Κατερίνα Δ. Χατζοπούλου
Αν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να αγωνιστούμε σήμερα, αυτό είναι η εξυγίανση της νοοτροπίας μας και η καλλιέργεια της ελπίδας για την βελτίωση των πραγμάτων. Από την ελπίδα θα προκύψει και η προσωπική μας προσπάθεια στο μέτρο που ο καθένας θέλει και μπορεί. Βελτίωση των πραγμάτων εννοούμε τον περιορισμό αυτού που απλοϊκά μπορούμε να ονομάσουμε «κακό» (έγκλημα, οικονομική δυσχέρεια, ανεργία, πείνα, πόλεμος, αρρώστια). Όσον αφορά την εθνική μας συγκυρία, έχουμε συνήθως την τάση να προσωποποιούμε ή να συγκεκριμενοποιούμε την αιτία του κακού, να το βλέπουμε σε ανθρώπους και σε ιδεολογίες, στον πολιτικό χώρο, σε ομοεθνείς και αλλοεθνείς. Όμως το κακό, με την έννοια του ανεπιθύμητου, είναι φαινόμενο και είναι πολυπαραγοντικό. Δεν εξαντλείται ούτε σε πρόσωπα, ούτε σε χώρους, ούτε στους δικούς μας, ούτε στους ξένους.
Η χώρα μας είναι μια νεαρή δημοκρατία που βγήκε μέσα από πολλές δυσχέρειες με κόπο και με θυσία. Είναι μια νεαρή δημοκρατία με απότερο πρόγονο, που όλο τον επικαλούμαστε και στην ουσία του μόνο τον αγνοούμε. Και είμαστε και σίγουροι ότι το πράγμα δεν μπορεί να αλλάξει. Οι λόγοι μπορεί να είναι πολλοί. Η Τουρκοκρατία αφενός μας έκανε άσχημο ξεδιάλεγμα. Καμιά φορά φαίνεται πως οι καλοί πεθάναν. Αφετέρου οι εξωτερικοί και εσωτερικοί πόλεμοι που ακολούθησαν, η πείνα, τα ανελεύθερα καθεστώτα και οι ποικίλες προπαγάνδες εξωελληνικής προέλευσης, ο οποίες, έστω και με καλή προαίρεση να πούμε (η προαίρεση είναι κάτι για το οποίο σπάνια έχουμε απτές αποδείξεις) μας άφησαν επίσης δυσάρεστα κατάλοιπα. Ας μην είμαστε λοιπόν αυστηροί με τη χώρα μας ή με το λαό μας ή με μας τους ίδιους ή ακόμη και μ’αυτούς τους πολιτικούς μας για την παρούσα κατάσταση μιας χώρας με τόσο ταραγμένο πρόσφατο παρελθόν. Άλλωστε συμβαίνουν αυτά στις υπαρκτές δημοκρατίες.
Μέσα απ’αυτό το παρελθόν φαίνεται πως φτάσαμε στο να μας διακρίνει αυτός ο διάχυτος πεσιμισμός, η βεβαιότητα για το αδιέξοδο σε ποικίλους βαθμούς, άλλοτε ο θυμός, η βία και η ασέβεια προς το ανθρώπινο πρόσωπο, είτε το δημόσιο, είτε αυτό του απλού πολίτη. Είμαστε πεπεισμένοι για την ανικανότητα των αρχών και την ανεπάρκεια των θεσμών. Μας ευαρεστεί η κατασυκοφάντηση της παιδείας. Η ηθική και πολύπλευρη υποτίμηση του άλλου. Η απαξίωση της νέας γενιάς. Η απαξίωση της προηγούμενης γενιάς. Η απαξίωση της παρούσας γενιάς. Η απαξίωση των παραδοσιακών αξιών. Η δυσπιστία μπροστά σε κάθε αλλαγή και η βεβαιότητα πως τίποτε δεν μπορεί να γίνει. Αυτό όλο συνιστά απαξίωση του ανθρώπινου προσώπου, γιατί μέσα σε όλα απαξιώσαμε και εμάς τους ίδιους και την ίδια την ικανότητα του ανθρώπου να συμβάλλει στη βελτίωση των πραγμάτων.
