Κατερίνα Δ. Χατζοπούλου
τοῖς ζητοῦσί τι πρᾶγμα ἢ εὕρεσιν ἐπακολουθεῖν εἰκὸς ἢ ἄρνησιν εὑρέσεως καὶ ἀκαταληψίας ὁμολογίαν ἢ ἐπιμονὴν ζητήσεως. «Η φυσική συνέπεια γι αυτούς που ερευνούν κάποιο πράγμα είναι ή η εύρεση του πράγματος ή η άρνηση της εύρεσης και η παραδοχή ότι πρόκειται για κάτι ακατάληπτο ή η επίμονη συνέχιση της έρευνας.» (Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειοι υποτυπώσεις 1.1)
Ο Σκεπτικισμός είναι το τρίτο από τα μείζονα ρεύματα της ελληνιστικής φιλοσοφίας. Διακρίνεται σε Ακαδημεικό Σκεπτικισμό και σε Πυρρώνειο Σκεπτικισμό. Και οι δύο κατευθύνσεις όμως αντιτάσσονταν στους ονομαζόμενους δογματικούς, δηλαδή τους Στωικούς, τους Επικούρειους, αλλά και τους αριστοτελικούς, και γενικώς όσους προέβαλαν συγκεκριμένες θέσεις και θεωρήσεις για τα πράγματα. Η αλήθεια βέβαια είναι πως όλα τα ρεύματα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και ιδιαίτερα η ελληνιστική φιλοσοφία είναι εξαιρετικά επίκαιρα, και μάλιστα απέχουν τόσο πολύ από δημοφιλείς ιδεολογίες σήμερα από πλευράς μετριοπάθειας και λογικής που μοιάζει να λένε όλα το ίδιο. Στο παρόν άρθρο εξετάζουμε τη χρησιμότητα της Σκεπτικιστικής κυρίως θεώρησης στην πολιτική σκέψη και την πολιτική συμπεριφορά. Ως πολιτική συμπεριφορά εννοούμε την συμπεριφορά του πολίτη, του ανθρώπου που αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, ενώ η προσέγγισή μας δεν κάνει διάκριση ανάμεσα σε πολίτη και πολιτικό/πολιτευόμενο.
Η χρησιμότητα της σκεπτικιστικής θεώρησης είναι να κλονίσει την βεβαιότητα όταν η βεβαιότητα είναι αδιέξοδη, π.χ. δεν θα μπορέσουμε να οδηγηθούμε σε πρόοδο όταν δεν πιστεύουμε στο εφικτό της. Η πίστη στο εφικτό κάποιου πράγματος (ή έστω να αφήνουμε ανοιχτό το ενδεχόμενο) είναι προϋπόθεση για την προσπάθεια, όπως έχουμε εξετάσει σε προηγούμενο άρθρο. Αδιέξοδο όμως είναι επίσης να πιστεύουμε ότι κάτι είναι εφικτό, αλλά μόνο με πάγιους συγκεκριμένους τρόπους, επί των οποίων δεν υπάρχει ευρύτερη συναίνεση.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι όταν θέλουμε αμετακίνητα το σύνολο του α ή β ή γ, ως σύνολα παγιωμένων θέσεων, που μόνο συνολικά θεωρείται ότι μπορούν να πραγματωθούν, σε αποκλεισμό των υπολοίπων, μολονότι κι εκείνα επιδιώκουν ή θεωρούν ότι επιδιώκουν το χ. Η ενδεχόμενη επίτευξη του χ είναι πολύ σημαντική και συνιστά πρόοδο σε μία κατάσταση, η προώθηση αυτών στα οποία υπάρχει συμφωνία, χωρίς να επιμένουμε στο σύνολο των α, β ή γ. Η επιμονή στο σύνολο των α, β ή γ εμποδίζει την πραγματοποίηση του χ ή μπορεί να κάνει και την πρόοδο μη ορατή, γιατί προωθεί μια νοοτροπία μόνιμης δυσαρέσκειας και ανικανοποίητου, ότι εφόσον δεν γίνονται όλα όσα θέλουμε με τον τρόπο που θέλουμε είναι σαν να μη γίνεται τίποτε.
ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΛΥΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΥ
Η διαφωνία είναι κοινωνικό φαινόμενο και θα έπρεπε, υπό φιλοσοφική θεώρηση, να προβληματίσει:
Γιατί οι άλλοι διαφωνούν;
Γιατί λένε κάτι άλλο;
Τι ακριβώς λένε; Ξέρουμε;
Ξέρουν (αυτοί τι λένε);
Εμείς τι λέμε ξέρουμε;
Λέμε
-
Η νοοτροπία που αρκείται απλά στο να ευτελίζει τα κίνητρα των άλλων χώρων γενικευτικά, πέραν του ότι ενέχει τον κίνδυνο αδικίας, δεν στηρίζεται λογικά γιατί επικαλείται μαγική γνώση των κινήτρων των άλλων. Είναι μέρος της στάσης που ψάχνει παντού να βρει το ‘κρυμμένο κακό’ και παραβλέπει το καλό, το οποίο επιπλέον δεν είναι κρυμμένο. Αλλά και στις περιπτώσεις που τα ευτελή κίνητρα στηρίζονται από την πραγματικότητα, υπάρχουν δηλαδή αποδείξεις εκτεταμένης διαφθοράς και άλλης νοσηρότητας, η προσωπική μας εκτίμηση είναι πως όταν κάποια φαινόμενα απαντούν σε πολύ μεγάλη έκταση, δεν μπορεί παρά να είναι θέμα παραγόντων και όχι θέμα προσώπων. Eίναι εμφανές πως οι παράγοντες είναι μακροβιότεροι των προσώπων. Στο βαθμό λοιπόν που ενδιαφέρει η ουσιαστική και μόνιμη ή προοδευτική βελτίωση των πραγμάτων και όχι απλά η εκτόνωση του θυμού, και με τρόπο που να μην αδικεί, η προσοχή μας πρέπει να εστιάζει στους παράγοντες ή είναι και αυτό ένα έργο που πρέπει να γίνει από όσους είναι αρμόδιοι και κατάλληλοι να το επιτελέσουν.
ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΛΥΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΥ
Επιπλέον, η εικόνα του πολυδογματισμού δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ομοιογένειας εντός των ομάδων και της ετερογένειας εκτός των ομάδων. Η πραγματικότητα μας δίνει την πληροφορία ότι και εντός και εκτός των ομάδων οι άνθρωποι έχουν τα ίδια προβλήματα και τις ίδιες γενικώς ανάγκες, ενώ απόλυτη ομοιογένεια δεν υπάρχει πουθενά στη φύση. Άρα ούτε ετερογένεια μεταξύ των ομάδων υπάρχει, ούτε ομοιογένεια εντός των ομάδων. Η εικόνα είναι ψευδής. Παράλληλα καλλιεργεί και μεταφυσικές προσδοκίες από το πολιτικό πρόσωπο, το οποίο γίνεται αποδέκτης όλης της κοινωνικής αγριότητας από την κοινωνία που το αναδεικνύει και του οποίου ο ρόλος σε τελική ανάλυση εκπίπτει στο να ευθύνεται για όλα τα στραβά της κοινωνίας ή/και της ανθρωπότητας εν γένει. Και δεν λέμε ότι φταίει κάποιος γι αυτό, ούτε θεωρούμε ότι γίνεται κάτι εσκεμμένα. Πρόκειται για ένα πολιτικό μοντέλο πολύ καλύτερο από τα προηγούμενα από πλευράς ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, το οποίο όμως οφείλουμε κι εμείς που το παραλάβαμε να δούμε πως μπορεί να βελτιωθεί από πλευράς λειτουργικότητας και λογικής.
Όταν πρόκειται για πράγματα που αφορούν όλους, επιθυμητή είναι η ουσιαστική συναίνεση και όχι απλά η εξασφάλιση αριθμητικής υπεροχής (που είναι μορφή βίας). Η διακυβέρνηση του κράτους στον βαθμό που ο πολίτης μετέχει (δηλαδή λίγο) είναι θέμα υψίστης σπουδαιότητος και δεν χρησιμεύει απλά για την διαμόρφωση κοινωνική ταυτότητας και την κοινωνική ένταξη, να νιώθουμε δηλαδή ότι ανήκουμε κάπου, και μάλιστα αρνητικά, δηλαδή τι δεν είμαστε, τι δεν πιστεύουμε. Τα άτομα συνήθως εντάσσονται ή υποστηρίζουν μια ομάδα μεταξύ άλλων και για το ενδεχόμενο της νίκης, όπως μπορεί να γίνει αυτή αντιληπτή βάσει των προτεραιοτήτων και της θέσης των ατόμων.
