Είναι πασίγνωστο ότι έργο ζωής του κυρίου Τριανταφυλλόπουλου είναι η σπουδή του Παπαδιαμάντη. Και άλλων σπουδαίων γραφιάδων, όπως ο Σκαρίμπας, αλλά κατ’ εξοχήν του Παπαδιαμάντη. Με το που θα μνημονεύσουμε οποιοδήποτε έργο του μεγάλου Σκιαθίτη, στον νου μας έρχεται το όνομα, και τα χέρια μας ψηλαφούν τους κόπους του επιμελητή του. Παρ’ όλ’ αυτά, έχω την πεποίθηση ότι η παπαδιαμαντική (και όποια άλλη) σπουδή δεν είναι ο κορμός του κ. Τριανταφυλλόπουλου. Κάτι άλλο είναι ο κορμός του, και οι όποιοι κόποι του έρχονται ως καρποί του εν λόγω κορμού.
Ποιος είναι ο κορμός του κ. Τριανταφυλλόπουλου; Ο κορμός του είναι το ότι πρόκειται για δάσκαλο. Νιώθω πως αυτή είναι η βασική ιδιότητά του, και πως ό,τι αυτός δημιουργεί και προσφέρει είναι έκφραση, εκδήλωση, πραγμάτωση της δασκαλικής ψύχας του. Όλα καρπίζουν από τον κορμό της δασκαλοσύνης του. Και γι’ αυτό επέλεξα, το σχόλιό μου για τον Τιμητικό του Τόμο να είναι ακριβώς η ανάδειξη της δασκαλοσύνης του.
Νομίζω πως εδώ χρειάζεται να εξηγήσω για ποια δασκαλοσύνη μιλώ, ποια δασκαλοσύνη βλέπω να ενσαρκώνει ο κ. Νίκος. Φυσικά δεν μιλώ για την τυπική ιδιότητα του εκπαιδευτικού την οποία προσδίδει ένα πτυχίο. Μιλώ για μια συναρπαγή, για έναν ερωτικό καημό δόξα τω Θεώ αθεράπευτο, μιλώ για το μυστήριο της μαθητείας. Η αίσθησή μου είναι ότι ο κύριος Τριανταφυλλόπουλος υποστασιοποιεί το παράδοξο ρήμα «μαθητεύω».
Στην αρχαία Ελληνική «μαθητεύω» σημαίνει «είμαι μαθητής κάποιου». Στην Καινή Διαθήκη όμως το ρήμα παύει να είναι μόνο αυτοπαθές. Εκεί πλέον, «μαθητεύω» σημαίνει: «κάποιον τον κάνω μαθητή». Και μάλιστα «τον κάνω μαθητή» όχι δικό μου, αλλά μαθητή Άλλου, μαθητής του οποίου είναι και ο ίδιος ο διδάσκων. Με δυο λόγια, δάσκαλος αληθινός είναι αυτός που μαθητεύει και μαθητεύει. Αυτός ο οποίος ζει την ίδια του τη ζωή ως μαθητεία, και μαθαίνει τους ανθρώπους πώς να είναι μαθητές. Μαθητές πάντα. Δηλαδή ποτέ φτασμένοι, αλλά ως τη δύση της ζωής πεινασμένοι για την δικαιοσύνη, διψασμένοι για την ελευθερία. Στο εκπαιδευτικό μας σύστημα η ιδιότητα του μαθητή είναι απλώς η πρώιμη φάση – ιδιότητα η οποία λήγει τελεσίδικα με την αποφοίτηση. Όμως στην ευαγγελική οπτική (και στην πράξη του κ. Τριανταφυλλόπουλου) η κατάκτηση του αμφίσημου μαθητεύειν είναι άσκηση ισόβια, ζητούμενο ισόβιο.
Είναι το μυστήριο της εμπιστοσύνης. Αντιλέγοντας κάποτε σε ποικίλες ερμηνείες που επιχειρούνται για τον Παπαδιαμάντη, ο κ. Τριανταφυλλόπουλος είχε πει: «Το θέμα είναι να αφήσουμε να μας προσεγγίσει εκείνος με την αλήθεια του. Να του παραδοθούμε με εμπιστοσύνη»[2]. Το μυστήριο της μαθητείας λοιπόν είναι ο αντίποδας της υποτέλειας, της οπαδοποίησης και της εθελοδουλείας. Είναι η αγάπη που κινητοποιεί όλη την ανθρώπινη ύπαρξη: και την καρδιά αλλά και τον νου. Εμπιστοσύνη «ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου» (Μάρκ. 12:30). Άσκηση ισόβια, ζητούμενο ισόβιο.