Ας δούμε όμως πόσο αυτό αδικεί την ιστορία μας, όχι απλά ως λαός, αλλά ως ανθρώπινο είδος. Από την ανακάλυψη του τροχού, που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα, μέχρι την αποκωδικοποίηση του DNA ο άνθρωπος επιδιώκει και συμβάλλει μόνιμα στην βελτίωση της καθημερινότητάς του. Επινόησε την γλώσσα. Έμαθε να μεταχειρίζεται την φωτιά. Οργανώθηκε σε κοινωνίες. Διαμόρφωσε γραπτό και άγραφο νόμο. Κατασκεύασε μοναδικά μνημεία πολιτισμού, που ακομη απορούμε πως έγιναν. Προστάτευσε και μερίμνησε για τα νεότερα μέλη των ομάδων του με αυτοθυσία. Έμαθε να συνυπάρχει και να υποχωρεί, αλλά και να αντιστέκεται. Μελέτησε τους νόμους της φύσης. Παρατήρησε και αποκάλυψε τη λογική πίσω από το ανεξήγητο. Προβληματίστηκε για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Πρότεινε και υιοθέτησε τρόπους ζωής που προωθούν την κοινωνική συνοχή και την αλληλεγγύη. Ανακάλυψε τις αιτίες πλήθους ασθενειών και βρήκε τρόπους για την αντιμετώπισή τους. Ο άνθρωπος κατάφερε τη μεταμόσχευση μυελού των οστών και τις μη παρεμβατικές χειρουργικές μεθόδους. Βρήκε εμβόλια για τις παιδικές ασθένειες. Κατάφερε να πετάει με ασφάλεια (μετά από πολλές πολλές αποτυχίες). Πέτυχε την ηλεκτροδότηση και κατέστησε εφικτή την άμεση παγκόσμια επικοινωνία. Ο άνθρωπος μπορεί σήμερα να προβλέψει τον καιρό και να καταπολεμήσει τον καρκίνο, κάποιες φορές με επιτυχία. Καταγράφει και μελετά την βιοποικιλότητα. Ο άνθρωπος πέτυχε το οκτάωρο με κόπο και με θυσία, που είναι θεσμοθετημένο σε πλήθος χωρών. Κατοχύρωσε τα δικαιώματα του παιδιού. Ταξίδεψε στο σύμπαν. Επιβεβαίωσε την περιστροφή της Γης και την περιφορά της. Και πολλά ακόμη που σήμερα μας φαίνονται δεδομένα και ανεπαρκή και πολύ προβληματικά ακόμη.
Τίποτε από αυτά δεν ήταν εύκολο, ούτε ήταν χωρίς κόστος. Και τίποτε από αυτά δεν το πετύχαμε εμείς προσωπικά. Ήταν άλλοι, σαν εμάς, με προβλήματα και με περιορισμένες δυνάμεις. Εμείς τα παραλάβαμε. Όπως παραλάβαμε και την ίδια την χώρα μας, την ελευθερία του λόγου, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματά μας. Τουλάχιστον οι νεότερες γενιές. Ο άνθρωπος έκανε και κάνει και άλλα πράγματα, είτε ηθελημένα είτε άθελα. Εκείνα που δεν τα αξιολογούμε ως καλά. Εκείνα για τα οποία δεν είμαστε περήφανοι. Όμως αυτά τα ξέρουμε, γιατί βρίσκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στις συζητήσεις μας όλη την ώρα. Είναι πάντα στο επίκεντρο της προσοχής μας. Ίσως γιατί είναι ξένα προς τη φύση μας, γι αυτό και μας ενοχλούν. Αυτό που συνήθως δεν προσέχουμε είναι το αξιοθαύμαστο και ηρωικό παρελθόν και του τόπου μας και του ανθρώπινου είδους, και το απώτερο και το πρόσφατο, που αποδεικνύει το εφικτό του ανέφικτου και την αξιοθαύμαστη ανθρώπινη φύση.
