Νους ταραγμένος

Ένα εντυπωσιακό με τον κορωνοϊό είναι ο μικρός αριθμός επίσημων κρουσμάτων σε χώρες που ήδη αντιμετωπίζουν σοβαρή, υγειονομική ή/και ανθρωπιστική κρίση. Ένα άλλο, ότι είναι διεθνιστής! Αυτός που δεν έχει νερό στην Αφρική, αυτός που τρώει φτηνά άγρια ζώα στη Γιουχάν της Κίνας, μπορεί να απειλούν, με την φτώχια τους, το διάδοχο του στέμματος και τον πρωθυπουργό σε μια πλούσια Δυτική χώρα. Με την πανδημία κορωνοϊού άνοιξε ένα σπάνιο για τον ορίζοντα μιας ζωής γνωστικό παράθυρο. Το μικροσκοπικό μαμούνι αποσυμπλέκει και αποσυνθέτει, κλωστή την κλωστή, το κουβάρι του πολιτισμού μας. Αλλάζει την κλίμακα αξίας των καθημερινών δραστηριοτήτων μας ως προς την επιβίωση και τα βασικά. Αλλάζει την αξία της εργασίας μας ως προς τις ανάγκες του οικονομικού συνόλου.

Ο ιός δεν είναι ένας αναπαραγωγικά αυτόνομος οργανισμός. Κάθε ιός αποτελεί μια σκέτη επικρεμάμενη «πληροφορία ζωής», που αναμένει τον -ακούσιο- χρήστη της, δηλαδή τα κύτταρα των άλλων οργανισμών, των οποίων ο μηχανισμός επιβίωσης θα υποκλαπεί και θα τεθεί στις εντολές του. Αν δεν βρει τέτοιο μηχανισμό, όπως αν μείνει, για παράδειγμα, πάνω σε μια άψυχη επιφάνεια, πεθαίνει εντός ημερών χωρίς να αναπαραχθεί. Κατά μια βιολογική θεωρία, οι ιοί αποτέλεσαν την απαρχή της ζωής, που προοδευτικά έγινε πολύπλοκη, με το DNA των σύγχρονων οργανισμών να αποτελεί μετεξέλιξη και αχνή ανάμνηση των πρώτων ιών της αρχέγονης ωκεάνιας σούπας. Ο λόγος της ζωής εμπεριέχει τον κάθε άνθρωπο, που έρχεται στον κόσμο, μοναδικά προορισμένος για να ανακαλύπτει (εκ νέου) τον πρώτο.

Στο άθλημα της επιβίωσης, οι άνθρωποι εκτός από τις προβλεπόμενες δυνάμεις του ανοσοποιητικού συστήματός τους, κινητοποιούν και την τεράστια δύναμη της διάνοιας. Ο αγώνας εναντίον της πληροφορίας… ιικού ενδιαφέροντος γίνεται με όπλο τις πληροφορίες ανθρώπινου ενδιαφέροντος! Μόνο στις κλειστές ιατρικές ομάδες του διαδικτύου που έχουν σχηματιστεί σε κάθε χώρα και γλώσσα, από την έναρξη της πανδημίας ανταλλάσσονται κατά μέσο όρο παγκοσμίως περίπου 100.000 λέξεις το λεπτό, με ζητούμενο την ανταλλαγή γνώσεων.

Γνώσεις που στο μεγάλο βαθμό τους δεν προέρχονται από τα εγχειρίδια. Είναι νέες γνώσεις, αναδυόμενες ακριβώς μέσα από αυτή την ανταλλαγή. Διακίνηση δεδομένων, οργάνωσή τους σε στατιστικά γραφήματα, αναφορά συμπτωμάτων και περιπτώσεων, σπάνια συμπτώματα και ασυνήθιστες κλινικές εικόνες, έλεγχος και δοκιμές διαγνωστικών αντιδραστηρίων, προτεινόμενα μέτρα πρόληψης, γνωστά μέτρα πρόληψης σε νέες χρήσεις, προτεινόμενα νέα φάρμακα, παλιά φάρμακα σε προτεινόμενες νέες χρήσεις, ευφυείς πατέντες από πολυμήχανους Οδυσσείς που τις γεννά η ένδεια των υλικών και των πόρων.

