Τό ὀντολογικό ἐρώτημα στό πεδίο τῶν κοινωνικῶν σχέσεων

0
802

Θεόδωρος . Ζιάκας

 

Τπάντα ρε. Κάθε τι στφύση καστν κοινωνία, πόκειται σὲ ἀκατά­παυστη τροπκαὶ ἀλλοίωση. Στποτάμι τοΓίγνεσθαι εναι δύνατο νμπες γιδεύτερη φορά. Πς μπορομε λοιπν νμιλήσουμε γιντο­λογία καμάλιστα κοινωνική;

χουμε πτν λλη πλευρτν λεατικθέαση τοκόσμου: Ἡ ἀέναη τροπκαὶ ἀλλοίωση (τὸ ἠρακλείτειο γίγνεσθαι) ποτελον ψευ­δαίσθηση. Τίποτα δν κινεται κατίποτα δν λλάζει. κόσμος πλς Εναι. Κι δμοιάζει δύνατο νὰ ὑπάρξει κοινωνικὴ ὀντολογία. λα εναι καλκααώνια θεμελιωμένα.

κοινωνικὴ ὀντολογία τίθεται ς ατημα, πρόβλημα καὶ ἐπίτευγμα, μέσα σὲ ἕναν κόσμο μεικτό, ναν κόσμο συγχρόνως ρακλείτειο καπαρμενίδειο, ποὺ ὑπόκειται στν λλαγή, λλὰ ἔχει κατδυνατότητα τοΕναι κατν διεκδικε.

Μι πρώτη ασθηση τοσυναμφότερου Εναι καΓίγνεσθαι, χουμε στπροσωπικὸ ὑπαρξιακπεδίο. Τὸ ὑποκείμενο πεχθάνεται τὸ ἀπόλυ­το Γίγνεσθαι, τν πόλυτη τροπή, τν λλαγγιτν λλαγή, τν λλαγποδν χει νόημα. πεχθάνεται πίσης τὸ ἐλεατικΕναι, τν πόλυτη κινησία καστασιμότητα. Θέλει κατδύο συγχρόνως, κάτω πτπρίσμα τς λευθερίας του: ν θέλει νεναι, νεναι. ν θέλει νὰ ἀλλάζει, νὰ ἀλλάζει τόσο τν κόσμο σο κατν αυτό του. χει μάλιστα τν παράξενη βεβαιότητα τι δν εναι τρεπτσὲ ὅλη του τν κταση. τι στ«βάθος» τουπάρχει «κάτι» («αυτός» του;) ποδν λλάζει. Πο εναι μοναδικό, νεπανάληπτο καὶ ἀναλλοίωτο. Κάτι μέσ τοῦ ὁποίου μετέχει στΕναι.

Μιδεύτερη ασθηση τοσυναμφότερον Εναι καΓίγνεσθαι χουμε στὸ ἐπίπεδο τς συλλογικς ποκειμενικότητας. Οἱ ἄνθρωποι πάρχουν ς στορικς λότητες, ριζόμενες πτσυλλογική τους τερότητα. Οἱ ἄνθρωποι πάρχουν μέσα σδιαφορετικος πολιτισμούς, σδιαφορετικς παραδόσεις, σδιαφορετικς θνότητες. διατήρηση τς συλλογικς διαιτερότητας δείχνει τι τσυλλογικὸ ὑποκείμενο, νῶ ὑπόκειται στΓίγνεσθαι (οἱ ἄνθρωποι ποτὸ ἀποτελον γεννιονται καπεθαίνουν), μετέχει συγχρόνως στΕναι. μετοχατδν εναι βέβαια πόλυτη, φοῦ ὑπάρχουν θνη καπολιτισμοποὺ ἔχουν ξαφανιστε. σχετικότητα μως δν ναιρετγεγονς τι, νῶ ἀλλάζουν τμέρη, τὸ ὅλον ναπαράγεται.

Πς μετέχει στΕναι; Πς συλλογικὴ ὑποκειμενικότητα θεμελι­ώνεται σ’ ατό; δοτκεντρικὸ ἐρώτημα τς κοινωνικς ντολογίας.

