Φαίνεται πως η μοιρολατρεία ξαναγύρισε στον κόσμο απ’ όπου είχε προ πολλού εκδιωχθεί. Δεν εξηγείται διαφορετικά το γεγονός ότι μπροστά στις δίνες της παγκόσμιας αναταραχής και της απειλής του γενικευμένου πολέμου δεν εκδηλώνεται στις χώρες της Δύσης μια αντίδραση συλλογική και ανάλογη του κινδύνου. Βλέπουμε στις μέρες μας πως καθώς το φάσμα του πολέμου απλώνεται στον πλανήτη , οι άνθρωποι μένουν στη θέση τους κοιτώντας το σαν μουδιασμένοι από ένα δέος ανάμεικτο με φόβο, έναν φόβο όμως που τον διασκεδάζει η σκέψη πως «κι αυτό θα περάσει». Θα περάσει για να έρθει τι; Τίποτα δεν θεωρείται βέβαιο και τίποτα ικανό να κεντρίσει την όρεξη για ένα νέο ξεκίνημα.
Θα περίμενε κανείς από τη ζωή να ορθώσει αυθόρμητα το ανάστημά της, αφού ο θάνατος την προκαλεί ευθέως. Έτσι γίνεται στη φύση, και το ίδιο γινόταν, άλλοτε, και στις κοινωνίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι διαδηλώσεις των νέων κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, που συντάραξαν την αμερικανική κοινωνία δείχνοντάς της έναν διαφορετικό τρόπο για να πορευτεί στο εξής. Από την ειρήνη η νεολαία τότε περίμενε πολλά: το έδειχναν, πρώτα απ’ όλα, τα εμβληματικά τραγούδια της εποχής όπου η μαχητικότητα και η τρυφερότητα βάδιζαν στον ίδιο ρυθμό. Έναν ρυθμό που έστελνε τον έρωτα για τη ζωή να αναμετρηθεί με τον πολιτικό κυνισμό και την αγριότητα της στρατιωτικής μηχανής. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν ακύρωσαν, σε μεγάλο βαθμό, αυτή την προοπτική. Όμως, σήμερα δεν μας ενδιαφέρει τόσο αυτό, μας ενδιαφέρει το ότι η ειρήνη είναι πλέον μια λέξη που αντηχεί στο κενό.
Πώς να αντιταχθούν οι λαοί στο πολεμικό πνεύμα όταν τους λείπει η πίστη πως στην αντίθετη κατάσταση: στην ομαλότητα και την ηρεμία θα ήταν δυνατόν να φυτρώσει κάτι διεγερτικό, μια ιδέα, ένα σχέδιο στο οποίο θα άξιζε να πάρουν μέρος; Στην πραγματικότητα αυτό που ιδιαίτερα στο μυαλό των νέων έρχεται με τη λέξη ειρήνη είναι μια κατάσταση συγκάλυψης των κοινωνικών αντιθέσεων. Η ειρήνη κατάντησε να φέρνει στον νου συνήθως διακανονισμούς, εξισορροπήσεις συμφερόντων, κατευνασμούς, «ρυθμίσεις» κάθε τύπου. Στην επιφάνεια μια επίπλαστη και εύθραυστη τάξη, στο βάθος ένας βρασμός από δυσαρέσκειες, παράπονα, διαψεύσεις. Οι πολιτικές ηγεσίες απογοητεύουν τα πλήθη και τα πλήθη το βρίσκουν πιο εκτονωτικό, προς το παρόν, να τρώγονται μεταξύ τους. Βρίθουν οι δολιοφθορές, τα σαμποτάζ, οι ναρκοθετήσεις, ακόμη και μέσα στις οικογένειες. Δεν έχει κοπάσει -κάθε άλλο- ο πόλεμος των δύο φύλων, έχουν αλλάξει μόνο οι μορφές του και έχουν ανοίξει νέα πεδία συγκρούσεων. Το ίδιο και με τις φυλετικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις. Το ίδιο και στους χώρους των επαγγελμάτων όπου ο ανταγωνισμός παίρνει όλο και οξύτερες μορφές. Δεν αποτιμώνται πλέον τα έργα των εργαζομένων, οι επιδόσεις τους, τα επιτεύγματά τους, αποτιμώνται οι δεξιότητές τους στον τομέα της προσωπικής προβολής. Όποιος πλασάρει καλύτερα τον εαυτό του στο κατάλληλο ακροατήριο, αυτός και θα επιβραβευτεί. Αλλά για λίγο. Οι μάχες που δίνονται, αντί να οδηγούν σε ένα τέρμα τις εντάσεις, τις υποδαυλίζουν συνεχώς. Οι παραγκωνισμένοι ετοιμάζονται για την αντεπίθεσή τους, οι επιτυχημένοι ανησυχούν, και απελπίζονται επειδή ούτε και η επιτυχία δεν ενισχύει αρκετά την αυτοπεποίθησή τους. Όλοι ελίσσονται, πλαγιοκοπούν και εξοπλίζονται αδιάκοπα. Με τι; Με το ψέμα κυρίως - με τι άλλο; Σε όλους τους τομείς της ζωής ό,τι λέγεται είναι συχνά το ανάποδο αυτού που εννοείται.
