«Με τι ασχολείσθε;» ρώτησαν τον κύριο Κ. Και ο κύριος Κ. απάντησε: Είμαι πολύ απασχολημένος: προετοιμάζω το επόμενο λάθος μου».
Berthold Brecht, Ιστορίες του κυρίου Κόυνερ, μτφρ. Ιάκωβος Παπάζογλου, Γράμματα, Αθήνα 1991, σ. 15.
Προτέρημα των ημερών μας η αυτοπεποίθηση. Φιλοδοξία των ανθρώπων που επιδιώκουν καλύτερες μέρες η αυτοεκτίμηση. Πολλές φορές, όμως, πίσω από αυτές τις προφάσεις κρύβεται κάτι άλλο. Να επιβεβαιωθεί με κάθε τρόπο το Εγώ. Είτε ως εμπιστοσύνη στον εαυτό, είτε ως εκτίμηση του εαυτού. Αν όμως αυτό προκύψει ως αποτέλεσμα, αρχίζει η εκλογίκευση των παθών και των λαθών. Εδώ υπάρχουν, λοιπόν, τρεις πολύ σοβαρές προκλήσεις.
Ξεκινώντας από την πρώτη, παρατηρεί κανείς ότι εντοπίζεται μια αστόχαστη αναγόρευση του Εγώ σε κυρίαρχο. Είναι σαφές ότι πρόκειται για μια αναμέτρηση. Θα αναμετρηθώ όμως με τον εαυτό μου; Το μέτρο είμαι εγώ; Ο άφρων πλούσιος αυτό κάνει, στρέφεται στον εαυτό του («διελογίζετο ἐν ἑαυτῷ») και αυτοσχεδιάζει, ο Φαρισαίος μια από τα ίδια («Ὁ Φαρισαῖος σταθεὶς πρὸς ἑαυτὸν ταῦτα προσηύχετο»). Η αλαζονική υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων μας, επιφέρει την ματαιοδοξία και τον εγωισμό που τυφλώνουν τον άνθρωπο, κάνοντάς τον υπερόπτη και φαντασμένο. Έτσι, ο άνθρωπος βλέπει πάντα τα λάθη των άλλων και νομίζει ότι ο ίδιος, κατά φαντασίαν αλάνθαστος, ενσαρκώνει με τις πράξεις του την ορθότητα στην ανθρώπινη συνθήκη.
Μια δεύτερη πρόκληση αφορά τις προτροπές, οι οποίες υπαγορεύονται από τους κοινωνικούς κανόνες, τις κοινωνικές αναπαραστάσεις και τις συγκυριακές πιέσεις, παρά από τις προσωπικές σκέψεις του ατόμου και εν γένει από τη βούλησή του και απευθύνονται κυρίως στο θυμικό. Αυτές τονώνουν το εγώ που πάσχει από ηττοπάθεια. Οφείλεις, λένε, να μαθητεύσεις μονομερώς στη «θετική σκέψη». Ο αφελής ψυχολογισμός σε προστάζει να βάζεις στόχους κι ας μην έχεις καμιά κοσμοθεωρία, να εξασκείσαι σε διάφορες τεχνικές αυτοεμψύχωσης, να γίνεις σαλτιμπάγκος του εαυτού σου.
Η τρίτη πρόκληση αφορά την αδυναμία να καταλάβουμε ότι αυτό που έχουμε, το έχουμε από τον Θεό. Δεν υπερηφανευόμαστε. Αποδεχόμαστε με ταπεινό φρόνημα το αληθινό μας πρόσωπο και φροντίζουμε να βελτιωθούμε. Η θεραπεία βρίσκεται στην ταπείνωση. Δεν διατυμπανίζουμε τα υπέρτατης μωρίας εγκώμια του εαυτού και τις θλιβερές αυτοαναφορικές ανοησίες της εποχής, γιατί διαφορετικά, με θεολογικούς όρους, θα λέγαμε ότι απεμπολείται το ρητά διατυπωμένο «ὃς γάρ ἐάν θέλῃ την ψυχήν αὐτοῦ σῶσαι ἀπολέσει αὐτήν· ὅς δ᾽ ἄν ἀπολέσῃ την ψυχήν αὐτοῦ ἕνεκεν ἐμοῦ και τοῦ Εὐαγγελίου, σώσει αὐτήν».
Αυτό που απαιτείται αφορά μια βιωματική διαδικασία μέσα από την οποία ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του (αυτογνωσία). Και αν αυτή αποτελεί κάποτε ουτοπία, αυτό οφείλεται πρωτίστως στην άρνηση κατανόησης της ανθρώπινης αδυναμίας αλλά και ανεπαρκούς συνείδησης της πτωτικής μας φύσης. Η αίσθηση δύναμης ή υπεροχής εμποδίζει την αναγνώριση των αστοχιών και δυσχεραίνει οποιαδήποτε συνειδητοποίηση των λαθών. Γιατί, άλλο αυτοπεποίθηση και άλλο ανόητη έπαρση.
Η μπρεχτική απόφανση, καταδεικνύει την αφετηρία της διαδρομής προς την αυτεπίγνωση. Της συνείδησης ενός εαυτού που πάσχει, που αστοχεί. Αυτός που προσπαθεί για το καλό, έχει εκ προοιμίου και τη συνείδηση του πόσο μακριά βρίσκεται το γόνιμο αποτέλεσμα της προσπάθειάς του. Έχει επίγνωση των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Δηλώνει την αίσθηση ότι το λάθος κάποια στιγμή θα γίνει, αφού γνωρίζει πως είναι αναπόφευκτο. Επιπλέον, δεν επινοεί εκ των προτέρων δικαιολογίες, αλλά προετοιμάζει πρώτα τον εαυτό του και μετά τους άλλους για το ενδεχόμενο σφάλμα.
Από το βιβλίο του Μάριου Μιχαηλίδη «Περιμένοντας τον Μαέστρο», εκδ. ΘΥΡΑ, Αθήνα 2022.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (“Ο Ορφεύς”) είναι έργο του Νίκου Εγγονόπουλου.