α ≠ β, γ
β ≠ α, γ
γ ≠ α, β
0 ≠ α, β, γ (μηδενιστική)
Η μηδενιστική θέση καταρρίπτεται από την πραγματικότητα. Είναι κατανοητή ως ένδειξη απογοήτευσης και λύπης, θυμού ή και πολιτικού αναχωρητισμού, όμως δεν στηρίζεται στην πραγματικότητα, γιατί συνεπάγεται συλλήβδην ανθρώπινη απαξίωση. Το κρασί, το γυαλί, το τυρί φέτα, τα ντολμαδάκια, η βίδα, ο αναπτήρας, τα υποδήματα, κάθε ένα από τα πράγματα της καθημερινότητας, είναι λίγες μόνο απτές ενδείξεις του πως η πραγματικότητα βοά από την ανθρώπινη αξία. Δεν μπορούμε να στρογγυλοκαθόμαστε πάνω σε έναν ανθρώπινο πολιτισμό πλέον των 50.000 χρόνων και να δυσπιστούμε ή να αμφιβάλλουμε για την ανθρώπινη ικανότητα. Το γυαλί για παράδειγμα δεν φυτρώνει στο υαλόδεντρο. Είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης επινοητικότητας και επίμονης βελτίωσης επί χιλιετίες. Και το γυαλί δεν μας εξασφάλισε την ευτυχία, ούτε μας έφερε την αιωνιότητα, όμως επιτρέπει στο φως να μπαίνει στα σπίτια μας.
Άλλοτε πάλι, τα συνομωσιολογικά σενάρια (ότι υπάρχουν κάποιοι ‘κακοί’ που δεν αφήνουν τους ‘καλούς’ εμάς να κάνουμε αυτό που δεν προσπαθούμε να κάνουμε), πέραν ενός σημείου που η πραγματικότητα μπορεί να στηρίζει, στρέφουν την προσοχή σε αυτά που οι Στωικοί ονόμαζαν τα οὐκ ἐφ’ ἡμῖν, όσα δηλαδή δεν είναι στο χέρι μας, με αποτέλεσμα το άτομο να διαθέτει όλη την ενεργητικότητά του στη σκέψη μιας αδιέξοδης κατάστασης που του προκαλεί αγωνία και αναστάτωση, αντί να εξετάζει τα ἐφ’ ἡμῖν, όσα είναι στο χέρι μας, και να λειτουργεί παραγωγικά. Πολλά μικρά ἐφ’ ἡμῖν μπορούν να ανατρέψουν τα μεγάλα οὐκ ἐφ’ ἡμῖν, να μετατρέψουν τα μεγάλα οὐκ ἐφ’ ἡμῖν σε ἐφ’ ἡμῖν. Άλλωστε δεν είναι προσδιορισμένος ή σαφής ο διαχωρισμός των δύο, τι είναι εφικτό και τι δεν είναι, όπως θα έλεγαν και οι Σκεπτικοί. Αλλά και κάθε μικρή βελτίωση, τα μικρά ἐφ’ ἡμῖν, είναι πολύτιμη γι αυτόν που ωφελείται. Κανενός η ζωή και η ευτυχία δεν είναι μικρότερης αξίας απ’ ότι των άλλων.
Η επισημάνσεις αυτές έχουν την πρόθεση να περιορίσουν την ενοχικότητα, την επικριτικότητα και την αίσθηση ανεπάρκειας και να προβάλλουν την ανθρώπινη ικανότητα, να μας βγάλουν από την νοοτροπία του θυμωμένου μοιρολάτρη, να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση και την ετεροεκτίμηση, που μπορούν να καταστήσουν το άτομο παραγωγικό και ωφέλιμο για τον εαυτό του και για το σύνολο, με μικρά ή μεγάλα βήματα, ατομικά ή συλλογικά. Δεν υπάρχει τίποτε ωραιότερο από το να βλέπεις τη χώρα σου να γίνεται καλύτερη, τους ανθρώπους να στοχοθετούν, τους νέους να οραματίζονται, να χτίζουν, να βρίσκουν τρόπους, να οργανώνονται θετικά και να επιδιώκουν. Ο αρχαίος σκεπτικισμός έχει τη δύναμη να γεφυρώσει ψευδή χάσματα, να απεγκλωβίσει τη σκέψη μας από μια αδιέξοδη οργάνωση της πραγματικότητας και να διοχετεύσει την ενεργητικότητα προς παραγωγικές κατευθύνσεις. Την πραγματικότητα την κατασκευάζουμε, την βελτιώνουμε και την αναδομούμε επί δεκάδες χιλιάδες χρόνια.
πηγή: Aντίφωνο
