Ο Χριστός του Πανσέληνου: από την Τέχνη στην oδό της Θεώσεως

Σκηνή: Μια βόλτα σε ένα μοναστήρι. Ο Νίκος, φοιτητής φιλοσοφίας, συνομιλεί με τον Γέροντα Παύλο, και η Μαρία, φίλη του Νίκου, ακούει με ενδιαφέρον.

Νίκος: Γέροντα, διάβαζα Χούσσερλ. Λέει ότι κάθε «τώρα» γίνεται αμέσως παρελθόν, κι όμως διατηρεί την ταυτότητά του. Δηλαδή, η συνείδηση αλλάζει συνεχώς: αυτό που βλέπω τώρα, σε λίγο είναι «πριν», και γεννιέται ένα καινούριο «τώρα».

Μαρία: Λογικό ακούγεται. Έτσι λειτουργεί η μνήμη μας, έτσι δεν είναι;

Παύλος: Ναι, αλλά υπάρχει κάτι που ξεφεύγει από αυτόν τον κανόνα. Για παράδειγμα, μπροστά στον Χριστό Παντοκράτορα του Πανσέληνου στο Άγιο Όρος… Δεν ξεθωριάζει στη μνήμη. Αντί να γίνει «παρελθόν», γίνεται ακόμη πιο παρόν.

Νίκος: Δηλαδή; Μια εικόνα… να γίνεται όλο και πιο ζωντανή όσο περνά ο χρόνος;

Παύλος: Ακριβώς. Στην αρχή σε μαγεύει η ομορφιά. Και μάλιστα, σε μια εποχή που η βυζαντινή τέχνη συχνά απέφευγε το κάλλος. Ο Πανσέληνος, όμως, στον αυστηρό Άθω, τολμά να ζωγραφίσει έναν Χριστό λαμπερό, αρχοντικό, πανέμορφο.

Μαρία: Δεν ήταν επικίνδυνο αυτό; Να βάλει τόση «κοσμική» ομορφιά σε μια τόσο αυστηρή μοναστική κοινότητα;

Παύλος: Δεν είναι κοσμική. Είναι οντολογική ομορφιά. Στη Δύση η ομορφιά συχνά έπεσε στο μπαρόκ, στο εξεζητημένο, στο συναισθηματικό. Ο Χάιντεγκερ δεν της έδωσε σημασία. Ούτε και ο Χούσσερλ. Όμως, στην εικόνα αυτή, η ομορφιά είναι έρωτας. Ο Χριστός είναι «ὁ ωραίος κάλλει παρά πάντας βροτούς».

Νίκος: Δηλαδή η ομορφιά Του είναι κάτι σαν θεϊκή αποκάλυψη;

Παύλος: Ναι, γιατί δεν είναι απλά ωραίες γραμμές ή χρώματα. Είναι ρυθμός, ευρυθμία, μια γεωμετρία που κάνει το Πρόσωπο νοερό. Σκέψου: τα χρώματα, ροδαλά και πρασινωπά, θυμίζουν ιμπρεσιονισμό αιώνες πριν. Αλλά πέρα απ’ αυτό… το βλέμμα Του.

Μαρία: Το βλέμμα;

Παύλος: Τα μεγάλα, ήρεμα, σχεδόν μελαγχολικά μάτια. Δεν σε αφήνουν απλώς να κοιτάξεις εσύ. Νιώθεις ότι σε κοιτάζουν εκείνα. Ο Χριστός σε «στοχεύει», όπως θα έλεγε ο Χούσσερλ, και όχι εσύ Εκείνον.

Νίκος: Σαν να σε διαβάζει μέσα σου;

Παύλος: Περισσότερο. Σε ελέγχει, αλλά όχι με αυστηρότητα. Με γαλήνη. Όσο περνά ο καιρός, αυτό το βλέμμα δυναμώνει μέσα σου. Δεν το ξεχνάς. Σου θυμίζει την αμαρτία σου, την γύμνια σου, όπως στον Αδάμ: «Αδάμ, πού ει;».

Μαρία: Μα πώς γίνεται; Μια εικόνα να σε ακολουθεί έτσι;

Παύλος: Γιατί δεν είναι απλώς εικόνα. Δεν είναι είδωλο που κλείνει τον δρόμο. Είναι Παρουσία. Εικονίζει την Υπόσταση του Θεού Λόγου. Αυτό βλέπεις.