Αν μη τι άλλο, η κρίση που βιώνουμε χτίζει νέες δομές και μορφές, στη θέση των απαρχαιωμένων, που έμεναν ανέπαφες μόνο λόγω της ρουτίνας και της έλλειψης επείγουσας ανάγκης να αλλάξουν. Ο άνθρωπος όταν φοβάται σκέφτεται και τότε είναι που η ανθρωπότητα πραγματοποιεί ιστορικές ρήξεις. Εδώ και ένα μήνα, οι άνθρωποι σκέφτονται μαζί, πιο πολλοί και πιο πολύ από οποτεδήποτε στο παρελθόν.

Ωστόσο, κανένα σημαντικό αποτέλεσμα δεν θα επέλθει με την απλή ανταλλαγή πληροφοριών, αν η σκέψη αυτή περιοριστεί στο κυνήγι στενών επιδιώξεων και δεν διευρυνθεί και προς την αναθεώρηση των ριζικότερων -των αποκαλούμενων και μεταφυσικών- ζητημάτων των στάσεων ζωής, άρα και παραγωγής, που δημιουργούν παγίως τις συνθήκες τέτοιων κρίσεων, μάλλον και επιταχυνόμενα συχνότερων.

Ένα βασικό λάθος, λοιπόν, στις εκτιμήσεις που αφορούν την πανδημία έχει να κάνει με τον παραλληλισμό της με πόλεμο. Προφανώς υπάρχει μια εκ πρώτης όψης πολεμική κινητοποίηση, ήρωες και «ήρωες», οπότε γλωσσικά παρασυρόμαστε εύκολα σε μια τέτοια αναλογία.

Αν ο ορισμός της ατομικής έκτακτης ανάγκης είναι η περίσταση κατά την οποία κανείς εγκαταλείπει τους μακροπρόθεσμους στόχους του προκειμένου να ασχοληθεί εξ ολοκλήρου με τους ζωτικής σημασίας βραχυπρόθεσμους, η πολιτική έκτακτη ανάγκη (ή «ανωτέρα βία») είναι η περίσταση στην οποία καθένας οφείλει να αφήσει σε δεύτερη προτεραιότητα τις ατομικές επιδιώξεις του και να αμυνθεί απέναντι σε ένα κοινό εχθρό, όχι όλων άμεσα, αλλά της συλλογικότητας. Παράλληλα και ο ορισμός της αντιπροσωπευτικής ηγεσίας είναι, σε σχέση με την έκτακτη ανάγκη, ακριβώς η ικανότητά της να ορίσει την τελευταία με επιτυχία, ικανότητα κρινόμενη από την ανταπόκριση της αντιπροσωπευόμενης κοινωνίας σε αυτόν τον ορισμό.

Ωστόσο, η πολιτική έκτακτη ανάγκη της πανδημίας του 2020 έχει μια θεμελιώδη, υπαρξιακής υφής, αντίθεση σε σχέση με αυτή ενός πολέμου. Στον πόλεμο, η αξία της ατομικής ζωής υποχωρεί ξεκάθαρα μπροστά στο διακύβευμα του αφανισμού της συλλογικότητας ως τέτοιας. Στην παρούσα πανδημία, ως τώρα έχει επίσης ξεκάθαρα συμβεί το αντίθετο. «Ούτε ένας θάνατος από COVID-19» είναι το υπόρρητο μήνυμα που συνοψίζει την ακολουθούμενη πολιτική, στην οποία κατέφυγαν με τη σειρά σχεδόν όλα τα κράτη στον κόσμο. Συνεπώς, η έμφαση στην έτσι οριζόμενη αξία της ατομικής ζωής αποτελεί ταυτόχρονα, σίγουρα όχι το μόνο, αλλά πάντως βασικό, συστατικό της κοινωνικοοικονομικής κρίσης που έχει ή απειλείται να προκληθεί.