Η ιστορική παρατήρηση αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος μπορεί. Άρα ως Έλληνες και ως άνθρωποι μπορεί και να μπορούμε. Μπορεί να μην ξέρουμε πως, αλλά και μόνη η ελπίδα στο εφικτό της βελτίωσης μας ανοίγει τον δρόμο προς την προσπάθεια. Ο πολιτισμός χτίζεται σταδιακά. Όλοι μπορούν να βοηθήσουν. Ο καθένας από τη θέση που βρίσκεται. Έστω και με την ευγένεια στην καθημερινότητά μας. Έστω και με σκέψεις και συζητήσεις παραγωγικές και όχι μη παραγωγικές. Η γκρίνια δεν θα βελτιώσει τα πράγματα. Αυτό το δοκιμάσαμε. Όπως λένε «γίνε η αλλαγή που θέλεις στον κόσμο». Εμείς έχουμε ευθύνη για το τί θα αφήσουμε. Το τί παραλάβαμε είναι δώρο. Κανείς δεν μας το χρωστούσε, με την έννοια της ανταπόδοσης. Είναι απόρροια της μεταφυσικής αγάπης. Της αγάπης που δίνει χωρίς να παίρνει υλική απολαβή. Αυτών που έδωσαν και δεν πήραν πίσω τίποτε. Τίποτε υλικό. Συνήθως υπάρχει τουλάχιστον ένας απ’αυτούς μέσα σε κάθε ελληνικό σπίτι. Και στρατιές ολόκληρες στα εδάφη που κατοικούμε.
πηγή: Aντίφωνο
Είναι ένα όμορφο κείμενο που αδικείται, μόνο, από την εισαγωγή του: «Αν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να αγωνιστούμε σήμερα, αυτό είναι […]».
Αδικείται, διότι απλούστατα το τι_ π ρ έ π ε ι_ να κάνουμε το_ γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε_ όλοι – ακόμα και όταν υποστηρίζουμε πως δεν το γνωρίζουμε…
[b]Το πρόβλημα, οπότε, έγκειται στο ότι δεν κάνουμε όλες τις φορές αυτό το οποίο γνωρίζουμε πως πρέπει να κάνουμε.[/b]
Υπάρχει – από κει και πέρα – ένα και μόνο σημείο, μέσα στο κείμενο, ως προς το οποίο περιορίζομαι να… επιφυλάσσομαι: «[Ο άνθρωπος] παρατήρησε και αποκάλυψε τη λογική πίσω από το ανεξήγητο.» Αν τυχόν αυτό, θέλω να πω, υποδηλώνει μια πεποίθηση ότι [i]«τα πάντα εξηγούνται»[/i], τότε εγείρω αντίρρηση.
Στον μύχιο πυρήνα του, το πρόβλημα της [i]πατρίδας[/i] μας, το πρόβλημα της [i]εποχής[/i] μας, είναι (ισχυρίζομαι) το [i]διαχρονικό[/i] πρόβλημα του [i]κόσμου[/i] μας: Το Πρόβλημα του Κακού. Θεωρώ, λοιπόν, [b]προσφυή[/b] την α π λ ό τ η τ α διά της οποίας το παρόν κείμενο περιστρέφεται γύρω απ’ αυτό το σημείο.
Το πρόβλημα με το… πρόβλημα αυτό, ωστόσο, είναι πως προβαίνει αξεδιάλυτο: Στον πυρήνα του διαλανθάνει – απροσπέλαστο – το «μυστήριο» της «ανομίας».
Το μόνο που μπορούμε – νομίζω – να προσθέσουμε, πέρα απ’ τη συνειδητοποίηση αυτή, είναι την μακροϊστορική παρατήρηση ότι το φαινόμενο της ανομίας, πάντως, [i]διευρύνεται[/i] ή [i]περιορίζεται[/i] σε ευθεία (κάθε φορά) συνάρτηση με το αν η “ηγούμενη” του κόσμου “συνείδηση” αποδίδει, σ’ αυτόν, ένα νόημα «φυσικό» ή «μεταφυσικό».
Όπως οξυδερκέστατα επισημαίνεται στο παραπάνω γραπτό, η χειρονομία τής (πιθανώς ανανταπόδοτης) προσφοράς / δημιουργίας εκδηλώνει μια [b]μεταφυσικά[/b] – κ α ι_ μ ό ν ο – σημασιοδοτούμενη βούληση.