Νίκος: Μα ο Χριστός είχε ανθρώπινη φύση. Πώς εικονίζεται;

Παύλος: Σωστά, οι εικονομάχοι το ρώτησαν αυτό. Οι Πατέρες απάντησαν: εικονίζεται η Υπόσταση, όχι μια «ανεξάρτητη» ανθρώπινη φύση. Ο Χριστός είναι τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος. Ένα αληθινό ανθρώπινο άτομο, όπως είπε ο Θεόδωρος ο Στουδίτης.

Μαρία: Και το κάλλος Του σε οδηγεί στον έρωτα;

Παύλος: Ναι, στον θεοπρεπή έρωτα. Ο Θεός είναι, λέει ο Καβάσιλας, «μανικός εραστής» του ανθρώπου. Και το βλέμμα Του σε κάνει να καταλάβεις ότι δεν ζεις απλώς, αλλά υπάρχεις επειδή Αυτός σε έφερε από το μηδέν στο είναι.

Νίκος: Ο Χάιντεγκερ έλεγε «γιατί υπάρχει το Ον και όχι το τίποτε». Εδώ… το ερώτημα λες και λύνει από μόνο του.

Παύλος: Σωστά. Το βλέμμα του Παντοκράτορα ξεπερνά τη «μηδενικότητα». Είναι ήρεμο, αλλά γεμάτο ενέργεια. «Ο Πατήρ μου έως άρτι εργάζεται· και εγώ εργάζομαι». Αυτό εκπέμπει η εικόνα.

Μαρία: Και τι ζητά αυτό το βλέμμα;

Παύλος: Την εμπιστοσύνη μας. Να Του δώσουμε την αμαρτία μας. Αυτό γίνεται με την Εκκλησία, με τον ιερέα, που είναι ο μικρός Χριστός ανάμεσά μας. Δεν είναι εύκολο να παραδώσεις την αμαρτία σου· νομίζεις ότι είναι «ατού» σου. Αλλά η αλήθεια είναι ότι μόνο τότε ελευθερώνεσαι.

Νίκος: Οπότε η εικόνα… δεν είναι απλά τέχνη. Είναι κλήση.

Παύλος: Ναι. Μια κλήση έρωτα. Να απαντήσεις στο «Αδάμ, πού ει;» με «εδώ είμαι, Κύριε». Και τότε η εικόνα γίνεται οδός θεώσεως.

Νίκος: Γέροντα, με εντυπωσίασε αυτό που είπατε για την κλίση του κεφαλιού στον Χριστό του Πανσέληνου. Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ έτσι.

Παύλος: Είναι φοβερό μυστήριο. Σκέψου: δεν υπάρχει σε άλλες εικόνες, όπως στον Παντοκράτορα της Σινά. Αυτή η κλίση… τι να σημαίνει; Μια πρόσκληση; Ένας εναγκαλισμός του προσκυνητή; Μια ένδειξη ότι ο Χριστός κατέρχεται στη γη, γέρνει προς εμάς;

Μαρία: Σαν να λέει «Μη φοβάσαι, πλησίασέ με»;

Παύλος: Ναι. Είναι μια υποχώρηση για χάρη μας, ώστε να αντέξουμε να Τον κοιτάξουμε.

Νίκος: Και μετά τα μαλλιά, το πρόσωπο… όλα έχουν μια γεωμετρία.

Παύλος: Σωστά. Όλο το πρόσωπο είναι γεωμετρία, αλλά ιερή. Δεν αποσαρκώνει, κάνει το Άπειρο προσιτό. Θυμήσου τον Μωυσή: «Αν δεις το Πρόσωπό Μου θα πεθάνεις». Ο Άγιος Σιλουανός εν Άθω το έζησε· λίγο παραπάνω αν διαρκούσε το όραμά του, θα πέθαινε.

Μαρία: Άρα τι βλέπουμε στην εικόνα; Την ανθρώπινη φύση ή τη Θεία;

Παύλος: Αυτό ήταν το μεγάλο ερώτημα στην Εικονομαχία. Οι Πατέρες απάντησαν: εικονίζεται η Υπόσταση. Η ανθρώπινη φύση δεν έχει δικό της Πρόσωπο· το Πρόσωπο είναι αυτό του Λόγου, που προσέλαβε την ανθρώπινη φύση. Έτσι ο Χριστός είναι και τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος.