Εντοπίζοντας κανείς ότι αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από την κατάληξη ενός συνεχούς, του οποίου η αρχή χάνεται στην καταχνιά πολλών δεκαετιών πίσω στη σύγχρονη ιστορία και το οποίο έχει προϋποθέσει ένα σαφή ορισμό για τον ανθρωπισμό, εύκολα μπορεί να συναχθεί ότι αυτή η έκτακτη ανάγκη δοκιμάζει την υπαρξιακή δόμηση του πολιτισμού μας και ως εκ τούτου δεν μοιάζει με τις κλασσικές.

Η απαράμιλλης αξίας, για τους ιστορικούς μελετητές, «ζωή εν πανδημία», του τελευταίου μήνα, πυροδοτεί, για καλό, την ευρύτερη συζήτηση περί της ορθότητας του μέχρι σήμερα τρόπου ζωής μας. Στο κέντρο αυτής προβάλλει η σύγκρουση του ανθρώπου με τη φύση. Οι αφορμές για αυτή τη συζήτηση ήταν ήδη πολλές και σε πολλά επίπεδα: ρύπανση, κλιματική αλλαγή και εξαφάνιση βιοποικιλότητας στο φυσικό, έλλειψη χρόνου, υποβάθμιση σχέσεων και καταπίεση συναισθημάτων στο ψυχολογικό, οικονομική ανισότητα, φτώχια και πόλεμος στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο.

Αυτό που επίσης δεν έχει γίνει καθόλου καθαρό, όμως, είναι ότι μια (επανα)συμφιλίωση του ανθρώπου με τη φύση θα σήμαινε αναγκαστικά και κατά προτεραιότητα τη συμφιλίωση με τη φύση-του. Η φύση του ανθρώπου είναι θνητή και αδύναμη. Η θαμμένη μεταφυσική του πολιτισμού μας προκαθορίζει το ακριβώς αντίθετο. Για την ακρίβεια, ο πολιτισμός μας όλος είναι χτισμένος πάνω στην ατομική επιβίωση, τη μία θεμελιώδη αξία της ζωής, παραβλέποντας τη δεύτερη, που είναι η υπερατομική συνέχειά της. Τον πολιτισμό μας ίσως τον διακατέχει το πατρικό πρότυπο της μάχης και ελάχιστα το μητρικό πρότυπο της φροντίδας. Της υπέρβασης της φύσης διά της ευφυίας, του χώρου διά της ιδέας, του χρόνου διά της ατομικής αντίστασης στο μοιραίο. Αυτός ο μεταφυσικός σκελετός, που είναι μάλλον χαρακτηριστικός της όψιμης φάσης λίγο-πολύ του κάθε πολιτισμού, μας διατρέχει άσχετα από την οποιαδήποτε ιδεολογική τοποθέτησή μας απέναντι στο ζήτημα της δικαιοσύνης («δεξιά», «αριστερή» ή κυνική), ώστε να τις στηρίζει όλες. Από βιολογική άποψη, πάντως, η προσαρμογή ενός τέτοιου είδους μπορεί να κριθεί επισφαλέστερη αυτής ενός… ραδικιού. Ενδεχομένως και κατά ενδιαφέροντα τρόπο.

Η σοφία ξεχωρίζει ως ανώτερη και σπανιότερη ιδιότητα από τη διανοητική ευφυία, καθώς οδηγεί στην κατάλληλη απάντηση απέναντι σε καινοφανή ερωτήματα, για τα οποία δεν υπάρχει καμία προηγούμενη εμπειρία. Η σοφία αυτή γεννάται από το δοσμένο ανθρώπινο λόγο και είναι μόνο συλλογική. Η σκέψη του ενός γεννά το συμπέρασμα του επόμενου. Το υπέρτατο τεκμήριο ανωτερότητάς μας, ο νους μας, δεν είναι ατομικό επίτευγμα αλλά συλλογικό ευεργέτημα, διά της μητρικής γλώσσας και διά του μητρικού φροντιστικού προτύπου, που εξασφαλίζει τη δόμηση συμβιωτικών και κατά συνέπεια και μαθησιακών σχέσεων, οι οποίες στηρίζονται στην εμπιστοσύνη.