Μιλώντας γικοινωνικὴ ὀντολογία, πρακτικὰ ἐννοομε τι μικοι­νωνικὴ ὁμάδα «θεμελιώνεται» κάπου, «γκυροβολε» σκάτι σταθερό, «λκεται» π’ ατκα«περιστρέφεται» γύρω του. τσι ναπαράγεται. Νικτν θάνατο. μφανίζει διαχρονικταυτότητα. Τί εναι ατπάνω στὸ ὁποο «θεμελιώνεται»; Στὸ ὁποο «προσδένεται»; Καγιατί «πρόσδεση»;

Μὲ ὅρους χρόνου τζήτημα τίθεται ς σχέση «νν καὶ ἀεί». Πς τνν διαστέλλεται σὲ ἀεί;

ναζητομε κάτι πο βρίσκεται στν περιοχτονοήματος; λλπρν πτνόημα λογικκαχρονικά πάρχει τχάος τς ποκειμενικς σημασίας. Τσύνολο τν πρωτογενν καὶ ἀδιαφοροποίητων ντυπώσε­ων, τὸ ἐξ ρισμοῦ ἀκοινώνητο. Ατὸ ὑπόκειται στθεσμιστικὴ ἐπενέρ­γεια τοΚοινοΛόγου, τς γλώσσας κατν συμβόλων, καμετασχηματίζεται σνόημα. Μέσ τονοήματος γίνεται δυνατὴ ἡ «κοινωνικο­ποίηση» τς σημασίας, μέθεξη στπεριεχόμενό της. Μέσ τς διάκρι­σης σημασίας κανοήματος, κδηλώνεται καὶ ἐνεργεται κοινωνικς χαρακτήρας τς νθρώπινης φύσης.

Στχάος τν ρρητων ποκειμενικν ντυπώσεων δν μπορενσταθεκοινωνία. κοινωνία ναδύεται μέσα πτσημασιακχάος μτν πρωταρχικπράξη τς θέσμισης τς σημασίας, μτν μφάνιση ΚοινοΛόγου. Κοινς Λόγος δν περιλαμβάνει μόνο τγλώσσα, τσύμβολα, τος κώδικες πικοινωνίας, λλκαὶ ὁλόκληρο τν κόσμο νοή­ματος, τν ποο μεταφέρουν καὶ ὑποδηλώνουν. κοινωνία πάρχει, ς συγκεκριμένο στορικὸ ὑποκείμενο, φοπροηγουμένως χει θεσμίσει τσημασιακβάση της, φοῦ ἔχει δώσει νόημα στν αυτό της καστπράγματα. Ὁ ἄνθρωπος πάρχει ς ποκείμενο κατπράγματα ς ντικείμενα, φοπρτα χουν μεταγραφεστν κόσμο τς γλώσσας κατν συμβόλων. Μέσα σ’ ατν τν δεδομένο κόσμο, ναν κόσμο νοήματος, γεννιέται ὁ ἄνθρωπος, ργανώνει τς σχέσεις του καπροσπαθε«νζήσει τζωή του». τρόπος πομικοινωνία χει θεσμίσει τσημασιακό της κόσμο εναι «βάση» τς παρξής της.

τρόπος τς σημασιακς θέσμισης, ἢ ἀλλις τρόπος ποὺ ἡ σημα­σία κοινωνεται, διτς ναγωγς της σ νόημα, πακούει σμιποικιλία πρωτότυπων μορφν. Ἡ ἑτερότητα τοτρόπου θέσμισης τς σημα­σίας κφράζεται ς τερότητα ΚοινοΛόγου καγίνεται πτὴ ὡς συλ­λογικὴ ἑτερότητα. κοινωνία-φορέας τοΚοινοΛόγου εναι πάντα συγκεκριμένη καμοναδικκαὶ ἡ ἑτερότητά της συνδέεται μτν τερό­τητα τοΚοινοΛόγου της, ς πρωτότυπου καὶ ἰδιαίτερου τρόπου πραγμάτωσης τς κοινωνικς φύσης τοῦ ἀνθρώπου. Εναι τόσο τδιαφο­ρετικνόημα ατποκάνει να συλλογικὸ ὑποκείμενο διαφορετικὸ ἀπὸ ἕνα λλο (τοῦ ἰδίου εδους, π.χ. θνος πὸ ἔθνος), σο καὶ ὁ τρόπος ποτνόημα, καμέσ ατοῦ ἡ σημασία, κοινωνονται μεταξτν νθρώπων ποτσυγκροτον.

