Ὅταν ὁ Fransis Bacon στά τέλη τοῦ 16ο αἰῶνα διατύπωνε τήν περίφημη φράση του «ἡ γνώση εἶναι ἡ δύναμη», ὁποία συνιστᾶ οὐσιαστικά τήν ἀφετηρία τῆς προσπάθειας νά ὑποτάξει ὁ ἄνθρωπος τή Φύση, ἀφοῦ πρῶτα ἐκεῖνος τῆς ὑποταχθεῖ μελετώντας τούς νόμους της κλπ., δέν φανταζόταν, πιστεύω, ὅτι θά εὕρισκε κάποια στιγμή στήν τεχνολογία τοῦ μέλλοντος τήν ἀπόλυτη ἐφαρμογή της μέ τό ἀντίθετο ἀποτέλεσμα. Οὔτε βεβαίως τήν «ὑπαρξιακή ἀπειλή», ὅπως χαρακτηρίστηκε, πού συνιστᾶ γιά τόν σύγχρονο ἄνθρωπο ἡ πιό πρόσφατη ἔκρηξη τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης. Στίς 30 Νοέμβριου τοῦ 2022 τέθηκε ἀπό τήν OpenAL σέ εὐρεῖα χρήση ἡ ἐφαρμογή τεχνητῆς νοημοσύνης ChatGPT (Generative Pre-trained Transormer = Παραγωγικός Προεκπαιδευμένος Μετασχηματιστής) καί κατέκτησε μέ ἀσύλληπτη ταχύτητα τό παγκόσμιο κοινό: 100 ἑκατομμύρια χρῆστες σέ δύο μῆνες! Ἡ ἐφαρμογή αὐτή, ἡ ὁποία ἐπιτρέπει διάλογο καί ἀπαντήσεις σέ ὁποιοδήποτε θέμα, καθώς ἔχει “διαβάσει” ὅλα τά βιβλία τοῦ κόσμου, πρᾶγμα ἀνθρωπίνως ἀδύνατον, προκάλεσε φόβο στήν παγκόσμια κοινότητα, γιατί ἡ λειτουργία της ἀποδεικνύεται συνεχῶς πιό ἀποτελεσματική ἀπό τήν νοημοσύνη τοῦ ἀνθρώπου καί συνεπῶς ἐπικίνδυνη. Καιρός λοιπόν νά ἐπαναδιατυπωθούν μερικά παλαιά ἐρωτήματα ὡς πρός τήν ἀρνητική χρήση τῆς τεχνολογίας, ἀφοῦ τά ἀγαθά της ἀποτελέσματα εἶναι φυσικά αὐτονόητα. Εἶπα νά ἐπαναδιατυπωθοῦν γιατί ὁ γενικότερος προβληματισμός ἔχει πρό πολλοῦ ἀπασχολήσει τήν ἀνθρώπινη σκέψη.
Στό Β΄ βιβλίο τῆς Πολιτείας[1] του ὁ Πλάτων διερευνώντας τό θέμα τῆς ἀνθρώπινης δικαιοσύνης ἀναφέρει τόν μύθο τόν σχετικό μέ τό μαγικό δαχτυλίδι τοῦ Γύγη. Ὁ Γύγης, ἕνας βοσκός στά μέρη τῆς Λυδίας μετά ἀπό μιά διπλῆ θεομηνία, σφοδρή καταιγίδα καί σεισμό πού προκαλοῦν ὑποχώρηση τοῦ ἐδάφους, πέφτει στό χάσμα τῆς γῆς πού δημιουργήθηκε. Ἐκεῖ ἀνακαλύπτει ἕναν γιγάντιο σκελετό ἀνθρώπου πού φορᾶ ἕνα δαχτυλίδι. Ὁ Γύγης παίρνει τό δαχτυλίδι καί τό φορᾶ ὁ ἴδιος. Κάποια μέρα στρέφοντας τυχαῖα τήν πέτρα του ἀνακαλύπτει τίς μαγικές του ἰδιότητες: Τό δαχτυλίδι αὐτό περιστρεφόμενο μπορεῖ νά τόν κάνει ἀόρατο. Ὅταν τό ἐπαναφέρει στήν ἀρχική του θέση ξαναγίνεται ὁρατός. Μέ αὐτό τό “ὅπλο” ὁ Γύγης, ὁ ἀγαθός βοσκός, μεταλλάσσεται σταδιακά σέ μοιχό καί δολοφόνο καθώς φτάνει στό σημεῖο νά μπεῖ, ἀόρατος ὤν, στό παλάτι, νά ἀποπλανήσει τήν βασίλισσα καί νά σκοτώσει τόν βασιλιά. Ἕνα δαχτυλίδι, ἕνα ἀντικείμενο μέ ἰδιαίτερες δυνατότητες λοιπόν ἔγινε ἡ αἰτία τῆς καταστροφῆς μιᾶς ἁπλῆς καί ἐνάρετης ὥς τότε ψυχῆς. Ἡ πτώση στήν ἁμαρτία στήν πλατωνική φιλοσοφία ὀνομάζεται ἀδικία, δηλαδή ἄρση τῆς δικαιοσύνης. Στήν Γένεσι ἡ Πτώση τοῦ ἀνθρώπου συνδέεται μέ τήν ἀπόλαυση τοῦ καρποῦ ἀπό τό Δένδρο τῆς Γνώσεως: «τοῦ ξύλου τοῦ γιγνώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν». Στήν παιδική ἡλικία καί στήν ἐφηβεία τοῦ σήμερα ἡ ἄκριτη χρήση τῆς τεχνολογίας εἶναι ἀνεξέλεγκτη καί εὔκολα μπορεῖ νά μετατραπεῖ σέ ἕνα σύγχρονο δαχτυλίδι τοῦ Γύγη, καθώς ὁ σημερινός τρόπος ζωῆς ἔχει ὡριμάσει πρώιμα τά παιδιά μέ τόν πλέον ἄσχημο τρόπο ἐξαφανίζοντας τήν ἀθωότητα καί τήν παιδικότητα. Αὐτά συμβαίνουν στήν ἀπο-ἱεροποιημένη καθημερινότητά μας. Ἀλλά στό θέμα αὐτό θά ἐπανέλθουμε.