Νίκος: Και η ομορφιά Του… είναι αυτή που σε τραβάει;

Παύλος: Ακριβώς. Το κάλλος κινεί τον έρωτα. Όπως η Σουλαμίτιδα ψάχνει τον Νυμφίο στο Άσμα Ασμάτων. Οι Πατέρες είπαν ότι το άκτιστο φως είναι το ίδιο το κάλλος του Θεού. Και ο Καβάσιλας μιλά για τον Θεό ως «μανικό εραστή» του ανθρώπου.

Μαρία: Έρωτας, λοιπόν, όχι απλώς αγάπη.

Παύλος: Ναι. Και εκεί έρχεται το βλέμμα του Χριστού του Πανσέληνου: εκστατικά μάτια, ήρεμα, αλλά που σε συστέλλουν. Όχι σαν ντροπή ψυχολογική· είναι οντολογική συστολή. Καταλαβαίνεις ότι Αυτός σε έφερε από το μη είναι στο είναι.

Νίκος: Ο Χάιντεγκερ μιλούσε για τη «μηδενικότητα». Εδώ, το βλέμμα καταργεί αυτό το άγχος.

Παύλος: Ακριβώς. Σου δείχνει ότι ο Θεός είναι πέρα κι από το Είναι. Και η ενέργεια Του ξεχειλίζει από την εικόνα.

Μαρία: Κι όμως, όταν φύγεις, λογικά θα έπρεπε να ξεθωριάζει στη μνήμη…

Παύλος: Εκεί είναι το θαυμαστό: δεν ξεχνιέται. Αντίθετα, όσο περνά ο καιρός, δυναμώνει. Σε ελέγχει, σε φέρνει αντιμέτωπο με τον εαυτό σου. Αισθάνεσαι σαν τον Αδάμ που κρύβεται. Και ακούς ξανά τη φωνή: «Αδάμ, πού ει;».

Νίκος: Και τι κάνουμε;

Παύλος: Δυστυχώς, τις περισσότερες φορές λέμε «φταίει κάποιος άλλος». Όπως ο Αδάμ που κατηγόρησε την Εύα. Όμως το βλέμμα Του, πράο και γαλήνιο, δεν μας αφήνει να ησυχάσουμε με αυτήν την απάντηση. Θέλει να μας θεώσει.

Μαρία: Δηλαδή το βλέμμα Του σε κάνει να θέλεις να Του δώσεις τελικά την αμαρτία σου;

Παύλος: Ναι, αλλά αυτό απαιτεί χρόνο. Στην αρχή η «αξιοπρέπειά» μας αντιστέκεται. Ακόμα κι ο Πέτρος αρνήθηκε να Του αφήσει να του πλύνει τα πόδια. Μέχρι να εμπιστευθείς τον Χριστό, δυσκολεύεσαι να Του δώσεις την αμαρτία σου.

Νίκος: Και πώς γίνεται αυτό στην πράξη;

Παύλος: Μέσα στην Εκκλησία, με το μυστήριο της εξομολόγησης. Δεν θα αντέχαμε ποτέ να σταθούμε απευθείας μπροστά στον Παντοκράτορα. Για αυτό έδωσε ο Χριστός τους αποστόλους και τους διαδόχους τους. Ο ιερέας γίνεται μικρός Χριστός. Εκεί δίνεις τον «θησαυρό» σου, την αμαρτία σου, κι Εκείνος σηκώνει το βάρος.

Μαρία: Και τότε…;

Παύλος: Τότε γεννιέται αληθινός έρωτας για τον Νυμφίο Χριστό. Σαν τον άγιο Ιγνάτιο που φώναζε «ο έρως μου εσταύρωται». Σαν τον γερο-Δημά που μετέδωσε το προορατικό χάρισμα στον Άγιο Πορφυρίο και μπροστά στην εικόνα έπεφτε σε έκσταση.

Νίκος: Δηλαδή κάθε φορά που στεκόμαστε μπροστά στον Παντοκράτορα…;

Παύλος: Στεκόμαστε σαν να βλέπουμε τον ίδιο τον Χριστό. Γιατί, κατά τον Δαμασκηνό και τον Θεόδωρο τον Στουδίτη, αυτό που εικονίζεται είναι η Υπόσταση του Θεού Λόγου.

