Θρησκεία και επιστήμη Το τέλος μιας άγονης αναμέτρησης

Ο 20ος αιώνας, εποχή συγκρουσιακών αναμετρήσεων θρησκείας και επιστήμης, ορθού λόγου και ενορατικής αναζήτησης, ηθικών απαιτήσεων και γνωσιολογικής αυτοτέλειας, δεν μένει χωρίς την παρέμβαση προσωπικοτήτων που συντελούν στην αναδιοργάνωση του μηνύματος του ανθρωπισμού με σύγχρονους τρόπους έκφρασης.
Ο κορυφαίος γενετιστής Francis Collins θα ανασκευάσει το ζεύγμα θρησκεία-επιστήμη από αντιθετική σε συμφιλιωτική συνύπαρξη. Η θεολογική σκέψη (1) επιστρέφει στο πάνθεον των επιστημών, ως διαλεκτικό μέσο συμπόρευσης του οριστικά γνωστού με το διηνεκώς αναζητούμενο. Ο Fr. Collins, παγκοσμίου κύρους επιστήμονας, σεμνός και συνεπής Χριστιανός, δεν θυσιάζει την επιστημονική του οξυδέρκεια στην άρνηση του μη προφανούς, αλλά καθορίζει με σαφήνεια και θάρρος τις αντενδείξεις μιας απολυταρχικής χρήσης της επιστημονικής γνώσης (2). Είναι επικεφαλής του Human Genome Project (3), ενός από τα πιο μεγαλόπνοα ερεννητικά προγράμματα της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας, με ανυπολόγιστες συνέπειες για την ηθική, οικονομική και κοινωνική ζωή του σύγχρονου ανθρώπου (4). Ένα πρόγραμμα που ασχολείται με την αποκωδικοποίηση και χαρτογράφηση του ανθρωπίνου γονιδιώματος, το οποίο θα επιφέρει θεμελιώδεις ανακατατάξεις στην υπαρξιακή περιπέτεια του ανθρώπου.

Ο κίνδυνος αναγωγής της ανθρώπινης ύπαρξης σε έναν άκαμπτο γενετικό ντετερμινισμό και της ερμηνείας της ανθρώπινης πράξης με όρους μιας νέας βιοχημικής γλώσσας (5), προκαλεί την εγρήγορση της θεολογικής σκέψης.
Το 1989 μία σημαντική ανακάλυψη στο χώρο της ιατρικής γενετικής κάνει διάσημο στη διεθνή επιστημονική κοινότητα τον Fr. Collins. Εργαζόμενος εκείνη την εποχή στο Πανεπιστήμιο του Michigan προσδιορίζει, με την μέθοδο του Positional Cloning, το μεταλλαγμένο γονίδιο που είναι υπεύθυνο για την ασθένεια της κυστικής ίνωσης (6) (Cystic Fibrosis).
Η επιστημονική του αρτιότητα και η χριστιανική του πίστη διατηρούν ανήσυχο το πνεύμα και άοκνη την προσπάθεια για βαθύτερη και πιο αποτελεσματική διάγνωση ασθενειών με σαφές γενετικό υπόστρωμα, όπως της νευροϊνωμάτωσης, της νόσου του Hundington, της πολλαπλής ενδοκρινικής νεοπλασίας τύπου Ι και άλλων σοβαρών ασθενειών.
Το 1993 αναλαμβάνει Director στο National Human Genome Research Institute. Η πρόκληση είναι τεράστια, χρησιμοποιεί την ήπια γλώσσα του Χριστιανού χωρίς υπερφίαλες δηλώσεις και κρίσεις – οι ερευνητικές του προσπάθειες έχουν ως μοναδικό και ανυποχώρητο στόχο να υπηρετήσουν τον άνθρωπο. Τον απασχολούν θέματα κοινωνικής και ασφαλιστικής πολιτικής, όπως η μελλοντική στάση των ασφαλιστικών ταμείων απέναντι σε ανθρώπους με βεβαιωμένες γενετικές ασθένειες, αγωνίζεται για πιο ανθρώπινους και αλληλέγγυους νόμους.