Ὁ Ἀριστοτέλης στό 12ο κεφάλαιο τῆς Ῥητορικῆς[2] του περιγράφει μοναδικά τά ἤθη τῶν νέων, τά συναισθήματα, τά πάθη καί τήν ἀντίστοιχη συμπεριφορά τους. Ἄς δοῦμε λοιπόν ἐν συντομίᾳ τά χαρακτηριστικά τῆς ἐφηβείας ὥστε νά ἰχνηλατήσουμε τίς πιθανές διαφορές τῆς σημερινῆς. Οἱ νέοι κατά τόν Ἀριστοτέλη εἶναι σέ γενικές γραμμές καλόκαρδοι καί γενικῶς εὔπιστοι, ἐπειδή τούς λείπει ἡ ἐμπειρία τῆς ζωῆς. Ὡς ἐκ τούτου εἶναι καί εὐεξαπάτητοι. Εἶναι ὑπερβολικοί σέ ὅλα: στήν ὀργή καί στόν θυμό καί ἐνεργοῦν ὑπό τό κράτος τῶν συναισθημάτων αὐτῶν ἐντελῶς παρορμητικά χωρίς σκέψη καί χωρίς νά ὑπολογίζουν τίς συνέπειες τῶν πράξεών τους. Εἶναι ὁρμητικοί σάν «ἀνοιξιάτικοι χείμαρροι» ─γιά νά θυμηθοῦμε τόν Ἰβάν Τουργκιένιεφ καί τό ὁμώνυμο ἔργο του─ καί αὐτή ἡ ὁρμή μπορεῖ νά ἐκδηλωθεῖ ὡς καταστροφική δύναμη γιά τό περιβάλλον τους, στήν περίπτωση πού λειτουργεῖ ὡς ἐξωστρέφεια, ἤ νά ἀποδειχθεῖ αὐτοκαταστροφική ὡς ἐσωστρέφεια. Σ’ αὐτά τά διαχρονικά χαρακτηριστικά τῶν ἐφήβων ἐπιβάλλεται νά προστεθοῦν καί μερικά ἐπίκτητα σημερινά γνωρίσματα, ὅπως εἶναι πρωτίστως ὁ συσσωρευμένος θυμός ἀπέναντι στούς γονεῖς τους, λόγῳ τῶν πολλαπλῶν κρίσεων τίς ὁποίες διέρχεται ὁ θεσμός τῆς οἰκογένειας. Ὁ θυμός αὐτός, ὡστόσο, δέν περιορίζεται στούς γονεῖς τους ἀλλά ἐπεκτείνεται καί σέ ὅσους ἐνήλικες τούς θυμίζουν, τούς δασκάλους τους κυρίως, στούς ὁποίους προβάλλουν, ἀσυνείδητα τίς περισσότερες φορές, μέ ἔντονη ἐπιθετικότητα τά ἀρνητικά τους συναισθήματα. Ἐπιπλέον χαρακτηριστικό τῶν σημερινῶν ἐφήβων εἶναι ἡ διάχυτη ἀντίληψη τοῦ ἀπόλυτου δικαιωματισμοῦ, τήν ὁποία καλλιεργοῦν στόν ὑπερθετικό βαθμό οἱ σύγχρονοι γονεῖς μέ ποικίλους τρόπους, ὅπως εἶναι παραδείγματος χάριν ὁ ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων ἐθισμός τῶν παιδιῶν στίς ὑλικές παροχές ἤ ἡ ἀδυναμία τους νά πάρουν σθεναρή θέση ἀπέναντι στά σοβαρά ὑπαρξιακά ἐρωτήματα τῶν ἐφήβων, συνήθως ἀπό φόβο μήπως φανοῦν ὀπισθοδρομικοί ἤ ὄχι ἀρκούντως μοντέρνοι… Καθώς ἡ κατάσταση ἐπιδεινώθηκε ἐπικίνδυνα τά τελευταῖα χρόνια λόγῳ τοῦ ὑποχρεωτικοῦ ἔγκλεισμοῦ ὅλων μας, μποροῦμε εὔκολα νά ἀντιληφθοῦμε τήν ἀνάγκη γιά ἀπόδραση τῶν παιδῶν στήν εἰκονική πραγματικότητα πού τόσο ἄφθονα προσφέρει ἡ ἐποχή μας. Ὁ ἐθισμός τους στό διαδίκτυο, παρά τήν συνακόλουθη κατά κανόνα μείωση τῶν ὡρῶν τοῦ ὕπνου τους καί τά αὐτονόητα ἀποτελέσματα τά ὁποῖα αὐτή συνεπάγεται, προσφέρεται σέ πολλές περιπτώσεις ὡς ἀσφαλές καταφύγιο γιά τήν ἀποφυγή ὀδυνηρῶν συναισθημάτων καί ὡς ἀντίδοτο ἐνίοτε στήν κατάθλιψη πού βαίνει συνεχῶς αὐξανόμενη, καθώς προκαλεῖται ἀπό τίς ἀποτυχημένες προσδοκίες τους καί γιά πολλά παιδιά ἀπό τό ἔλειμμα ἀγάπης.