Από την άλλη, η διαδικτυακή διακίνηση πληροφορίας δεν είναι συμβιωτική σχέση. Η πληροφορία που διακινείται είναι διανοητική, η μάθηση επιφανειακή και όχι μιμητική, και αυτό μάλιστα είναι το λιγότερο. Το σημαντικότερο είναι ότι η μητρική φροντίδα, προέκταση της οποίας αποτελεί η γλώσσα μας και η εμπιστοσύνη μας στο ότι ένα άλλο πλάσμα βλέπει τον κόσμο με μάτια παρόμοια με τα δικά μου (κάτι που είναι μια τεράστια και μη αυτονόητη υπέρβαση), δεν παρέχεται και δεν γίνεται να παρασχεθεί μεν σε κανένα διαδίκτυο, είναι δε στη βάση της αυτονόητης (για την επιφανειακή προσέγγιση) διαδικτυακής ανταλλαγής! Στο επίτευγμα αυτό έχει συμμετάσχει όχι μόνο ο γονιός, αλλά και το ταπεινότερο σκουλήκι που πέρασε προ εκατομμυρίων ετών από τον ίδιο τόπο. Βεβαίως και τα μικρόβια και οι ιοί – όλες οι πληροφορίες ζωής! Η κίνηση του νου, ως σοφία, όχι ως απλώς συμβιωτικό αλλά ως συλλογικό και διαχρονικό συμβάν, προϋποθέτει την ελάχιστη σύμπτωση ανθρώπινων σωμάτων στο χώρο και στο χρόνο.

Υπό αυτό το πρίσμα, της διάκρισης μεταξύ τοπικών και υπερτοπικών πολιτισμικών παραγόντων, μπορούμε να διαχωρίσουμε τις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις σε φυσικής και υπερφυσικής κλίμακας (καμιά σχέση με τον πνευματισμό). Η υπερφυσική κλίμακα αφορά τις μεταφορές ιδεών και ύλης δυνητικά παγκόσμιας δυναμικής, που δεν γνωρίζουν χωροχρονικό περιορισμό και που ουσιαστικά έχουν αποτελέσει το πλαίσιο στο οποίο έχουμε μεγαλώσει όλες οι σήμερα εν ζωή γενιές, ενώ η φυσική κλίμακα σταματούσε κάποτε στο επίπεδο της οικογένειας, του χωριού ή της φυλής. Ο δε ιός, ως ο σήμερα καθοριστικός εκτελεστικός παράγοντας της ανθρώπινης ιστορίας, επανεισάγει απρόσμενα στο προσκήνιο τη φυσική κλίμακα, την απολύτως ξεχασμένη από το σύγχρονο, όψιμης φάσης πολιτισμό μας. Όχι βεβαίως ή/και όχι ακόμη σε απόλυτο, αλλά έστω σε μερικό βαθμό.

