Ο φιλελευθερισμός προσεγγίζει την ατομικότητα ως προ-κοινωνική και προ-πολιτική και, διαχωρίζοντας την από την κοινωνικότητα, προάγει και δικαιώνει μια ιδιαίτερη μορφή ατομοκεντρισμού, τον νεωτερικό ατομοκεντρισμό.
Ο φιλελευθερισμός έχει εδώ και καιρό εκφυλιστεί στο δίδυμο νεοφιλελευθερισμού (μιας αχαλίνωτης εκδοχής του οικονομικού φιλελευθερισμού) και γουοκισμού, που υπερασπιζόμενος εμμονικά τα δικαιώματα διαφόρων μειονοτήτων, καταλήγει να αποτελεί μια μορφή τυραννίας της μειοψηφίας επί της πλειοψηφίας.
Ο εθνολαϊκισμός ορθώνεται σήμερα ως η κύρια αντίδραση απέναντι στον παρακμάζοντα φιλελευθερισμό. Βασικός εκπρόσωπος του εθνολαϊκισμού είναι ο τραμπισμός. Ο εθνολαϊκισμός είναι μια αντίδραση του «ανοσοποιητικού συστήματος» του πολιτικού σώματος απέναντι στον εκφυλισθέντα φιλελευθερισμό, όχι όμως και μια αποτελεσματική θεραπεία των αντικοινωνικών του συνεπειών. Στον εθνολαϊκισμό συνυπάρχουν αντιφιλελεύθερες και μεταφιλελεύθερες τάσεις. Αντιφιλελεύθερες τάσεις με την έννοια της αμφισβήτησης της ατομικής ελευθερίας εν ονόματι των συμφερόντων του λαού και του έθνους. Και μεταφιλελεύθερες τάσεις με την έννοια της υπεράσπισης μιας υγειούς συλλογικής ζωής που προϋποθέτει κοινούς στόχους και την προαγωγή ενός κοινού αγαθού.
Άλλοι, τώρα, μεταφιλελεύθεροι προσεγγίζουν το κοινό αγαθό ως ευδοκίμηση και άνθιση μιας εύτακτης πολιτικής κοινότητας και άλλοι ως προστασία των ατομικών ελευθεριών αλλά ταυτόχρονα και ως καλλιέργεια των αρετών. Οι μεταφιλελεύθεροι θεωρούν ότι ο φιλελευθερισμός ήταν λειτουργικός όσο παρέμενε εδραιωμένος σε κληρονομημένα ηθικά και κοινοτιστικά πλαίσια που είχαν θεμέλιο τους τον χριστιανισμό. Γι’ αυτό αναζητούν και σήμερα ανάλογα θεμέλια των ατομικών ελευθεριών. Οι μεταφιλελεύθεροι, για παράδειγμα, τονίζουν ότι ο φιλελευθερισμός δεν κατανοεί πως η ελευθερία του λόγου προϋποθέτει μια από κοινού αναζήτηση της ηθικής και μεταφυσικής αλήθειας. Εάν η αλήθεια είναι ζήτημα υποκειμενικής γνώμης και ατομικής προτίμησης ο διάλογος εκπίπτει σε διάλογο κωφών ή και σε εκτόξευση προσβολών εκατέρωθεν.
Ο αντιφιλελευθερισμός έχει παρελθόν. Μεταξύ πρώτου και δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου σημειώθηκε μια άνευ προηγουμένου μηδενιστική διάβρωση των κοινωνιών, μια διάλυση της κοινωνικής συνοχής σε πολλές χώρες, με κορυφαίο παράδειγμα την σήψη της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στην Γερμανία του Μεσοπολέμου. Απέναντι σ ‘αυτήν την σήψη και την διάλυση, που δεν είχε όμως καταλήξει σε αποσύνθεση και της προσωπικότητας (όπως συμβαίνει σήμερα), ορθώθηκαν σαν διέξοδοι είτε ο κομμουνισμός που υπόσχονταν να φέρει τον παράδεισο στην γη για όλους, είτε ο ναζισμός που περιόριζε τον παράδεισο στα όρια της αρείας φυλής, μετατρέποντας όλους τους άλλους σε δούλους.