Οἱ πιό ὁρατές, ἁπτές θά ἔλεγα, συνέπειες πού ἐπέφερε ἡ ἀλόγιστη πρόσληψη καί χρήση τῆς τεχνολογίας στήν παιδική καί ἐφηβική ἡλικία, ἀναφέρονται πρωτίστως στήν ἐκπαιδευτική καί γενικότερα μαθησιακή διαδικασία. Ἀλλά, ἐπειδή αὐτή ἡ πραγματικότητα δέν εἶναι μόνο ἑλληνική ὑπόθεση, ἄς δοῦμε τί συμβαίνει σέ ἄλλες χῶρες ἀφήνοντας τούς κατ’ ἐξοχήν εἰδικούς νά μᾶς διαφωτίσουν. Ὁ Michel Desmurget, διδάκτωρ τῶν Γνωστικῶν Νευροεπιστημῶν καί διευθυντής τοῦ Ἐθνικοῦ Κέντρου Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν τῆς Γαλλίας (CNRS: Centre national de la recherche scientifique) στό βιβλίο του Ἡ κατασκευή τοῦ ψηφιακοῦ ἠλιθίου. Οἱ κίνδυνοι τῶν ὀθονῶν γιά τά παιδιά μας (La fabrique du créten digital: Les dangers des écrans pour nos enfants, 2019) καί μόνο μέ τόν τίτλο τοῦ ἔργου του κρούει τόν κώδωνα τοῦ κινδύνου[3] ἐκθέτοντας μέ στατιστικά στοιχεῖα ὅλες τίς μαθησιακές παραμέτρους τοῦ προβλήματος. Ἤδη ἀπό την ἡλικία τῶν 2 ἐτῶν τά παιδιά τῶν δυτικῶν κοινωνιῶν συγκεντρώνουν κατά μέσο ὅρο καθημερινά σχεδόν 3 ὧρες μπροστά στίς ὀθόνες. Ἀνάμεσα στά 8 καί στά 12 περνοῦν μέ τόν ἴδιο τρόπο τέσσερις ὧρες καί 45 λεπτά τῆς ἡμέρας, ἐνῶ μεταξύ 13 καί 18 ἕξι ὧρες καί 45 λεπτά. Ἄν ἁθροιστοῦν ἐτησίως αὐτές οἱ χρήσεις καλύπτουν 1000 ὧρες γιά ἕναν μαθητή τοῦ νηπιαγωγείου (δηλαδή περισσότερο ἀπό τίς ὧρες πού περνάει στό σχολεῖο κατά τό διάστημα τοῦ ἔτους), 1700 ὧρες γιά ἕναν μαθητή τοῦ δημοτικοῦ (δηλαδή τό ἀντίστοιχο δύο σχολικῶν ἐτῶν) καί 2400 ὧρες γιά τόν μαθητή τοῦ λυκείου (τό ἀντίστοιχο δυόμισυ ἐτῶν). Καί τελικά ἐπισημαίνει ὅτι: οἱ γενιές πού γεννήθηκαν μετά τό 2000, βομβαρδισμένες ἀπό τό multiscreen (smartphone, tablet, Η/Υ, τηλεόραση), εἶναι οἱ πρῶτες γενιές τῶν ὁποίων ὁ δείκτης νοημοσύνης θά εἶναι μικρότερος ἀπ’ ὅ,τι τῶν προηγουμένων γενεῶν. Μέ ἐπιπλέον μιά ὁλόκληρη σειρά ἀπό συμπτώματα καί προβλήματα, τά ὁποῖα ὅπως φαίνεται, θά συντηρήσουν κατά τίς ἑπόμενες δεκαετίες λεγεῶνες ὁλόκληρες παιδοψυχιάτρων: προβλήματα στό πεδίο τῆς γλωσσικῆς ἐπάρκειας, τῆς δημιουργικότητας, τῆς μνήμης, τῆς συγκέντρωσης τῆς προσοχῆς[4] τῆς προσαρμογῆς στό κοινωνικό σχολικό περιβάλλον. Κι ἐπιπλέον συναισθηματικά προβλήματα, ἐπιθετικότητα καί ἀντικοινωνικές συμπεριφορές, ἀλλά καί προβλήματα πού σχετίζονται μέ τήν κλασική παιδιατρική: δυσχέρειες στήν κινητικότητα, παχυσαρκία, πρώιμος διαβήτης…Ὁ συσχετισμός ἀνάμεσα στήν ψηφιακή κατανάλωση καί ὅλο αὐτό τό φάσμα προβλημάτων εἶναι πλέον ἀναμφισβήτητος.
Ὅσον ἀφορᾶ τώρα τά καθ’ ἡμᾶς, θά μποροῦσα βάσιμα νά ἰσχυριστῶ ὅτι ὅλα τά παραπάνω ἰσχύουν σέ ἐμφανῶς μεγαλύτερη κλίμακα. Καθημερινά οἱ ἐκπαιδευτικοί ὅλων τῶν βαθμίδων βρισκόμαστε ἀντιμέτωποι μέ ὅλα αὐτά τά φαινόμενα, ἐμπλουτίζοντας συνεχῶς τό λεξιλόγιό μας μέ ἐνδιαφέροντες ὅρους δηλωτικούς κυρίως τῆς γλωσσικῆς ἀνεπάρκειας τῶν μαθητῶν μας. Στίς γλωσσικές διαταραχές, πού περιγράφονται συνήθως μέ πρῶτο συνθετικό τό ἀχώριστο μόριο δυσ-, ὅπως εἶναι π.χ. ἡ δυσλεξία, ἄκουσα λίαν προσφάτως τόν ὅρο δυσαναγνωσία! Σημειωτέον ὅτι ἡ πλέον ἀποτελεσματική θεραπεία τῆς δυσαναγνωσίας, ὅπως ἀποδεικνύεται καθημερινά στήν τάξη, εἶναι ἡ ἀνάγνωση τοῦ κειμένου περισσότερες ἀπό μία φορές! Περιττό νά ἐπαναλάβω τήν μεγάλη ἀδυναμία γιά σύνθετο, μακροπερίοδο λόγο ἀκόμα καί στήν τριτοβάθμια ἐκπαιδευτική βαθμίδα, ἐνῶ ἡ παντελής ἀπουσία μνήμης λαμβάνει καθημερινά τρομακτικές διαστάσεις· σέ τέτοιο βαθμό ὥστε νά μιλάμε χαριτολογώντας γιά …ἐφηβικό ἀλτσχάιμερ! Προφανής συνέπεια τῶν ἀνωτέρω εἶναι ἡ ἐσφαλμένη πρόσληψη τῆς ἀντικειμενικῆς πραγματικότητος εἰς τρόπον ὥστε νά διερωτᾶται κανείς γιά τήν ἤδη τετελεσμένη «κατασκευή τοῦ κρετίνου» πού προαναφέραμε. Καταθέτω ἐλάχιστα ἰλαροτραγικά δείγματα ἀπό τήν καθημερινή μας ἐμπειρία: μαθητής μου τῆς Β΄ λυκείου, εὐφυής κατά τά ἄλλα, ἀδυνατοῦσε ἐπί ὥρα νά ἀντιληφθεῖ ποῦ ἔγκειται τό λάθος του στήν ἀκόλουθη πρόταση σχετικά μέ τό παπαδιαμαντικό «Μυρολόγι τῆς φώκιας»: «Κατάλαβαν ὅτι ἡ Ἀκριβούλα εἶναι νεκρή, ὅταν τήν εἶδαν νά βγαίνει πνιγμένη ἀπό τή θάλασσα»! Ἀνάλογη σύγχυση συνεχίζεται καί στήν τριτοβάθμια ἐκπαίδευση. Ἀπό μαρτυρίες φίλων πανεπιστημιακῶν δασκάλων δύο ἐνδεικτικά περιστατικά. Στό τελευταίο ἐξάμηνο Φιλολογικοῦ τμήματος κατά τήν ὑπαγόρευση θέματος μέ τήν ἐρώτηση «Ποιά εἶναι ἡ περί Κάλβου ἄποψη τοῦ Τέλλου Ἄγρα», βρέθηκαν 27 γραπτά μέ τήν ἐξῆς διατύπωση: «Ποιά εἶναι ἡ ἄποψή σας γιά τόν τέλειο ἄνδρα»! Καί μία δεύτερη ἀπό φίλο καθηγητή τοῦ Πολυτεχνείου. Δύο ὧρες ἀφότου εἶχε δώσει τά θέματα στούς φοιτητές του, καθώς πήγε νά ἀναρτήσει στή σελίδα του τίς λύσεις ὥστε νά δοῦν τίς σωστές ἀπαντήσεις, ἀντιλαμβάνεται ὅτι αὐτές δόθηκαν κατά λάθος μαζί μέ τά θέματα. Σπεύδει στό ἀμφιθέατρο καί βρίσκει τόν τυχερό φοιτητή νά μήν ἔχει γράψει οὔτε μία λέξη! Ἔκπληκτος τόν ρωτάει τί ἔκανε δύο ὁλόκληρες ὧρες· καί ἐκεῖνος θυμωμένος τοῦ ἀπαντάει: «Γιατί, κύριε, μᾶς βάλατε τόσα πολλά θέματα;»!