Μιας που γράφω για όλα αυτά, οφείλω στον αναγνώστη μια έντιμη έκφραση της θέσης μου απέναντι στο Θεό. Θα μπορούσε ίσως κανείς να έχει πει πολλά και μόνο με το ότι η Εκκλησία αυτή τη στιγμή αντιπροσωπεύει ένα υψηλής αξίας νόημα, ελλείψει του οποιουδήποτε άλλου, στο πλαίσιο του φτηνού πολιτικού ανθρωπισμού, του πολιτικού κυνισμού και του φιλοσοφικού μηδενισμού που μας ταλανίζουν, ωστόσο καθόλου δεν πρόκειται μόνο περί αυτού. Ξεκινώντας ως καταρχήν άθεοι, αν καταφέρουμε να αναστείλουμε τα έμφυτα αντανακλαστικά του εγκεφάλου μας και να βρεθούμε πίσω από τη λέξη Θεός, θα δούμε ότι αυτή η λέξη δεν σημαίνει τίποτε άλλο από το ότι ο άνθρωπος δεν είναι όλος ο κόσμος, ότι ο κόσμος δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί εξολοκλήρου από τον άνθρωπο και ότι ούτε ο άνθρωπος μπορεί να πράξει τα πάντα απλώς διότι δεν τα γνωρίζει ώστε να τα βουληθεί. Η έννοια του Θεού έρχεται δηλαδή σε αντιδιαστολή αυτής του υπερανθρώπου. Με αυτή την παραδοχή, η λατρεία του Θεού δεν συμβολίζει τίποτε άλλο από την έμπρακτη αποδοχή εκ του ανθρώπου αυτής της καθοριστικής για τον ορίζοντα της ζωής του σκέψης. Ταυτόχρονα, η Ενανθρώπηση, που γνώρισε στο Θεό τον ανθρώπινο θάνατο και στον άνθρωπο την Ανάσταση, αποτελεί υπέρτατη φιλοσοφική σύλληψη, που ακόμη και αν ήταν ανθρώπινης προέλευσης δεν παύει να είναι το ανώτερο όριο της ανθρώπινης υπέρβασης. Αν κάνω λοιπόν όλες αυτές τις παραδοχές ως μη χριστιανός, δεν μου μένει παρά ένα απαλό θρόισμα του ανέμου για να αναζητήσω το Σώμα εκείνο πού τις έθεσε και συγκροτήθηκε ακριβώς για να τις διασώσει και να τις διασπείρει στον κόσμο, με την παρούσα επιτυχία των 2.000 ετών, το σώμα του Χριστιανισμού. Έχω δε την άποψη ότι αυτή η πίστη, όχι ως αποτέλεσμα του «μη ερεύνα» αλλά ως αποτέλεσμα γνώσης, είναι και η ισχυρότερη όλων, καθώς προϋποθέτει τον ανθρώπινο νου. Και δη της Ορθοδοξίας, καμία σχέση με την προστεσταντική κατανάλωση θρησκευτικών υπηρεσιών, ούτε με την «εκδίκηση της φύσης», όπως δήλωσε μόλις πρόσφατα ο Πάπας - αλήθεια, ο προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας δεν έχει να πει κάτι καλύτερο από την Γκρέτα Τούνμπεργκ;

Σε κάθε περίπτωση, ο νους μας οφείλει, βαθαίνοντας τη γνώση του, να κάνει έτσι τις παραπάνω αποδοχές, οπωσδήποτε πριν να βρεθεί σε θέση να παρέμβει με τρόπο αειφόρο πάνω στα ανθρώπινα. Κάθε άλλη παρέμβαση είναι καταδικασμένη να κολλήσει, αργά ή γρήγορα, πάνω στα ηλεκτροφόρα σύρματα της ανθρώπινης αντίφασης. Δεν γίνεται να είμαστε ταυτόχρονα φίλοι και αρνητές της φύσης μας διά ενός από αριστοτελική άποψη ταραγμένου, ανερμάτιστου και αντιφατικού νου, που -νομίζει πως- επαναστατεί σε κάθε δεσποτεία πάνω του, που -νομίζει πως- σώζει το σώμα του, αλλά παραδίδεται σε μια ιδιόμορφη ιατρική δεσποτεία, «παρέρχεται το ποτήριον» και τελικά ηττάται από το βαρύ θάνατο, αυτόν της ψυχής, χωρίς την υποτυπώδη μάχη, που θα συνιστούσε ήδη η απλή αντιπαράταξη. Ο ιός προκαλεί τον πανικό στους παραπλανημένους μα και το δέος στους υποψιασμένους, απλώς διαλαλώντας τη γύμνια του νέου βασιλιά, γύμνια ίδια με αυτή των παλαιών και γκρεμισμένων.

* Κώστας Χ. Σπίγγος, νευρολόγος και συγγραφέας.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Χωρίς τίτλο", 1964) είναι έργο του Δημήτρη Περδικίδη.