Η παρούσα νέα έκδοση του μείζονος αυτού έργου αποτελεί τον καρπό της επίμοχθης συγκριτικής εργασίας του νεοελληνιστή Θεοδόση Πυλαρινού. Ο ερευνητής, επιμελούμενος το κείμενο, συνέκρινε σε βάθος τις τρεις πρώτες εκδόσεις, στις οποίες υπήρχαν σοβαρά προβλήματα, γλωσσικά και τυπογραφικά. Ακόμη παρακολούθησε σύνολη την εκδοτική πορεία του έργου ώς σήμερα, στα Σχόλια αξιοποίησε στο έπακρο τις περί αυτού κριτικές, ενώ προέβη και σε συγκριτική εποπτεία σύνολου του θεοτοκικού έργου· τέλος, συνέταξε Γλωσσάρι του κερκυραϊκού ιδιώματος προκειμένου αυτό να μην ξενίζει τον αναγνώστη. Στην εμβριθέστατη δε Εισαγωγή του ο Πυλαρινός προκρίνει την κοινωνιστική ανάγνωση – ερμηνεία, καταφάσκοντας στην ειδολογική κατάταξη του έργου ως ρεαλιστικού – νατουραλιστικού. Με στέρεη φιλολογική συγκρότηση ο ερευνητής μάς υπενθυμίζει ωστόσο την επιφύλαξη του συγγραφέα απέναντι στη σοσιαλιστική ιδεολογία στην οποία είχε ταχθεί – ως ερμηνευτικού σχήματος της Ιστορίας τουλάχιστον - αλλά και αναδεικνύει όρους ως ερμηνευτικά κλειδιά για το παρόν έργο που δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν απλώς κοινωνικοί, όπως τραγική μοίρα, δέσμιος των ενστίκτων κ.ο.κ. Και πράγματι όπως το έργο αφίσταται σταδιακά εν τη εξελίξει του της ηθογραφίας, όρο τον οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας του προτάσσει ως υπότιτλο, άλλο τόσο ανοίγεται σε σύγχρονες μοντερνιστικές, υπαρξιστικές, θεολογικές και ψυχαναλυτικές αναγωγές και ερμηνείες. Πρόκειται άλλωστε για το αντιπροσωπευτικότερο μυθιστόρημα του Θεοτόκη, όπως στο Βραχύ Σημείωμά του ο Γιάννης Παπακώστας αναφέρει - κατόπιν εισηγήσεως του οποίου και εκδόθηκε το σύνολο του αφηγηματικού και ποιητικού έργου του Κερκυραίου συγγραφέα από τον ΣΩΒ.
Μήπως ο Θεοτόκης, θα αποτολμούσαμε να υποθέσουμε, μέσα από μια πληθωρική κοινωνική, επίκαιρη εξάπαντος θεματολογία όσο και μιαν ανάλογη δυναμική αφήγηση σε αφοπλιστικά απλή, καθαρή δημοτική, εκκινώντας τω όντι από τη ρεαλιστική αναπαράσταση της κοινωνικής παθογένειας του κερκυραϊκού χωριού της εποχής του, θέλει να μας δώσει και μιαν ανατομία του κακού, ως διήκουσας έννοιας του έργου του, με την οποία αναμετρήθηκαν κορυφαίοι στοχαστές και καλλιτέχνες ανά τους αιώνες; Γίνεται μήπως, mutatis mutandis, ένας άλλος Φλωμπέρ, του οποίου άλλωστε τη Μαντάμ Μποβαρύ είχε μεταφράσει; Ο ορίζοντας συγχρονίας – διαχρονίας βαθαίνει... Ποιος εξυφαίνει λοιπόν τα δεσμά στα οποία βρίσκεται δέσμιος ο άνθρωπος και που τόσο απασχόλησαν τον συγγραφέα στο σύνολο σχεδόν του έργου του - και στο οποίο ο Πυλαρινός βρίσκει αξιοθαύμαστη συνοχή ωσάν να πρόκειται περί ενός έργου; Είναι το κακό προϊόν μεταφυσικής, ταξικής, ψυχοπαθολογικής ή άλλης προέλευσης; Ο Καραβέλας οδηγείται στην αυτοκαταστροφή κινούμενος ως εκκρεμές μεταξύ ενόρμησης ζωής και ενόρμησης θανάτου, περιδινιζόμενος μέσα στον πόλεμο των παθών που ταλανίζει την ψυχή του. Η λαγνεία, η απληστία, η οργή, η ακηδία εντέλει... Το ασφυκτικό milieu του χωριού