Ὡς ἀντίδοτο στήν κατασκευή τοῦ ψηφιακοῦ κρετίνου ὁ Michel Desmurget προτείνει τό βιβλίο. Σημειωτέον ὅτι ὁ Γάλλος εἰδικός χρησιμοποιεῖ τήν ἑλληνική λέξη (ἀντίδοτο) πού κυριολεκτεῖται γιά τά δηλητήρια! Καί εἶναι γνωστό πλέον ὅτι τό σουηδικό μοντέλο τῆς τελευταίας δεκαετίας, τό ὁποῖο καθιέρωσε στήν ἐκπαίδευση τήν ἀποκλειστική χρήση τῆς τεχνολογίας, ἀπαγορεύοντας ρητά τήν χρήση βιβλίων καί τετραδίων, ἀπέτυχε παταγωδῶς. Καί οἱ συμπατριῶτες τοῦ Ingmar Bergman ἐπιστρέφουν πλησίστιοι στό βιβλίο, στό μολύβι καί στό τετράδιο! Σ’ αὐτή τήν ἔνυλη πραγματικότητα θά βρεῖ κανείς ἀπαντήσεις καί στό ὑπαρξιακό ἐρώτημα πού προκύπτει ἀπό τήν ἔκρηξη τῆς τεχνολογικῆς προόδου.
Εἴδαμε συνοπτικά τίς ἀρνητικές συνέπειες τῆς τεχνολογίας στήν ἐκπαιδευτική διαδικασία καί ἐπισημάναμε κάποιες ἀπό τίς αἰτίες οἱ ὁποῖες ἀναγκάζουν τά παιδιά να καταφεύγουν στήν ἄυλη πραγματικότητα. Ὡστόσο, τό σοβαρότερο πρόβλημα δέν εἶναι, πιστεύω, ἡ κακή ἐπίδοση τῶν παιδιῶν στό σχολεῖο. Ἡ χειρότερη συνέπεια τῆς ἄκριτης χρήσης τῆς τεχνολογίας εἶναι ἡ τάση γιά ἐξαφάνιση τῆς παιδικής ἡλικίας, δηλαδή τῆς ἀθωότητας, ὅπως προαναφέρθηκε. Σύμφωνα μέ μαρτυρίες δασκάλων δέν ὑπάρχουν πλέον παιδιά. Ὑπάρχουν, ἰσχυρίζονται μεγάλοι ἄνθρωποι σέ μικρό μέγεθος! Αὐτή εἶναι ἡ εἰδοποιός διαφορά τῆς σημερινῆς ἐποχῆς ἡ ὁποία ἀναγκάζει κάποιους νά μιλάνε γιά μετανθρωπισμό καί ἄλλα δυσοίωνα. Καταθέτω τήν μαρτυρία φίλου γιά τήν ἀντίδραση τοῦ ἔφηβου ἀνιψιοῦ του μετά τήν ἐμπειρία τῆς “μύησής” του στόν «θαυμαστό, καινούριο κόσμο» τοῦ ChatGPT :“Τώρα μόλις μίλησες μέ τόν Θεό!» Αὐτή εἶναι γιά πολλά παιδιά ἡ νέα “μεταφυσική” πραγματικότητα, ἡ ὁποία ὑπόσχεται νά παρέχει ἄπειρες δυνατότητες μέ μηδενικό κόπο. Αὐτονομία, ἐλευθερία, εὔκολο κέρδος καί τήν ἐξουσία πού τό χρῆμα συνεπάγεται. Πόσο ζοφερή μπορεῖ νά εἶναι ἡ πραγματικότητα στό ἐγγύς μέλλον, καθώς ἡ ἐποχή μας ὄχι μόνο ἀπεμπολεῖ τό ἀσκητικό πνεῦμα πού διδάσκει ἡ Παράδοσή μας, ἀλλά προσφυῶς χαρακτηρίστηκε ὡς ἐποχή ἐπιθυμητικῆς ἀσυδοσίας. Ἀρκεῖ νά θυμίσω τό διαχρονικό σύνθημα τῶν διαφημίσεων: «οἱ ἐπιθυμίες σου δέν μποροῦν νά περιμένουν!».
Σ’ αὐτό τό πνεῦμα τῆς ἐποχῆς πού διέπει τή στάση τῶν νέων μέγιστο μερίδιο εὐθύνης ἔχουν οἱ γονεῖς μέ τήν τακτική τοῦ κατευνασμοῦ, τήν ὁποία ἐφαρμόζουν συχνά μέ τίς παροχές ὅλο καί περισσότερων ὑλικῶν καί τεχνολογικῶν ἀγαθῶν στά παιδιά τους, γιά νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τίς αὐξημένες εὐθύνες τοῦ ρόλου τους, ξεχνώντας τό στοιχειῶδες λαϊκό λόγιο ὅτι τρώγοντας ἀνοίγει ἡ ὄρεξη, δέν κλείνει. Ἀποτέλεσμα ὅλων αὐτῶν εἶναι ἡ ἐλαστική συνείδηση καί ἡ κατάργηση τῶν ἠθικῶν φραγμῶν ἐκ μέρους τῶν νέων, ἀφοῦ ἐξ ἄκρας συλλήψεως, γιά νά τό πῶ μέ ἕνα σχῆμα ὑπερβολῆς, ἔχει καλλιεργηθεῖ ἐκ μέρους τῶν γονέων ἡ αἴσθηση τῆς ἀπόλυτης μοναδικότητας καί ὑπεραξίας τους εἰς βάρος ὅλων τῶν ἄλλων, δηλαδή ἡ χειρότερη μορφή ἀρρωστημένου ναρκισσισμοῦ καί ὑπερβολικῆς ἀλαζονείας. Ἤ γιά νά τό διατυπώσω πιό ρεαλιστικά: τά περισσότερα παιδιά μεγαλώνουν σήμερα μέ τήν ἐντύπωση ὅτι καθένα τους εἶναι ὁ βασιλιάς, ὄχι τοῦ πλανήτη μας μόνο ἀλλά ὁλόκληρου τοῦ σύμπαντος· καί ὅλοι οἱ ἄλλοι εἶναι ἐκ τῶν πραγμάτων ὑποχρεωμένοι νά τούς ὑπηρετοῦν! Ἔτσι ὅμως, βοηθούσης τῆς τεχνολογίας, ἡ αἴσθηση τῆς παντοδυναμίας αὐξάνεται καί ἡ νιτσεϊκή «θέληση γιά δύναμη» γιγαντώνεται. Τὸ «γίνε ὁ ἑαυτός σου», πιό σύγχρονη ἐκδοχή τοῦ carpe diem πού ἀκουγόταν λίγο παλαιότερα (καί ὄχι τό πινδάρειο «γένοιο οἷος ἔσσει μαθών» τό ὁποῖο προϋποθέτει σοφία) μὲ τὸ ὁποῖο μεγαλώνουν τὰ σημερινὰ παιδιά, σημαίνει ὅτι ὅταν ἀποκτήσουν ἐξουσία κανείς δέν μπορεῖ νά προβλέψει τίς συνέπειες.