Επρόκειτο για νεωτερικούς κολεκτιβισμούς που εκδέχονταν την ατομικότητα ως αναλώσιμο εξάρτημα και εργαλείο της κοινωνικής τάξης ή της φυλής. Επειδή η προσωπικότητα δεν είχε αποσυντεθεί, οι ομαδισμοί αυτοί μπόρεσαν εύκολα να πείσουν δεκάδες εκατομμύρια να θυσιαστούν για την υπόθεσή τους. Στο τέλος, ως γνωστόν, νίκησε η συμμαχία κομμουνισμού και φιλελευθερισμού. Η συμμαχία αυτή δεν ήταν ανίερη διότι και οι δύο ιδεολογίες συμμερίζονταν, η καθεμιά με τον δικό της τρόπο, το ιδεώδες της χειραφέτησης όλων των ανθρώπων, ως ατόμων πάντοτε και όχι ως προσώπων, όπως θα φανεί παρακάτω.
Την ίδια στιγμή που διεξάγονταν αυτές οι συγκρούσεις, στο πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα, αναπτύσσεται ένα νέο φιλοσοφικό ρεύμα, ο περσοναλισμός, από την μεριά κυρίως καθολικών στο θρήσκευμα στοχαστών, ως προσπάθεια υπέρβασης του πολωτικού ζεύγους κολεκτιβισμού-ατομοκεντρισμού. Πριν αναφερθούμε περιληπτικά στον περσοναλισμό σπεύδουμε να τονίσουμε ότι ο περσοναλισμός αποτελεί το θεμέλιο των σημερινών μεταφιλελεύθερων αναζητήσεων που επικεντρώνονται κυρίως στις ΗΠΑ και στην Αγγλία, με βασικό εκπρόσωπο στις ΗΠΑ τον Patrick Deneen και στην Αγγλία τον John Milbank.
Οι περσοναλιστές, λοιπόν, θεώρησαν ότι ο θωμισμός, το σύστημα που οικοδόμησε τον 13ο αιώνα ο Θωμάς ο Ακινάτης, βρισκόταν σε μεγάλη απόσταση από τον σύγχρονο κόσμο. Ότι υπήρχε επείγουσα ανάγκη απεγκλωβισμού από μια φθαρμένη και αλλοιωμένη από τα διαδοχικά στρώματα ερμηνειών θεολογία, που επιβίωνε χάρις στην προστασία του κλήρου. Ο νεοθωμισμός, που προτάθηκε ως διέξοδος από την αποστέωση του Θωμισμού, κρίθηκε και αυτός ως ανεπαρκής απάντηση στα αδιέξοδα της εποχής. Όλοι σχεδόν οι καθολικοί στοχαστές του Μεσοπολέμου επιδόθηκαν σε μια εργώδη προσπάθεια διαμόρφωσης μιας νέας προσέγγισης, βασισμένης όμως στην παράδοση του καθολικισμού (Τερτυλλιανός, Αυγουστίνος κ.λπ.).
Οι περσοναλιστές αντιμετώπισαν ευθύς εξαρχής την φιλοσοφία τους ως μέσον διάδρασης με την κοινωνική πραγματικότητα και στόχευσαν στον μετασχηματισμό αυτής της πραγματικότητας. Έδρεψαν τους πρώτους καρπούς της προσπάθειάς των με την αναγόρευση στην εξουσία διαφόρων χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων στην Ευρώπη των πρώτων δεκαετιών μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ο περσοναλισμός υπέστη έκλειψη -από την δεκαετία του 1960 και μετά- με την κυριαρχία του μαρξισμού και του στρουκτουραλισμού στη συνέχεια, καθώς και την έκρηξη των κινημάτων του Μάη του 1968.
Ο περσοναλισμός βρήκε νέα ζωή όμως με την είσοδο στην μεταμοντέρνα φάση του μηδενισμού, όπου στην ημερησία διάταξη δεν είναι μόνον η διάλυση της κοινωνικής συνοχής αλλά και η αποσύνθεση πλέον και της προσωπικότητας. Αποσύνθεση και κατακερματισμός της προσωπικότητας σε ένα νέφος ανταγωνιζόμενων επιθυμητικών εγώ, που τα χειραγωγεί η εμπορική διαφήμιση και το πολιτικό μάρκετινγκ. Οι ισχυρές τάσεις αποπροσωποποίησης και απανθρωποποίησης εξηγούν γιατί ο περσοναλισμός ξαναέγινε επίκαιρος.