συν-οδηγεί στην ξέφρενη πορεία του πρωταγωνιστή προς την καταστροφή, καθώς αυτός προσπαθεί απεγνωσμένα να ζήσει τον έρωτα που τόσο έχει στερηθεί, επιβεβαιώνοντας το σαρτρικό: η κόλαση είναι οι άλλοι. Αλλά και τον αββά Μακάριο που διαβεβαίωνε τον 4ο αιώνα πως κόλαση είναι η απουσία επικοινωνίας, η αφιλία, το να μη βλέπεις το πρόσωπο αλλά τον νώτο του άλλου. Στέρηση, μόνωση, χλεύη, αδικία, μόνο θεός ή θηρίο αντέχουν. Και ο Καραβέλας αποθηριώνεται στο τέλος όπως άλλοι ήρωες πριν από αυτόν, μία Εκάβη, ένας Αίας... Είναι τραγικός ο Καραβέλας γιατί στο τέλος συνειδητοποιεί την αλήθεια και τρόπον τινά μετα-νοεί, όμως είναι πια αργά για τον ίδιο καθώς δεν έχει πια τη δύναμη ούτε να αλλάξει, εαυτόν ή άλλους, ούτε να συνεχίσει να ζει, μέσα σε αυτή τη σχεσιακή δυναμική που έχει ήδη αναπτυχθεί σε βάρος του. Η αυτοχειρία του καθώς και η μετά θάνατον διαπόμπευσή του από τον όχλο των χωρικών σχεδόν τον δικαιώνουν δραματουργικά. Καθίσταται ο Καραβέλας ένα οιονεί εξιλαστήριο θύμα τόσο της ανθρώπινης κακίας όσο και των δραματικών συνεπειών των κοινωνικών αλλαγών - από τις οποίες και ξεκινήσαμε; Ναι, και μάλιστα ένα θύμα ένοχο και αυτό όσο και οι άλλοι, όπως ο Ζιράρ προτείνει, για τα ίδια λάθη, που όλοι αιωνίως διαπράττουμε, δεμένοι μέσα στην αναπόδραστη μοίρα, την τραγική ανθρώπινη συνθήκη. Το τέλος της τραγωδίας αυτής δεν εμπεριέχει καμία κάθαρση. Έχασες, καημένε Θωμά, τη ζωή σου και την ψυχή σου, αναστενάζει πάνω από τον τάφο του η αδερφή του, ο μόνος ίσως άνθρωπος που τον αγαπούσε, αναφερόμενη στον πνευματικό θάνατο του Καραβέλα, απότοκο της αυτοπαράδοσής του στο κακό.
Η ερευνητική, φιλολογική και ερμηνευτική, εργασία του Θεοδόση Πυλαρινού μάς παραδίδει έναν Θεοτόκη όσο πιο κοντά γίνεται στο πρωτότυπο χειρόγραφο, αλλά και ανανεωμένο, σύγχρονο, κοντά στη σημερινή αναγνωστική ευαισθησία, έναν Θεοτόκη εντέλει διαχρονικό. Στην Εισαγωγή του ο Πυλαρινός αναφέρεται και στις μεταφράσεις του έργου τού οποίου ο τίτλος στα μεν γαλλικά αποδόθηκε κατά λέξη ενώ εντύπωση προκαλεί η απόδοσή του στα αγγλικά - την οποία και χαρακτηρίζει «εύστοχη»: The Life and Death of Hangman Thomas, δηλαδή του Δήμιου, όπως σημαίνει το - προσβλητικό - παρωνύμιο του ήρωα Θωμά στο κερκυραϊκό ιδίωμα, καθώς η λέξη «Καραβέλας» μπορεί να προκαλούσε δυσκολίες στον μεταφραστή. Αλλά και στον σημερινό αναγνώστη, θα προσθέταμε, καθώς η επικρότηση της ικανοποίησης αυτής της ανάγκης κατανόησης - εδώ από μια γλώσσα σε μιαν άλλη – φέρνει ασφαλώς στον νου μας και το διαφιλονικούμενο ζήτημα παρόμοιας ενίοτε ενδογλωσσικής ανάγκης - στα ελληνικά – η οποία στην παρούσα έκδοση βεβαίως εξυπηρετείται επαρκέστατα από το προαναφερθέν Γλωσσάρι - λόγιων ή ιδιωματικών κειμένων και της μετάφρασής τους στην ομιλουμένη.
Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα, Εισαγωγή- Επιμέλεια κειμένου- Σχόλια- Γλωσσάρι, Θεοδόσης Πυλαρινός, Φιλολογική εποπτεία, Γιάννης Παπακώστας, Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2022