Ἕνα ἀκόμη καινοφανές χαρακτηριστικό τῶν νεωτέρων γενεῶν τίς τελευταῖες δεκαετίες εἶναι ἡ ἀποδιοργάνωση τῆς ταυτότητας, γιά να μήν πῶ οἱ πολλαπλές ταυτότητες τῶν παιδιῶν, ὅπως τό διαπιστώνουμε καθημερινά. Ἔχουν εὔκολο τό ψέμα χωρίς συνείδηση τοῦ τί λένε· ὄχι ἀπό κακία ἀλλά ἀπό ἐσφαλμένη ἀντίληψη τῆς πραγματικότητας, συνεπείᾳ κυρίως τῆς εἰκονικῆς πραγματικότητας πού καθημερινά βιώνουν. Καί ἐδῶ γίνεται φανερή ἡ ἔλλειψη ἐσωτερικότητος τήν ὁποία δίνει τό διάβασμα στόν ἄνθρωπο καί ἡ εὐρύτητα πού αὐτή συνεπάγεται, ἀφοῦ τά σύγχρονα παιδιά ─πάντα μέ ἐλάχιστες φωτεινές ἐξαιρέσεις─ δέν διαβάζουν τίποτε. Ὡς ἐκ τούτου ἡ λογική πού συνήθως ἐπικρατεῖ εἶναι αὐτή τοῦ «μαῦρο-ἄσπρο», ἐνῶ ἡ συνακόλουθη δυναμική τοῦ συνθήματος παρασύρει πολύ εὔκολα σέ ὁμαδικές πράξεις βίας καί ἐν γένει παραβατικῆς συμπεριφορᾶς. Ἡ ἐπανάληψη τῶν ἀρνητικῶν παραδειγμάτων σέ συνδυασμό μέ τήν μηδενική μνήμη θετικῶν προτύπων παράγει ἐν συνεχείᾳ τήν ἐλαστική συνείδηση πού προανέφερα καί τήν σύγχυση τῶν ὁρίων μεταξύ τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ. Ὁ ἐθισμός[5] τῶν παιδιῶν καί τῶν ἐφήβων στήν εἰκονική πραγματικότητα συνιστᾶ τήν μεγαλύτερη ἀπειλή κατά τῆς ψυχικῆς τους ἰσορροπίας, ἀρκεῖ νά ἀναλογιστοῦμε μόνο μία βασική παράμετρο, ὅτι στή συντριπτική τους πλειοψηφία τά βιντεοπαιχνίδια ἀναπαράγουν καί προωθοῦν τή βία[6].
Ἔκτυπο παράδειγμα τοῦ ἀνωτέρω ἰσχυρισμοῦ μου ἀποτελεῖ ἡ ταινία Τά βίντεο τοῦ Μπένι τοῦ αὐστριακοῦ σκηνοθέτη Michael Haneke, ὁ ὁποῖος ἔχοντας ἐντρυφήσει ἐπισταμένως στό πρόβλημα τῆς βίας[7], ἤδη στά 1992 ἀντελήφθηκε καί κατέγραψε μέ ἐκπληκτική ἀκρίβεια τήν μελλοντική τότε, αὐτονόητη δυστυχῶς σήμερα, καταστροφική ἐπίδραση τῶν εἰκόνων βίας στήν ψυχή καί στόν νοῦ τῶν παιδιῶν. Ἐκεῖ παρακολουθοῦμε τόν δεκατετράχρονο Μπένι, γιό εὔπορης οἰκογένειας, ἀλλά σχεδόν χωρίς ἐπίβλεψη ἀπό τούς τυπικά καλλιεργημένους γονεῖς του, νά περνᾶ τόν καιρό του βλέποντας συνεχῶς βίντεο καί βιντεοσκοπώντας μέ πολλές κάμερες τά πάντα ἀπό τό δωμάτιό του, ἀκόμη καί σκηνές τοῦ δρόμου. Ἡ ἐξοικείωση μέ τήν βία καί ἡ συνεχής βίωσή της μέσα ἀπό τίς εἰκόνες πού ἐπαναλαμβάνονται διαρκῶς, καθώς βλέπει καί ξαναβλέπει τά ἀνάλογα βίντεο, τόν φέρνει στό σημείο νά σκοτώσει ἕνα συνομήλικό του κοριτσάκι, τό ὁποῖο κάλεσε στό σπίτι του νά δοῦν ταινίες, χωρίς καμμία συνείδηση τοῦ τί κάνει, ἁπλῶς παίζοντας μέ τό ὅπλο πού ἔχει ἀφήσει ὁ πατέρας του στό συρτάρι. Ὅταν τό κοριτσάκι πέφτει νεκρό, μέ ἀπόλυτη ψυχραιμία τό τυλίγει μέ πετσέτες μπάνιου καί τό κρύβει κάτω ἀπό τό κρεββάτι του. Καί ὅλα αὐτά καταγράφονται ἀπό τίς πανταχοῦ παροῦσες κάμερες τοῦ χώρου. Ἐπιστρέφοντας οἱ γονεῖς του ἀπό τό week-end καί ἀντιλαμβανόμενοι τό τί συνέβη, ἀφ’ ἑνός ἀναρωτιούνται ─ὅπως σέ κάθε ἔγκλημα─ τί θά κάνουν μέ τό πτῶμα τοῦ κοριτσιοῦ καί ἀφ’ ἑτέρου ἀνησυχούν γιά τόν ἑαυτό τους, ἀφοῦ θά κατηγορηθοῦν γιά παραμέληση ἀνηλίκου…Τό τραγικότερο ὅλων εἶναι ἴσως τό γεγονός ὅτι περνοῦν οἱ μέρες καί κανείς δέν ἀναζητεῖ τό κοριτσάκι. Ἀπ’ ὅλη τή φρίκη τήν ὁποία ἀποπνέει τό ἔργο ἀρκεῖ νά ἐπισημάνω μόνο τόν προβληματισμό τῶν γονέων γιά τήν τύχη τοῦ πτώματος: «Ἄν τό κόψουμε κομμάτια καί