Για τους περσοναλιστές το πρόσωπο δεν είναι μια διαδοχή εμπειριών και ένας ατελεύτητος συνειδησιακός ρους, αλλά μια υπόσταση που διατηρεί την ταυτότητά της μέσα από αλλαγές. Στην γνωσιοθεωρία ο περσοναλισμός τοποθετείται στο μέσον μεταξύ εκείνων που εκδέχονται το πρόσωπο ως απλό καθρέφτη που αντανακλά την πραγματικότητα (κατά τρόπο που η προσαποκτώμενη γνώση να είναι ταυτόσημη για όλους) και εκείνων που θεωρούν ότι η πραγματικότητα δεν υφίσταται αφ’ εαυτής αλλά συγκροτείται από το γιγνώσκον υποκείμενο. Η γνώση για τους περσοναλιστές εμπλέκει το υποκείμενο ως ολότητα, η απόκτηση της οποίας επηρεάζεται από τις πολιτισμικές παραδόσεις που πλαισιώνουν την γνωστική διαδικασία.
Στην Ηθική η διάκριση καλού και κακού δεν αποτελεί για τους περσοναλιστές εσωτερίκευση κοινωνικής πίεσης, όπως υποστήριξε ο Φρόιντ, αλλά ένα δεδομένο της ζωής. Η ελευθερία δεν είναι απλώς ελευθερία επιλογών αλλά ελευθερία οικοδόμησης του εαυτού και ελέγχου των παθών. Στην μεταφυσική τα υπαρξιακά ερωτήματα παραπέμπουν σε έναν Προσωπικό Θεό και όχι σε μιάν απρόσωπη αυτοαιτία.
Το πρόσωπο για μια μερίδα περσοναλιστών, τους σχεσιακούς, είναι θεμελιωδώς σχεσιακό. Τα όρια του εαυτού από τον άλλον είναι πορώδη και διαπερατά. Το είναι μας αποτελεί μια δωρεά αγαπητικών σχέσεων ακόμη και πριν αποκτήσουμε αυτοσυνειδησία. Οι οικείοι μας συμβάλλουν αποφασιστικά στην συγκρότησή μας. Πριν από το σκεπτόμενο και αισθανόμενο εγώ, υπάρχει ένα εγώ που εμπιστεύεται την ασφάλεια και την συντήρησή του στην μητέρα. Όλα ξεκινούν από αυτήν την εμπιστοσύνη, ένα είδος οριζόντιας πίστης, που παραπέμπει σε μια κάθετη πίστη προς έναν Προσωπικό Θεό. Η αποτυχία να ανοιχτούμε στον Προσωπικό Θεό οδηγεί είτε σε προσκόλληση σε μάταιες ουτοπίες (και σε κοινωνικό και πολιτικό ακτιβισμό), είτε σε μια ζωή αχαλίνωτου ηδονισμού, είτε τέλος στην απελπισία του μηδενισμού.
Η υιοθέτηση του σχεσιακού περσοναλισμού από αρκετούς μεταφιλελεύθερους λειτουργεί αμφίδρομα. Τους εξοπλίζει με μια αρκετά συνεκτική και ταιριαστή γι’ αυτούς ανθρωπολογία, ενώ ταυτόχρονα απεγκλωβίζει τον περσοναλισμό από την επικέντρωσή του στο πρόσωπο και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Πέραν των σχέσεων αυτών υπάρχουν και οι σχέσεις των ατομικών υποκειμένων προς τα συλλογικά υποκείμενα (έθνη, τάξεις κ.λπ.) καθώς και οι σχέσεις των συλλογικών υποκειμένων μεταξύ τους.
Κλείνοντας το παρόν άρθρο θέλουμε να τονίσουμε ότι η ευδοκίμηση των προσπαθειών του μεταφιλελευθερισμού να κινηθεί πέραν του φιλελευθερισμού και του αντιφιλελευθρισμού θα γνωρίσει κάποια όρια καθώς ο περσοναλισμός που ασπάζονται οι μεταφιλελεύθεροι δεν διαθέτει μια ολοκληρωμένη οντολογία του προσώπου.
Πηγές
What is postliberalism now? By Adrian Pabst and John Milbank. New Statesman. 13 December 2024
An introduction to personalism. By Juan Manuel Burgos, The catholic university of America press. 2018
Ο σύγχρονος μηδενισμός. Του Θεόδωρου Ι. Ζιάκα. Εκδόσεις Αρμός 2008.
Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα ("Μαρούσι") είναι έργο του Αγήνορος Αστεριάδη.
