύτερα νά τά ἀφήσετε φτωχά καί γραμματισμένα, παρά πλούσια καί ἀγράμματα». Καί πάλι: «Διά τοῦτο, ἀδελφέ μου, ἐσύ ὁπού κάμνεις τά παιδιά, νά τά παιδεύῃς καί νά τά μανθάνῃς γράμματα καί ἐξόχως ἑλληνικά, διότι ἡ Ἐκκλησία μας εἶνε εἰς τήν ἑλληνικήν γλῶσσαν». Γι᾿ αὐτό ἀνύστακτη μέριμνά του ἦταν ἡ ἵδρυση σχολείων γιά τήν μόρφωση τῶν παιδιῶν. Νά τί ἔγραφε γιά τήν ἀξία τοῦ σχολείου: «Ἔχετε σχολεῖον ἐδῶ εἰς τήν χώραν σας νά διαβάζουν τά παιδιά; −Δέν ἔχομεν, ἅγιε τοῦ Θεοῦ. −Νά μαζευθῆτε ὅλοι νά κάμετε ἕνα σχολεῖον καλόν, νά βάλετε καί ἐπιτρόπους νά τό κυβερνοῦν, νά βάνουν διδάσκαλον νά μανθάνουν ὅλα τά παιδιά γράμματα, πλούσια καί πτωχά. Διότι ἀπό τό σχολεῖον μανθάνομεν τί εἶνε Θεός, τί εἶνε Ἁγία Τριάς, τί εἶνε Ἄγγελοι, δαίμονες, παράδεισος, κόλασις, ἀρετή, κακία∙ τί εἶνε ψυχή, σῶμα κ.λ.π. Διότι χωρίς τό σχολεῖον περιπατοῦμεν εἰς τό σκότος∙ ἀπό τό σχολεῖον ἀνοίγει τό μοναστήριον. Ἄν δέν ἦτο σχολεῖον ποῦ ἤθελα μάθει ἐγώ νά σᾶς διδάσκω;» Ὅσο γιά τό περιεχόμενο τῆς παιδείας πού πίστευε ὅτι πρέπει νά παρέχεται, ἔγραφε: «Ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν. Καί ἄν δέν σπουδάσης τά Ἑλληνικά, δέν ἠμπορεῖς νά καταλάβης ἐκεῖνα πού ὁμολογεῖ ἡ Ἐκκλησία μας». Μάλιστα ἔλεγε στούς χριστιανούς νά μή χρησιμοποιοῦν στή κατ᾿ οἶκον καί κατ᾿ ἰδίαν ἐπικοινωνία τους τό ἀρβανίτικο γλωσσικό ἰδίωμα, καί μάλιστα τόνιζε ὅτι ἐάν δέν ὁμιλοῦν τά Ἀρβανίτικα παίρνει πάνω του ὅλες τίς ἁμαρτίες των: «Ὅποιος χριστιανός, ἄνδρας ἤ γυναῖκα, ὑπόσχεται μέσα εἰς τό σπίτι του νά μή κουβεντιάζη Ἀρβανίτικα, ἄς σηκωθῆ ἐπάνω νά μοῦ εἴπη καί νά πάρω ὅλα τά ἁμαρτήματα εἰς τόν λαιμό μου ἀπό τόν καιρόν ὁπού ἐγεννήθηκε, ἕως τώρα, καί νά βάλω ὅλους τούς χριστιανούς νά τόν συγχωρέσουν».
Τέλος θά ἀναφερθοῦμε λίγο ἀκόμα στό μαρτύριό του. Τόν μαρτυρικό του θάνατο προκάλεσαν οἱ Ἑβραῖοι, διότι θίγονταν τά οἰκονομικά τους συμφέροντα ἀπό τή διδασκαλία τοῦ Πατροκοσμᾶ νά μή ἐπιδίδονται οἱ Χριστιανοί σέ ἐμπορικές δραστηριότητες τήν Κυριακή, ἀλλά τό Σάββατο. Οἱ Ἑβραῖοι μισοῦσαν θανάσιμα τόν ἅγιο Κοσμᾶ. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στόν ἀδελφό του Χρύσανθο: «Δέκα χιλιάδες Χριστιανοί μέ ἀγαπῶσι καί ἕνας μέ μισεῖ. Χίλιοι Τοῦρκοι μέ ἀγαπῶσι καί ἕνας ὄχι τόσον. Χιλιάδες Ἑβραῖοι θέλουν τόν θάνατό μου καί ἕνας ὄχι». Ἔτσι διέβαλαν τόν ἅγιο στούς Τούρκους ὅτι εἶναι πράκτορας τῶν Ρώσων καί ὑπηρετεῖ τά συμφέροντά τους ὑποκινώντας ἐπανάσταση καί ἐπιπλέον δωροδόκησαν τούς Τούρκους νά ἐξοντώσουν τόν Ἅγιο. Ὅθεν συνελήφθη ἀπό τόν Κούρτ Πασᾶ στίς 23 Αὐγούστου τοῦ 1779 στό χωριό Κολικόντασι τοῦ Βερατίου καί χωρίς δίκη κρεμάστηκε σέ ἕνα δένδρο στίς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Ἄψος. Οἱ Τοῦρκοι γύμνωσαν τό σῶμα του καί τό ἔριξαν στόν ποταμό, ἀπό τόν ὁποῖο τό ἀνέσυρε μετά ἀπό τρεῖς ἡμέρες ὁ ἐφημέριος τοῦ χωριοῦ καί τό ἐνταφίασε στό ναό του.Ὅπως ἔχει γραφεῖ «Ὁ Κοσμᾶς ὑπῆρξε ἡ πλέον δραστηρία, πρωτότυπος καί ἐπιβλητική φυσιογνωμία τοῦ νεοελληνικοῦ Μαρτυρολογίου».
Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα ("Ο πατρο-Κοσμάς") είναι έργο του π. Σταμάτη Σκλήρη.