τό πετάξουμε στήν λεκάνη τῆς τουαλέτας, θά βουλώσει ἡ ἀποχέτευση ἀπό τά μεγάλα ὀστᾶ καί θά μᾶς ἀνακαλύψουν… Πόσο πιό φανερή νά νά παραστήσει ὁ δημιουργός ὄχι πλέον τήν ἀνευθυνότητα, ἀλλά τήν διεστραμμένη συνείδηση καί τήν πλήρη πώρωση τῶν γονέων; Καί ἐπίσης πόσο μακρυά βρισκόμαστε ἀπό τόν Ξένο (L’ Étranger) τοῦ Albert Camus, ὅπου περιγράφεται ἡ πλήρης ἀλλοτρίωση τοῦ ἥρωα, πού σκοτώνει χωρίς κανένα πάθος, δηλαδή τό ἀπολύτως ἀντίθετο τοῦ φόνου ἐν βρασμῷ ψυχῆς, ἀλλά μόνο καί μόνο ἐπειδή τόν τύφλωσε ὁ μεσογειακός ἥλιος…Σήμερα, περισσότερα ἀπό 30 χρόνια μετά τήν ταινία τοῦ Haneke, ὄχι μόνο δέν φαίνεται ὑπερβολικό κάτι τέτοιο, ἀλλά φαινόμενα βίας μέ ἀνηλίκους δράστες βαίνουν καθημερινά αὐξανόμενα μέ γεωμετρική πρόοδο.
Μέ τήν εὐκαιρία τῆς ἀναφορᾶς στήν σπουδαία λογοτεχνία τοῦ παρελθόντος, ἄς ἐπανέλθουμε στίς ἐπικείμενες πιθανές ἐφαρμογές τῆς τεχνητῆς νοημοσύνης στόν χῶρο αὐτόν, ὅπως εἶναι ἡ ἐφαρμογή ChatGPT, ἡ ὁποία ἔχει σχεδιαστεῖ νά κατανοεῖ καί νά δημιουργεῖ κείμενο παρόμοιο μέ ἐκεῖνο τῶν ἀνθρώπων βάσει τῶν δεδομένων πού λαμβάνει. Εἶναι συνεπῶς ἀναμενόμενο, ὅπως ἤδη διατείνονται κάποιοι, στό ἐγγύς μέλλον ἡ τεχνητή νοημοσύνη νά “γράψει” λογοτεχνικά ἀριστουργήματα “μελετώντας” τά μεγάλα ἔργα τῆς παγκόσμιας λογοτεχνίας! Ἀλλά πρίν συμβεῖ κάτι τέτοιο καλό θά ἦταν να θυμηθοῦμε τό πῶς προέβλεψαν, γιά νά μήν πῶ προφήτεψαν κυριολεκτικά, ὡρισμένοι ἀπό αὐτούς τήν τραγική ἐποχή μας. Καί δέν ἀναφέρομαι τόσο σέ δημιουργούς τοῦ 20ου αἰῶνα, ὅπως στόν Aldus Haxley, ὁ ὁποῖος στό ἔργο του Θαυμαστός, Καινούργιος Κόσμος (Brave New Wolrd, 1931) περιέγραψε ἐναργῶς τήν δυστοπική πραγματικότητα τῆς σύγχρονης τεχνολογίας, οὔτε στόν George Orwel πού ὁραματίστηκε τό δυσοίωνο μέλλον μέ τό περίφημο ἔργο του 1984 δημοσιευμένο στά 1948[8]. Ἡ καταστροφική δύναμη στήν ὁποία καταλήγει ἡ αἴσθηση τῆς ὑπεροχῆς καί τῆς ἐξουσίας, ἀσχέτως τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο προκύπτει ἤ ἐκφράζεται αὐτή στήν ἐποχή τῆς ἀθωότητας ─παιδική-ἐφηβική-ἡλικία ἤ φυσική ἀγαθότητα σέ πιό ἐνήλικα ἄτομα, ὅπως εἶναι ὁ ἁπλοϊκός βοσκός τοῦ πλατωνικοῦ μύθου─ ἄν ἀπουσιάζουν οἱ πνευματικές προϋποθέσεις, ἔχει ἰχνηλατηθεῖ καί καταγραφεῖ ἀπό μεγάλους δημιουργούς, πολύ πρώιμα ὅπως εἴδαμε ἤδη στόν Πλάτωνα στόν διάσημο μῦθο τῆς Πολιτείας μέ τό δαχτυλίδι τοῦ Γύγη. Γιατί τό θέμα, νομίζω, πού πρέπει πρωτίστως νά μᾶς προβληματίζει εἶναι ἡ ἀκλόνητη πίστη (γιά νά μήν πῶ ἡ ἀσυγχώρητη ἀφέλεια) ἡμῶν τῶν ἐνηλίκων στήν λεγόμενη παιδική ἀθωότητα· καί ἐνθεῦθεν τά μεγάλα προβλήματα. Οἱ σπουδαῖοι δημιουργοί δέν εἶναι τόσο εὔπιστοι ὅσο οἱ περισσότεροι ἐξ ἡμῶν, ὥστε νά πιστεύουν τυφλά στήν ἔμφυτη καλωσύνη τοῦ ἀνθρώπου καί ἐν προκειμένῳ τῶν ἀνηλίκων. Ἀρκεῖ ἐδῶ νά θυμίσω δύο γνωστούς ἀφορισμούς τοῦ «μεγάλου ἀνατόμου τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς», ὅπως ἔχει προσφυῶς χαρακτηριστεῖ, τοῦ Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ: «ἕνα ἑννιάχρονο παιδί μπορεῖ νά εἶναι ἤδη ψυχικά ὁλοκληρωμένος δολοφόνος» καί ὁ δεύτερος ὅτι: «ὁ καθένας μας εἶναι δυνάμει φονιάς[9], ἀρκεῖ νά τύχει ἡ συνθήκη καί νά βρεθεῖ τό ὅπλο στή θέση του!»