Ξέρουμε ότι το συγκλονιστικό κύκνειο διήγημα του Παπαδιαμάντη, «Ο αντίκτυπος του νου» έχει δημοσιευτεί στα «Άπαντα» δίχως τελεία. Ημιτελές, ανοιχτό δηλαδή. Όπως ανοιχτό, ανολοκλήρωτο, ήτοι ακόμη γραφόμενο βιβλίο είναι και οι Πράξεις των Αποστόλων. Η συγγραφή τους συνεχίζεται με την πράξη της κοινότητας στο εκάστοτε σήμερα. Τέτοιας λογής συνέχιση, πιστή και δημιουργική ταυτόχρονα, είναι οι γραφές του κ. Τριανταφυλλόπουλου. Νιώθω ότι η «Δασκαλομάνα» και ο «Τυφλοσούρτης» του κυρ Αλέξανδρου συνεχίζονται με τον «Γαμπρό στο Βαρβάκειο» και με τα «Φλούδια» του κυρίου Νίκου. Ειδικά τα «Φλούδια» (επιτρέψτε μου να κοντοσταθώ σ’ αυτά) είναι εμβληματικά και προφητικά, με την τόλμη μιας αλήθειας που έχει απίστευτη διαχρονία, από την πρώιμη ηλικία του συγγραφέα τους μέχρι την τωρινή ωριμότητά του, και σε μια κοινωνία της οποίας η δυστοπία, η ιεράρχηση, η πειθάρχηση και η εθελοδουλεία απλώς αλλάζουν μορφές. Τα «Φλούδια» θέτουν το βασικό ανθρωπολογικό ζήτημα – ζήτημα ταυτόχρονα και παιδείας και πολιτικής: Τι συνιστά τον όντως θησαυρό του ανθρώπου, και ποια από τα παράσημα, τα αξιώματα, τους τίτλους, τις αριστείες και τα επιτεύγματά μας είναι απλώς σκουπίδια. Σκουπίδια τα οποία ωστόσο συνήθως κατέχουν την πρώτη θέση στα βιογραφικά μας και στα φυλλάδιά μας. Χρειάζεται διαυγής ματιά και ανυπότακτη ψυχή για να αντέξει κανείς λυτρωτικά τα λόγια τα οποία στην Αποκάλυψη το πνεύμα του Θεού τα απευθύνει σε κάποιον εκκλησιαστικό προεστό (στις «Φλούδες» είναι προεστός της εκπαίδευσης): «Καυχιέσαι πως είσαι πλούσιος [από έργα], πως απόχτησες μεγάλη [πνευματική] περιουσία […]. Ξεχνάς φαίνεται πως στην πραγματικότητα είσαι ταλαίπωρος κι αξιοθρήνητος, φτωχός, τυφλός και γυμνός» (Αποκ. 3:17).
Αν όχι έργο δασκάλου η φανέρωση αυτής της φτώχειας, της τυφλότητας, της γυμνότητας, τότε ποιανού; Και δη σε μέρες που αυτά τα χαρακτηριστικά όχι επιβιώνουν, αλλά επιβραβεύονται, σε κάθε χώρο. Κυριολεκτικά.