Με σύγχρονες εξελιγμένες τεχνικές, όπως των Single Nucleotide Polymorphism (SNIPs) και των DNA chips, προσπαθεί να εντοπίσει γονίδια πολυπλόκων ασθενειών όπως του διαβήτη, της υπέρτασης και των ψυχιατρικών νοσημάτων, να επιτευχθεί η έγκαιρη διάγνωση και η αποτελεσματική θεραπεία (8).
Η άποψή του για το μεγαλείο του Human Genome Project εκφράζεται στα ίδια τα λόγια του Francis Collins «is going to change everything over the years». Η αγάπη του για τον Θεό και τον άνθρωπο γεμίζει την ψυχή του· στο ετήσιο συμπόσιο για την κυστική ίνωση Βορείου Αμερικής τραγούδησε το «Dare to Dream», εκφράζοντας με την μουσική ευαισθησία του την ελπίδα της επιστήμης και την αισιοδοξία της πίστης.
Ανεξάρτητος από πολιτικές επιρροές και πιέσεις, αντιμετωπίζει τώρα τον σκόπελο των οικονομικών περιορισμών που έχει θέσει η αμερικανική κυβέρνηση στο Human Genome Project. Η χαρτογράφηση κάθε νουκλεοτιδικής βάσης στο ανθρώπινο DNA (9) στοιχίζει στο πρόγραμμα 50 cents, αλλά για την συνέχεια του προγράμματος απαιτείται η μείωση στα 20 cents· ο Fr. Collins προσπαθεί να μειώσει το κόστος στα 10, επιτυγχάνοντας έτσι την επιχορήγηση και για την χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ποντικού (10), που θα επιτρέψει συγκριτικές έρευνες και θα δώσει ανεκτίμητες πληροφορίες για την οργάνωση του γενετικού υλικού.
Η πρόοδος της γενετικής έρευνας προκαλεί όμως και τον σκεπτικισμό του κορυφαίου επιστήμονα· ξέρει ότι η ανακάλυψη ανεπιθύμητων γονιδίων οδηγεί και σε ανεπιθύμητες κυήσεις, και κατά συνέπεια αυξάνει τον κίνδυνο των αμβλώσεων στο όνομα της σύγχρονης γενετικής (11). Το θέμα αυτό τον απασχολεί έντονα, η άποψή του για την έναρξη της ζωής «from the moment of conception» έρχεται πολύ κοντά στην αγιοπατερική σκέψη. Δεν επιθυμεί το μήνυμα του Ηυman Genome Project να είναι η εξουδετέρωση κάθε ηθικής επιφύλαξης για την εξέλιξη της γενετικής (12).
Η γενετική μηχανική σε ανθρώπους, η μεταφορά γονιδίων στο ανθρώπινο γενετικό υλικό, κινδυνεύει να γίνει με ωφελιμιστικά κριτήρια που θα αντιπροσωπεύουν τον ηθικό σχετικισμό της εποχής· για τον λόγο αυτό πρέπει κάθε πειραματική προσπάθεια να γίνει με πολύ αυστηρούς όρους και κανόνες (13).
Το έργο και η σκέψη του Francis Collins εκφράζουν το νέο προβληματισμό που κυοφορείται στο χώρο της σύγχρονης γενετικής και βιοτεχνολογίας, επιστήμες που βρίσκονται στο κατώφλι μιας εποχής μεγάλων ανακαλύψεων με καταλυτικές συνέπειες στην πνευματική και ηθική ωριμότητα του ανθρώπου γιατί, όπως λέει ο ίδιος ο Fr. Collins, «humanity now knows something, only God knew before» (οι άνθρωποι γνωρίζουν τώρα, αυτό που γνώριζε ο Θεός πάντοτε) (14).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
1. Αφιέρωμα στην Θεολογία του περιοδικού Διαβάζω: 251: 1990, ίδιαιτερα το άρθρο του καθηγητού Μ. Ματσούκα: Το μέλλον της Θεολογίας ως ανθρωπιστικής επιστήμης, σσ. 30-36, στὸ ἴδιο τεύχος.