[ …]
Ἄν ἡ κυρίαρχη σκέψη στή Silicon Valley, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ καθηγητής τοῦ MIT Daron Acemoglou, εἶναι πώς «οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἀτελεῖς μηχανές καί ἡ συζήτηση γιά τήν τεχνητή νοημοσύνη βρίσκεται στά χέρια τῆς ἀφελοῦς τεχνο-αισιοδοξίας», δέν ἀπομένει παρά ἡ “τελειοποίησή” μας, ὅπως τήν ὁραματίζεται ἐφιαλτικά ὁ Ντοστογιέφκυ στούς Δαιμονισμένους διά στόματος Κιρίλωφ: «Θά ἔλθει ἕνας νέος ἄνθρωπος», λέγει ὁ Κιρίλλοφ γεμάτος πυρετό. Κι ἄν εἶναι ἀδιάφορο στόν ἄνθρωπο, ἄν ζῆ ἤ δέν ζῆ αὐτός θά εἶναι ὁ νέος ἄνθρωπος. Ὅποιος θά νικᾶ τόν πόνο καί τό ἄγχος, αὐτός θά εἶναι ὁ ἴδιος Θεός. Ἀλλά ἐκεῖνος ὁ Θεός δέν [θά] ὑπάρχει πιά». «Θεός εἶναι ἡ ὀδύνη πού πηγάζει ἀπό τόν φόβο τοῦ θανάτου. Ἔτσι ὅποιος νικᾶ τόν πόνο καί τήν ἀγωνία, γίνεται ὁ ἴδιος Θεός. Τότε θά γεννηθεί μιά νέα ζωή, ἕνας νέος ἄνθρωπος, τά πάντα θά ἀνανεωθοῦν». Ὁ ἄνθρωπος θά γίνει Θεός καί θά ἀλλάξει καί στή φυσική του κατασκευή. Ἐπίσης καί ὁ κόσμος θά μεταμορφωθεῖ, οἱ πράξεις [του]θά ἀλλάξουν, ὅπως καί οἱ σκέψεις καί τά συναισθήματα». «Ὅποιος τολμᾶ νά σκοτώσει τόν ἑαυτό του, αὐτός εἶναι Θεός. Στή νέα κατάσταση θά μπορεῖ νά τό πράξει ὁ καθένας, γιατί ὁ Θεός καί τίποτα ἄλλο δέν θά ὑπάρχουν». Ὁ Κιρίλλοφ δέν πιστεύει σέ μιά μελλοντική αἰώνια ζωή ἀλλά σέ μιά ἐπίγεια, «ὅταν ξαφνικά ὁ χρόνος σταματᾶ καί μπαίνει στόν κόσμο ἡ αἰωνιότητα». «Ὁ κόσμος θά «ὁλοκληρωθεῖ καί τό ὄνομά του θά είναι ὑπεράνθρωπος». «Θεάνθρωπος;» διόρθωσε ὁ Σταυρόγκιν. «Ὄχι, ὑπεράνθρωπος», ἀπάντησε ὁ Κιρίλλοφ, «ἔτσι μόνο βλέπουμε τή διαφορά»[10]. Αὐτά στούς Δαιμονισμένους.
Στούς Ἀδελφούς Καραμαζώφ στό κεφάλαιο μέ τόν εύγλωττο τίτλο «Ὁ διάβολος, ὁ ἐφιάλτης τοῦ Ἰβάν»[11], ὅπου παρακολουθοῦμε σέ πολλές σελίδες τόν συγκλονιστικό διάλογο του ἄθεου ἥρωα μέ τόν διάβολο, διαβάζουμε τά ἑξῆς: Ὤ, ἀγαπῶ τά ὀνειροπολήματα τῶν φλογερῶν νεαρῶν[12] φίλων μου πού δονοῦνται ὁλάκεροι ἀπ’ τή δίψα τῆς ζωῆς! «Ἐκεῖνοι ’κεῖ οἱ καινούργιοι ἄνθρωποι», σκεφτόσουν τήν περασμένη ἄνοιξη, ὅταν ἤσουν ἕτοιμος νά ’ρθεις ἐδῶ, «ἔχουν σκοπό νά τά γκρεμίσουν ὅλα καί ν’ ἀρχίσουν ἀπ’ τήν ἀνθρωποφαγία. Οἱ ἀνόητοι δέν μέ ρωτοῦσαν ἐμένα! Κατά τήν γνώμη μου δέν χρειάζεται τίποτα νά γκρεμίσουν, μά πρέπει μονάχα νά γκρεμιστεῖ ἡ ἰδέα τοῦ Θεοῦ μέσα στήν ἀνθρωπότητα, Νά ἀπό ποῦ πρέπει νά ἀρχίσουμε! […]Ὅταν ἡ ἀνθρωπότητα ὁλόκληρη θ’ ἀπαρνηθεῖ τόν Θεό (καί πιστεύω πώς αὐτή ἡ περίοδος, ἀντίστοιχη μέ τίς γεωλογικές, θά πραγματοποιηθεῖ), τότε ἀπό μόνη της, χωρίς ἀνθρωποφαγία θά καταρρεύσει ὅλη ἡ προηγούμενη κοσμοθεώρηση καί, τό σπουδαιότερο, ὅλη ἡ παλαιά ἠθική, καί θά πραγματοποιηθεῖ τό καινούργιο. Οἱ ἄνθρωποι θά ἑνωθοῦν γιά νά τά πάρουν ὅλα ἀπ’ τή ζωή, ὅλα ὅσα μπορεῖ νά δώσει, μά ὅπωσδήποτε γιά τήν εὐτυχία καί τή χαρά σ’ αὐτόν ἐδῶ τόν κόσμο. Ὁ ἄνθρωπος θ’ ἀνυψωθεῖ μέ τό πνεῦμα τῆς περηφάνειας καί θά ἐμφανιστεῖ ὁ ἄνθρωπος-θεός[13]. Θριαμβεύοντας πιά ἀπεριόριστα πάνω στή φύση, μέ τή θέλησή του καί τήν ἐπιστήμη του, ὁ ἄνθρωπος θά αἰσθάνεται μ’ αὐτό καί μόνο κάθε ὥρα μιάν ἀπόλαυση τόσο μεγάλη πού θά τοῦ ἀντικαταστήσει ὅλες τίς ἐλπίδες γιά τίς ἐπουράνιες ἡδονές. Ὁ καθένας θά μάθει πώς εἶναι θνητός ὁλόκληρος, χωρίς