Όπως καταλαβαίνετε, η επιμονή μου ότι η σπονδυλική στήλη του κ. Τριανταφυλλόπουλου είναι η δασκαλοσύνη του, δεν είναι σχόλιο ειδικά για το τρίτο μέρος του τιμητικού τόμου, το οποίο στεγάζει «Μαθητών και φίλων χαιρετισμούς». Είναι ερμηνεία όλης της βιωτής του και όλων των δώρων που μας έχει κάνει. Μέσα στον πολύτιμο αυτόν τόμο ο προσεκτικός αναγνώστης θα διακρίνει τα χνάρια αυτών των πραγμάτων: Το θάρρος, την ευθυκρισία (ακόμα κι εκεί που κάποιος μπορεί να διαφωνεί[3]), την αβυσσαλέα αρετή τού να μην μαθητεύεις (τους άλλους) αν δεν μαθητεύεις (ο ίδιος). Δυο παραδείγματα θα φέρω:
Φαντάζομαι όλοι έχουμε υπόψη μας τους παπαδιαμαντικούς «Χαλασοχώρηδες». Η προσωπική μου άποψη είναι ότι εκτός από το παράβολο των 50 ευρώ για την κάθοδο στις δημοτικές εκλογές, κάθε υποψήφιος και υποψήφια θα έπρεπε να εξετάζεται πάνω στους «Χαλασοχώρηδες». Αλλά όχι με τον τρόπο του βολικού «ψιττακισμού», ο οποίος συνδράμει την κατεδάφιση των ανθρωπιστικών επιστημών. Με τρόπο της καθόδου στον Άδη της ναρκισσιστικής ψυχής. Όχι απλώς στον Άδη της ψυχής των άλλων, αλλά ημών των ιδίων. Ποιος και ποια το τολμά; Ακούστε την φοβερή ήρεμη δύναμη την οποία αποπνέουν τα λόγια του κυρίου Νίκου, καθεμία λέξη των οποίων πρέπει να την πλησιάσεις ως προσκυνητής – σε άσκηση μαθητείας, κι όχι με facebookικές αγριάδες που δεν μουλιάζουν στον πολύτιμο βασανισμό του στοχασμού. «Χρειάζεται», λέει ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «να διαβάσουμε όλοι προσωπικά και δίχως ευθυξίες και αυτοεξαιρέσεις τους “Χαλασοχώρηδες”, τον “Πολιτισμόν εις το χωρίον”...»[4] και άλλα έργα.
Επιτρέψτε μου να αναφέρω και μια προσωπική μας στιχομυθία. Πριν δέκα χρόνια (το 2013) παρουσιάζαμε στο πατάρι του βιβλιοπωλείου «Πορθμός» (του ακάματου φίλου Θοδωρή Παντούλα) ένα τολμηρό τεύχος του περιοδικού «Σύναξη», αφιερωμένο στο ασύμβατο χριστιανικής πίστης και ναζισμού (και εγχώριου νεοναζισμού). Σχολιαστής μάλιστα του τεύχους (και κρυστάλλινος συναντιλήπτωρ) ήταν ο τότε αρχιμανδρίτης (νυν μητροπολίτης Θεσσαλονίκης) Φιλόθεος Θεοχάρης. Καθώς λοιπόν έκανα κουβέντα για το χρέος απόρριψης των πολιτικών αποβρασμάτων, ο κύριος Νίκος γύρισε και μου είπε: «Και γι’ αυτά τα αποβράσματα ποιος θα νοιαστεί;». Ερώτημα κορυφαίο, από σπλάχνα δασκάλου τετρωμένου αγάπης. Ναι. Η απελευθερωτική πράξη χρειάζεται να πάρει είδηση ότι σε κάθε κακοπραγία δεν υπάρχουν μόνο θύμα και θύτης. Υπάρχουν δύο θύματα: το πρώτο θύμα είναι ο ίδιος θύτης, αυτός που έχει εκχωρήσει τον εαυτό του στο δαιμονικό. Είναι χρέος και η δική του απελευθέρωση. Όσοι εκπαιδευτικοί έχουν κατέβει από τον πύργο των επιδόσεων και έχουν καθίσει στο θρανίο του μαθητή τους που απέπνεε απειλή, θα το νιώθουν αυτό. Με αύρα παπαδιαμαντική...