Μαρία: Και μετά; Τι έγινε στην τέχνη;

Παύλος: Ήρθε η Τουρκοκρατία. Ο Θεοφάνης ο Κρης στόλισε το Άγιον Όρος με εικόνες πιο αυστηρές, πιο μοναχικές. Εξέφρασαν τον πόνο του Γένους. Κι όμως, κι αυτές είναι αληθινά αριστουργήματα. Το Πνεύμα όπου θέλει πνει.

Νίκος: Μου κάνει εντύπωση πάντως, Γέροντα, ότι η ομορφιά εδώ δεν φαίνεται σαν διακοσμητικό στοιχείο. Δεν είναι «για να μας αρέσει».

Παύλος: Πολύ σωστά το καταλαβαίνεις. Στην εικόνα αυτή, η ομορφιά δεν είναι καλλωπισμός. Είναι αλήθεια. Γι’ αυτό και δεν ξεθωριάζει, αλλά βαθαίνει μέσα στον χρόνο.

Μαρία: Σαν να έχει μια ενέργεια που συνεχίζει να δρα;

Παύλος: Ακριβώς. Είναι το άκτιστο φως που έγινε χρώμα, γραμμή, μορφή. Και αυτή η ενέργεια είναι που κινεί την ψυχή, την βάζει σε κίνηση έρωτος.

Νίκος: Εδώ, όμως, ο Χάιντεγκερ μιλούσε για την «λήθη του Είναι». Μήπως η εικόνα αυτή είναι τρόπος να θυμηθούμε ξανά το Είναι;

Παύλος: Ακόμη περισσότερο· είναι τρόπος να συναντήσουμε Εκείνον που είναι πέρα από το Είναι. Η εικόνα δεν μας μένει απλώς στο επίπεδο της φιλοσοφικής αναζήτησης· μας φέρνει πρόσωπο με Πρόσωπο.

Μαρία: Αυτό εξηγεί γιατί δεν μπορείς να το ξεχάσεις. Γιατί δεν είναι απλώς ανάμνηση· είναι σχέση.

Παύλος: Ακριβώς. Η σχέση με το βλέμμα Του δεν εξαντλείται. Όσο περνά ο καιρός, σου αποκαλύπτει κι άλλα. Και το σπουδαιότερο: σε καλεί σε μετάνοια.

Νίκος: Αυτό το «Αδάμ, πού ει;»… μοιάζει να συνοψίζει όλη την εμπειρία.

Παύλος: Ναι, γιατί δείχνει πως η ομορφιά Του δεν είναι ουδέτερη. Δεν είναι μόνο θαυμασμός. Είναι κλήση. Σε καλεί να βγεις από την κρυψώνα σου.

Μαρία: Κι αν δεν θέλω να βγω; Αν φοβάμαι;

Παύλος: Τότε ακριβώς λειτουργεί το μυστήριο της Εκκλησίας. Μας δίνεται η δυνατότητα να μιλήσουμε σε έναν άνθρωπο, τον ιερέα, και έτσι να αντέξουμε να πούμε την αμαρτία μας. Γιατί κατευθείαν μπροστά στον Παντοκράτορα ίσως να μη σταθούμε ποτέ.

Νίκος: Άρα η εικόνα, τελικά, δεν είναι μόνο αισθητική εμπειρία. Είναι μυστήριο.

Παύλος: Ναι. Η εικόνα είναι παράθυρο στην Υπόσταση. Κι εκεί ο χρόνος δεν λειτουργεί όπως στον Χούσσερλ, με τα συνεχή «παρόν–παρελθόν–μέλλον». Εδώ το παρόν δεν περνά· μένει, δυναμώνει.

Μαρία: Δηλαδή, στην εμπειρία της εικόνας, καταργείται το πέρασμα του χρόνου;

Παύλος: Καταργείται, ή καλύτερα, μεταμορφώνεται. Το παρόν γίνεται αιώνιο παρόν. Όπως στη Θεία Λειτουργία, όπου μετέχουμε σε γεγονός που συνέβη «μία φορά» στην ιστορία, αλλά κάθε φορά είναι ολοζώντανο, παρόν.