ἀνάσταση, καί θά δεχτεῖ τόν θάνατο περήφανα καί ἤρεμα σάν θεός. […] Τό πρόβλημα τώρα εἶναι τοῦτο, σκεφτόταν, ὁ νεαρός μου στοχαστής: εἶναι δυνατόν νά ’ρθει ποτέ μιά τέτοια περίοδος ἤ ὄχι; Ἄν ἔρθει, τότε ὅλα θά ’χουν ταχτοποιηθεῖ κι ἡ ἀνθρωπότητα θά ὀργανωθεῖ ὁριστικά. Μά ἔχοντας ὑπ’ ὄψη μας τήν ἀνθρώπινη ἀνοησία, μποροῦμε νά βγάλουμε τό συμπέρασμα πώς αὐτό δέν θά πραγματοποιηθεῖ ἴσως οὔτε ὕστερ’ ἀπό χίλια χρόνια. Μά σέ κεῖνον πού ξέρει ἀπό τώρα τήν ἀλήθεια ἐπιτρέπεται νά βολευτεῖ ὅπως τοῦ ἀρέσει πάνω στίς νέες ἀρχές. Ἀπ’ αὐτή τήν ἄποψη, σ’ ἕναν τέτοιον ἄνθρωπο «ὅλα ἐπιτρέπονται». Κι ὄχι μονάχα αὐτό. Κι ἄν ἀκόμα αὐτή ἡ περίοδος δέν θά φτάσει ποτέ, μιά καί παρ’ ὅλα αὐτά Θεός καί ἀθανασία δέν ὑπάρχουν, ἐπιτρέπεται στόν καινούργιο ἄνθρωπο νά γίνει ἄνθρωπος-θεός, ἔστω κι ἄν θά ’ναι ὁ μόνος στόν κόσμο, καί φυσικά μέ τόν καινούργιο του τίτλο νά ὑπερπηδήσει κάθε ὅριο παλαιᾶς ἠθικῆς τοῦ πρώην δούλου-ἀνθρώπου, ἄν χρειαστεῖ. Γιά τόν Θεό δέν ὑπάρχει νόμος…[…] «Ὅλα ἐπιτρέπονται», τελεία καί παῦλα».
Αὐτά κατέγραψε ἡ μεγάλη λογοτεχνία 140 χρόνια καί πλέον χρόνια πρίν τήν ὑπαρξιακή ἀπειλή πού προκαλεῖ σήμερα ἡ τρομακτική ἐξέλιξη τῆς τεχνολογίας. Τό ἐρώτημα, ὡστόσο, παραμένει τό ἴδιο: στόν εὐ-δαιμονισμό τῆς ἐποχῆς μας θά ἐξακολουθήσει ὁ ἄνθρωπος νά ἐπιδιώκει παντί σθένει νά γίνει Ὑπεράνθρωπος ἤ θά ἐπιστρέψουμε ἱματισμένοι καἰ σωφρονοῦντες παρὰ τοὺς πόδας τοῦ Θεανθρώπου;
[1] 359d-360d.
[2] 1389a3-b18.
[3] Ἔχει προηγηθεῖ τό βιβλίο του Τηλεοπτική λοβοτομή (ΤV Lobotomie) τό 2012.
[4] Σήμερα ἡ μέγιστη συγκέντρωση προσοχῆς εἶναι 6 λεπτά ἀπό 40΄ πού ἦταν σέ παλαιότερες ἐποχές, χωρίς τόσες ὀθόνες. Στήν σχολική πραγματικότητα μάλιστα καθημερινά διαπιστώνεται ἡ τραγική αὐτή κατάσταση: ὑπάρχουν παιδιά τά ὁποῖα ἀδυνατοῦν νά συγκεντρωθοῦν στό μάθημα περισσότερο ἀπό 5 δευτερόλεπτα!...
[5] Ὡς γνωστόν ὁ Ἀριστοτέλης ἐτυμολογεῖ τή λέξη ἦθος ἀπό τή λέξη ἔθος: ἡ συνήθεια διαμορφώνει τόν χαρακτῆρα τοῦ ἀνθρώπου.
[6] Καθημερινά ὡς ἐκπαιδευτικοί γινόμαστε ἀποδέκτες ἤ μάρτυρες συνομιλιῶν τῶν παιδιῶν μεταξύ τους, ὅπου ἐπαίρονται γιά τά “ἐπίπεδα” πού ἀνέβηκαν ἤ τά bonus πού κερδίσανε τήν προηγούμενη μέρα στά ἀνάλογα παιχνίδια ἀναλόγως τοῦ ἀριθμοῦ τῶν “ἀντιπάλων” τούς ὁποίους σκοτώσανε…
[7] Θυμίζω, μεταξύ ἄλλων, τήν βραβευμένη ταινία του «Ἡ λευκή κορδέλα» (2009), ἡ ὁποία ἀναφέρεται στήν διάχυτη βία πού ἐπικρατεῖ σέ μικροκλίμακα τίς παραμονές τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς παρακολουθοῦμε νά ἐξελίσσονται τά γεγονότα σέ ἕνα μικρό χωριό τῆς Γερμανίας τό καλοκαίρι τοῦ 1913.
[8] Ἀναγραμματίζοντας τά τελευταῖα στοιχεῖα τοῦ ἔτους συγγραφῆς.
[9] Προσοχή: φονιάς ὄχι δολοφόνος (ἐδῶ ὑπερέχει ὁ δόλος), ὅπως πολύ συχνά ἀκοῦμε, κυρίως στά ΜΜΕ, νά συγχέονται οἱ δύο ὅροι!
[10] Νικολάι Μπερντιάγιεφ, Τό πνεῦμα τοῦ Ντοστογιέφκυ, μετάφραση Νίκου Ματσούκα, ἐκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 216-217.
[11] Ντοστογιέφκη, Ἀδελφοί Καραμάζοβ, τόμος τέταρτος, Μετάφραση ἀπό τά Ρωσικά: Ἄρης Ἀλεξάνδρου, έκδόσεις Γκοβόστη, Ἀθήνα 1991, σ. 141-169:166-167.
[12] Ὑπενθυμίζω ὅτι ὁ Ντοστογιέφσκυ ἔγραψε τόν Ἔφηβο, ἕνα ἀπό τά πιό ὥριμα μυθιστορήματά του.
[13] Οἱ ὑπογραμμίσεις δικές μου.