Έτσι αντιλαμβάνονται την τρέχουσα κοινωνική κατάσταση οι νεότεροι. Από τις εμπειρίες τους έχουν πλέον πεισθεί πως συνθήκη της ζωής τους είναι η υποκρισία. Στα φανερά ισχύουν οι νόμοι, στα κρυφά ανατρέπονται. Δεν είναι βέβαια καινούργιο αυτό. Όμως τώρα απουσιάζουν τα ζωντανά πρόσωπα πάνω στα οποία ζωγραφιζόταν, παλαιότερα, η υποκρισία. Τα αντικαθιστούν οι εικόνες, τα ψηφιακά κατασκευάσματα, τα εμπορικά μηνύματα. Μέσα στον κυκεώνα που δημιουργείται ανακατεύονται χαλκευμένες ειδήσεις με ψήγματα αλήθειας, υπερβολές, αυθαιρεσίες, ένα υλικό που αν το πάρει τοις μετρητοίς το μυαλό θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τίποτα δεν είναι για να το παίρνει τοις μετρητοίς. Η πραγματικότητα τελεί υπό συνεχή παραμόρφωση. Έπειτα από αυτό, από πού να αντλήσει το κουράγιο η συνείδηση να καταγγείλει τον πόλεμο;
Ναι, είναι αλήθεια ότι οι αιματοχυσίες προκαλούν φρίκη και στα λόγια αποδοκιμάζονται. Ωστόσο, στα υπόγεια της συνείδησης δεν παύει να δουλεύει μια άλλη αλήθεια: πως τουλάχιστον στον πόλεμο δεν παραποιούνται ορισμένα γεγονότα. Δεν εννοούμε αυτά που τα χειρίζεται η προπαγάνδα της κάθε πλευράς. Εννοούμε την ανθρώπινη πραγματικότητα την ώρα της μάχης. Είναι γνωστό το φαινόμενο της «αδελφοσύνης μέσα στο χαράκωμα». Ενωμένοι μπροστά στον κίνδυνο, οι στρατιώτες αποκτούν δεσμούς αδιάσπαστους, δεν μπορεί κανείς να κοροϊδέψει κανέναν. Από εκεί έρχεται η σκοτεινή γοητεία του πολέμου. Από εκεί εμπνέεται μερικές φορές και η βία των ανηλίκων που στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις αφήνει παντού τα σημάδια της. Είναι τα σημάδια ενός αδιεξόδου, αφού τα ξεσπάσματα αυτά δεν γίνονται στο όνομα μιας ζωής πιο ευοίωνης, πιο καρποφόρας. Ούτε οι μικρότεροι στην ηλικία ούτε οι μεγαλύτεροι, στην πλειονότητά τους, πιστεύουν σήμερα στη δυνατότητα μιας τέτοιας ζωής. Επόμενο είναι να μην μπορούν να αντιτάξουν στον πόλεμο τη θέλησή τους. Για να αρνηθείς τον πόλεμο πρέπει να πιστεύεις πως με την ειρήνη καλλιεργείται και βλασταίνει η ζωή. Είναι ακριβώς αυτό που από τους αρχαίους χρόνους υψώνει μπροστά στα μάτια της ανθρωπότητας η «Ειρήνη» του Αριστοφάνους. Η κωμωδία κλείνει με τον γάμο του Τρυγαίου και της Οπώρας (της συγκομιδής των αγαθών), συμπαραστάτριας της Ειρήνης. Ιδού λοιπόν η διέξοδος. Ο άνθρωπος πρέπει να παντρευτεί τη γόνιμη ζωή, να χαρεί την εργασία του και τους καρπούς της, αν είναι να πάψει να σύρεται από μάχες σε μάχες. Ειρήνη δεν είναι η αδιατάρακτη απραξία. Είναι η ζωή που δεν κουράζεται να σπέρνει και να θερίζει. Και να υπομένει, επίσης, τις καταιγίδες.
Τελευταίο βιβλίο του Βασίλη Καραποστόλη είναι το «Όταν η Γνώση είναι Ζωή», εκδ. Πατάκη
*Ομ. Καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας του ΕΚΠΑ
Ο ζωγραφικός πίνακας που συμπληρώνει τη σελίδα είναι έργο του Τζόρτζιο ντε Κίρικο.