2. Καταπληκτικό το βιβλίο του διάσημου φιλοσόφου της επιστήμης Paul Κ. Feyerabend: Erkenntnis fϋr freie Menschen (Paul Κ. Feyerabend: Γνώση για ελεύθερους ανθρώπους, μτφρ. Γ. Τζαβάρας, εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη 1986).
3. Περισσότερες πληροφορίες για το Human Genome Project στην websιte τον Department of Energy, USA: http: www.e_r.doe.goy[ production/oτher/ hu~ top.html
4. Αρχιμ. Δημητρίου Καλημέρη: Η ευρωπαϊκή εκδοχή του Human Genome Project. “Τριπτόλεμος”, περιοδική έκδοση Γεωπονικού Παν/μίου Αθηνών, Τεύχος 8, 1998. σ.23-26.
5. Jean-Pierre Changeux: L' homme neuronal (Ζαν-Πιέρ Σανζέ: Ο Νευρωτικός Άνθρωπος, μτφρ. Βαγγέλη Μπρίκα, εκδ. Ράππα.), επίσης βλ. την καταλυτική κριτική του Γιώργου Χειμωνά: Ο Λόγος. Μάθημα έβδομο και τελευταίο: Ο Χρόνος και το Σύμβολο, σσ. 15-25.
6. Francίs Collίns: Cystic Fibrosis: Molecular Βίology and Therapeutic Implicatίons. Sciense: 256, 774-779. 1992.
7. ΡαυΙ Berg and Maxine Singer: Dealing with Genes: The Language of Heredity. Blackwell Scientific Publications. 1992. Το προσιτό στον Ελληνα αναγνώστη άρθρο τον Σαράντη Γκάγκον: Διαγνωστική Γενετική, η, Μίllennium, 6, 92- 99, 1997.
8. Β Κ. Suarez, C L Hampe, Ρ Van- Eerdewegh: Genetic Approaches to Mental Dίsorders. American Psychiatric Press. 1994.
9. Το μέγεθος τον ανθρώπινον DNA υπολογίζεται σε 3Χ109 ζεύγη νουκλεοτιδικών Θέσεων, ο δε αριθμος των γονιδίων σε 140.000 βλ. άρθρο μου: Η ευρωπαϊκή εκδοχή... (ο.π. 4).
10. W. Κ. Silvers: The Coat Colors of Mice. Α Model for Mammalian Gene Action and Interaction. Springer, New York 1979 βλ. έπισης το είδικο περιοδικό Mouse Genome. Oxford Universitγ Press.
11. Μητροπολίτου Περιστερίου Χρυσοστόμου-Γερασίμου Ζαφείρη: Αι Αμβλώσεις και η Ορθόδοξος Εκκλησία. Θέσεις και Αντιθέσεις. Θεολογία, 58:185-232, 385-424. 1987.59: 88-120, 246-277, 438-465, 660-771. 1988.60: 7-76. 1989. Από άποψη κανονικού δικαίου βλ. Σ. Τρωϊάνου: Η Άμβλωση στο Βυζαντινό Δίκαιο, Βυζαντιακά, 4, 169-189. Θεσσαλονίκη 1984.
12. Αρχιμ. Δημητρίου Καλημέρη: Μελέτη ζωής. Παράδοση και κατανόηση. Η ορθόδοξη θεώρηση της γενετικής γνώσης. Αθήνα 2002. (Υπό δημοσίευση στα πρακτικά της Διημερίδας Εκκλησία και Πολιτισμός 7-8 Ιουνίου 2002).
13. Αρχιμ. Δημητρίου Καλημέρη: Γονιδιακή Θεραπεία. Από την επινόηση στην διακινδύνευση. Συμβολή στην προληπτική θεώρηση του βιοτεχνολογικού επιτεύγματος. Διδακτορική Διατριβή στο τμήμα Β18 Τεχνολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Αθήνα 2001.
14. Robert Cook- Deegan: The Gene Wars. Science, Politics, and the Ηumαπ Genome. Norton, New York 1994. Gregg Easterbrook: Science and God: Α warming trend? Science 277, 890- 893 (1997).