Τσημασιακπεδίο εναι πεδίο ατοθεμελιούμενο, δηλαδδν χει ξω πτν αυτό του τν λόγο τς εδικς ργά­νωσής του. Στν νιση κατανομτς σημασιακς «μάζας» ρθρώνονται δυνάμεις συνοχς, σημασιακς «λυσώσεις», οἱ ὁποες νοποιον, μέσ μις εδικς ατιότητας, τσημασιακσύνολο γύρω πτς «κεντρικς σημασίες», τς σχατες καμὴ ἀναγώγιμες. ντπάντα ντλον τνόημά τους πτνόημα τν κεντρικν σημασιν, ατς τὸ ἀντλον πτν αυτό τους. Στέκουν κεῖ ἀπροϋπόθετες, τελικὰ ἔξω πτν κόσμο τονοήματος, ς «ατία» του κασυγχρόνως «ατία» τοῦ ἑαυτοτους, ς θεσμίζουσες σημασίες.

Μιπρώτη νδειξη γιτφύση τοσημασιακοπεδίου πισημάναμε βάνοντας τδιάκριση μεταξσημασίας κανοήματος, ς «μέσου» γιτμετατροπτς σημασίας σκοινωνούμενη πραγματικότητα: Εναι κοι­νωνικς χαρακτήρας, ἡ ἐκστατικότητα τς νθρώπινης φύσης. Τγεγο­νς τι φορέας τοσημασιακοπεδίου, τὸ ὑποκείμενο, εναι δυναμικσχέσεων καὶ ὄχι τομο - βλμα τς Μηχανικς. Μιλήσαμε πίσης γιὰ ἕνα δεύτερο γνώρισμα τς νθρώπινης φύσης: τὸ ὑποκείμενο θέλει νεναι λεύθερο κασυχντκατορθώνει. Σὲ ἀντίθεση μτὰ ὑλικπεδία, που μάζα κινεται ποχρεωτικκαττσυνισταμένη τν π’ ατς σκου­μένων δυνάμεων, δηλαδκατμία μόνο διεύθυνση, πακούοντας γιτοτο τυφλστν νόμο τς νάγκης (πρς προσδιόριστη διεύθυνση στκβαντικὸ ἐπίπεδο), τσημασιακπεδίο εναι πεδίο λευθερίας. Δοθείσης μις κατευθύνσεως, φορέας του (τὸ ὑποκείμενο) ννοεατομάτως κατν ντίθετη κατεύθυνση. «ξουσίαν καδύναμιν χει νος θέλει ετε πεσθαι ετε ντιστναι», κατά. τν Μάξιμο τν μολογητή. (Τοτο δν σημαίνει πλς λευθερία πιλογς μεταξδεδομένων κατευθύνσεων. Τ« θέλει» δηλώνει κατβάθος ροππρς τν πόλυτη, ν καὶ ἀνέφι­κτη, λευθερία.) Τσημασιακπεδίο διέπεται πτν «ρχαο νόμο τς λευθερίας». χουμε, πομένως, ς «διώματα» τοσημασιακοπεδίου, τνργανικροππρς σχέση μτν λλο κατνργανικροππρς τν λευθερία.