Προ ετών (το 2007) ένα τεύχος της «Σύναξης» κοσμήθηκε από ένα κειμενάκι του κ. Τριανταφυλλόπουλου. Σε μιάμιση σελίδα όλο κι όλο, ο κ. Νίκος μας έδειξε πώς ο δάσκαλος καλεί τους μαθητές του να διαγνώσουν χνάρια του Θεού κι εκεί όπου νομίζουμε πως ο Θεός είναι απών. Καλεί τους μαθητές του να ανοιχτούν στη μυστική δράση του Χριστού – μια διάσταση από τα έγκατα της χριστιανικής παράδοσης, μολονότι απεχθή σε θρησκευτικούς εισαγγελείς. Ο κ. Τριανταφυλλόπουλος εκεί σχολίασε μια αναφορά στη μουσουλμάνα, Σούφι ασκήτρια Rabia al Adawiyya του 8ου αιώνα, «από την Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ), η οποία περιπλανιόταν στους δρόμους της Βαγδάτης, με ένα κουβά νερό στο ένα χέρι και μία αναμμένη δάδα στο άλλο. Όταν την ρωτούσαν γιατί τα κουβαλάει όλα αυτά, εκείνη απαντούσε: Θέλω να σβήσω τη φωτιά της Κόλασης και να κάψω τον Παράδεισο με την φωτιά της δάδας, ώστε οι άνθρωποι να αγαπάνε τον Θεό τον ίδιο, όχι από φόβο για την φωτιά, αλλά ούτε και για τα καλά του Παραδείσου».[5]
Όλα αυτά συνοψίζονται νομίζω στην καλοδουλεμένη και καλοζυγισμένη διατύπωση του κ. Τριανταφυλλόπουλου, σε μιαν άλλη ευκαιρία: «Τολμηρότατα, ήγουν χριστιανικότατα και άρα φιλάνθρωπα»[6]. Τολμηρότατα, χριστιανικότατα, φιλάνθρωπα: αγία τριάς, και ομοούσια και αχώριστος.
Είπα ότι χνάρια όλων αυτών θα τα βρει ο σεβαστικός αναγνώστης σ’ αυτόν τον καλοδουλεμένο τόμο αντιπελάργησης. Θέλω λοιπόν να κλείσω καλώντας όλους μας να δούμε άλλον έναν καρπό της δασκαλοσύνης του κ. Τριανταφυλλόπουλου. Και ο καρπός αυτός είναι έμψυχος. Είναι ο άνθρωπος ο οποίος κατέβαλε τεράστιους αθέατους κόπους για την πραγματοποίηση του τόμου. Πραγματικά με αφοσίωση, και ταυτόχρονα με θηριομαχίες, στις οποίες η ζωή φέρνει τους αγωνιστές της. Μιλώ για τον Άγγελο Μαντά, έναν δάσκαλο που έχει μαθητεύσει πλήθη μαθητών, επειδή μαθητεύει στον δάσκαλο της μαθητείας Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο. Συγχωρέστε με, δεν μετατοπίζω το κέντρο βάρους της ομιλίας μου από τον τιμώμενο στον τιμώντα. Για τον τιμώμενο συνεχίζω να μιλώ! Για ψηλαφητό καρπό του με σάρκα και οστά. Ο Άγγελος σχετίστηκε με τον κύριο Νίκο όταν ξεκινούσε την φοιτητική του ζωή, και στις βροχηδόν συναντήσεις μαζί του έζησε (όπως ο ίδιος μου έχει πει) ένα παράλληλο πανεπιστήμιο, μύηση στα κείμενα, στη σοφία, στην διείσδυση κάτω από την κρούστα. Και στο πάθος για υπηρέτηση όχι απλώς στην δημόσια εκπαίδευση, αλλά για υπηρέτηση της δημόσιας εκπαίδευσης. Κύριε Τριανταφυλλόπουλε, σας ευχαριστούμε και για τούτο το δώρο σας στη ζωή μας.
Και σας παρακαλώ μόνο για ένα πράγμα: Δεχθείτε κάθε λέξη που ξεστόμισα, ως απολύτως ειλικρινή. Φτωχιά ναι, αλλά από τα βάθη της καρδιάς μου και μόνο. Να ‘στε καλά.
Σημειώσεις
[1] Ομιλία στην εκδήλωση (Χαλκίδα 23-10-2023) για την έκδοση του τιμητικού τόμου Λιμενάρχης και βαρδιάνος: Χαριστήριος τόμος στον Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλο για τα ενενηντάχρονά του (επιμ. Άγγελος Μαντάς), εκδ. Ι. Προσκηνύματος Όσιος Ιωάννης ο Ρώσσος, Χαλκίδα 2023.
[2] «Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος: Δεν υπάρχει κρυφός Παπαδιαμάντης» (συνέντευξη στην Λαμπρινή Κουζέλη), Το Βήμα, 22-5-2011.
[3] Όπως για ζητήματα λειτουργικής μεταρρύθμισης.
[4] «Δεν υπάρχει κρυφός Παπαδιαμάντης», ό.π..
[5] Σύναξη 101 (2007), σσ. 97-98.
[6] Σύναξη 79 (2001), σ. 99.
ΘΝΠ: Αναπλ. Καθηγητής στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθήνας, Αρχισυντάκτης του περιοδικού «Σύναξη»