Μπορομε νπαρατηρήσουμε, τώρα, τι ἡ ἐλευθερία συνδέεται μτν παρξη προτύπων. Τπρότυπα εναι προϋπόθεση τς ροπς μας πρς τν λευθερία, τόσο τσχετικὴ ὅσο κατν πόλυτη. Πράγματι, σχετικὴ ἐλευθερία, ἡ ἐλευθερία πιλογς μεταξδεδομένων δυνατοτήτων, ρυθμίζεται πκάποια πρότυπα, χωρς τὰ ὁποα ἡ ἐπιλογδν χει νόημα. ροπή μας δπρς τν πόλυτη λευθερία ρυθμίζεται πίσης ππρότυπα, γιατ συνδέεται μτν περβατικ χαρακτήρα τν ψη­λν προτύπων, μτγεγονς τι ποτελον σύμβολα (καὶ ὄχι προδια­γραφή) νς πάντοτε σύλληπτου δανικο. Τπρότυπα καλύπτουν λο τφάσμα τς νθρώπινης δράσης, ς κριτήρια «τοκαλο, τοῦ ὡραίου κατοῦ ἀληθινο». να σύστημα ναγκν διέπεται πάντα πὸ ἕνα σύστημα «ξιν» (προτύπων). Κάθε ργο διέπεται ππρότυπα. Τπρότυπα προϋποτίθενται πάντα, παρτγεγονς τι μέσα στπραγματικδημιουργικὸ ἔργο συχνμεταβάλλονται καὶ ἀναδιαμορφώνονται. Ἡ ἀνθρώπινη δράση εναι πάντοτε τελεολογικκασ’ ατεχε δίκιο Σωκράτης ποδίδασκε τι ὁ ἄνθρωπος κινεται πτν πιδίωξη τοβελτίστου.

πάρχει, λοιπόν, μιεδικκατηγορία σημασιν ποκατέχουν θέση προτύπων καπαίζουν γιτοτο ναν κεντρικρόλο. «Φύσει καθέσει». να ρόλο θεμελιώδη, ργανωτικό, προκλητικσυνοχς.

Συμπίπτουν τπρότυπα μτς κεντρικς σημασίες πάνω στς ποες θεμελιώνεται κοινωνικθέσμιση τς σημασίας; Ἡ ἀπάντησή μας πρέ­πει νεναι κατ’ ρχν θετική. ν ατὴ ἰσχύει, τότε κοινωνικὴ ὀντολογία μφανίζεται ς λόγος γιτπρότυπα καμάλιστα τπισημαν­τικὰ ἀνάμεσά τους.

προσδιορισμός, τώρα, τν κεντρικν σημασιν, ς σημαινόμενος πδιάφορες κατηγορίες προτύπων, ποικίλων κακατκανόνα ντιθετικν, παντσπαρανοήσεις μονιστικοχαρακτήρα: μονότροπη σημασιακθεμελίωση σὲ ὁρισμένα μόνο, ἢ ἑνς μόνο εδους πρότυπα, κ.λπ. Δυναμικὴ ὄψη τς σημασιακς θέσμισης, μκέντρο τπρότυπα μς δίνει θεώρηση τοΚοινοΛόγου ς σχηματισμοπαραδόσεων. Κατοτο γιατὶ ἡ κοινωνικθεμελίωση τς ποιασδήποτε δραστηριότητας σκάποια πρότυπα, πραγματοποιεται πάντα μτμεσολάβηση τς παράδοσης ποτδιαχειρίζεται. νότητα τοσημασιακοκόσμου μις κοινωνίας, θεωρούμενη πτδυναμικατσκοπιά, μφανίζεται ς ρυθμιζόμενη πσχέσεις μεταξπαραδόσεων. Εναι μ’ αττν ννοια ποὺ ἀληθεύει πρόταση τικυρίαρχη ντολογικπαράδοση παίζει βασικρόλο στσυνοχὴ ἑνς πολιτισμο.

 

 

πτν μελέτη «Ἡ ἔκλειψη τοῦ Ὑποκειμένου», κδ. ρμς 1996.

Ο ζωγραφικός πίνακας ("Ωά") που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Χρήστου Μποκόρου.

πηγή: Αντίφωνο

Σχολιάστε:

Πληκτρολογήστε το σχόλιό σας
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