Ευχαριστώ για το σχόλιό σας, για το αν τα πάντα εξηγούνται μπορούμε ίσως να είμαστε μόνο αγνωστικιστές. Οι ιδιότητες που έχει το ήλεκτρο για παράδειγμα ή η έκλειψη ηλίου ήταν μη εξηγήσιμα στο παρελθόν, οι σεισμοί και άλλα και όλες οι λάθος απαντήσεις που είχαμε για όλα αυτά δείχνουν ένα μόνο πράγμα: ότι ο άνθρωπος δεν σταματάει να ρωτάει ακόμη και όταν οι απαντήσεις του δίνονται ή είναι δεδομένες για την κοινωνία στην οποία ζει.
Το κακό είναι πράγματι υποτονισμένο στο κείμενο γιατί πάνω του είναι στραμμένα μονίμως όλα τα φώτα έτσι κι αλλιώς. Όσο για το τί πρέπει να κάνουμε συμφωνώ ότι είναι γνωστό, αλλά ή εύρεση του τρόπου για την σταδιακή αλλαγή της νοοτροπίας (της εγκατάλειψης και της αίσθησης ότι η δυσκολία είναι απροσπέλαστη) ίσως βρίσκεται στην παρατήρηση και όλων των καλών πραγμάτων που πέτυχε η ανθρωπότητα, όλων αυτών που θεωρούνται υπεράνθρωπα. Ακόμα και εν αγνοία της, ακόμα και μη συνειδητά και συχνά με πρωταγωνιστή τον μέσο άνθρωπο.
Ναι, μια μεταφυσικά σημασιοδοτούμενη βούληση, έναν προσανατολισμό παράλληλα και προς την αυτοεπιβίωση και προς την αυτοθυσία. Και όλο αυτό δεν είναι κανονιστικό. Απορρέει από τα δεδομένα.
Κυρία Χατζοπούλου,
οι αρνητικές εμπειρίες με τους συνανθρώπους μου γίνονται όλο και πιο πολλές. Μετά από κάθε καινούριο αρνητικό βίωμα θέτω πάντα στον εαυτό μου την ίδια ερώτηση: μα δεν είναι ο άνθρωπος αυτός στον οποίο οφείλω το νοσοκομείο που με περιθάλπτει, ή το βιβλίο που διαβάζω και μου δίνει χαρά, ή το σχολείο που πηγαίνουν τα παιδιά, κι όλα αυτά που εσείς πολύ ωραία αναφέρατε. Ποια θα ήτανε η διαφορά μου από τα ζώα, αν δεν είχανε δουλέψει για την πρόοδο αιώνες ολόκληρους άλλοι του είδους μας; Πόσα αποτυχημένα πειράματα έκανε ο Εντισον μέχρι να φτάσω εγώ στο σημείο να πατάω έναν διακόπτη και να έχω φως; Άλλοι δούλεψαν κι άλλοι ίδρωσαν για να ζω εγώ όπως ζω σήμερα. Πως λοιπόν γίνεται να υπάρχει το κακό, το αρνητικό, το άσχημο;
Δίνω δυο εξηγήσεις σε αυτήν την ερώτηση, αρχικά ότι το καλό και το κακό συνυπάρχουνε σε ένα άτομο (κάποιος γείτονας π.χ που κάνει σε μένα πολύ κακό, κάνει στο παιδί του καλό ή κάνει καλό στον σύλλογο που ανήκει, ή στο κόμμα του, ή στην εκκλησία του) και η δεύτερη ότι ακόμα και το ανήθικο ή το κακό προώθησαν την εξέλιξη. Πόσοι από τους δήθεν “ήρωες” της Ιστορίας δεν ήτανε απλά σφάχτες; Από που είχε ο Φειδίας π.χ τα χρήματα να μεγαλουργήσει;
Αυτό που σήμερα άπονα θαυμάζουμε, ήτανε ηθικά σωστό κάποτε; Πως έβλεπαν τον Μέγα Αλέξανδρο οι σύγχρονοί του Πέρσες; Αν ήμουνα Πέρσης και οι Μακεδόνες μού σκότωναν τον γιο ή μου έκαιγαν το σπίτι, σίγουρα δεν θα το ονόμαζα αυτό που έκαναν καλό. Αλλά εγώ ζω 2.000 χρόνια αργότερα, δεν είμαι Περσίδα, αλλά από την Ελλάδα και έτσι μπορώ να δώσω στην ίδια πράξη άλλο νόημα.
Αυτό που για μια περσίδα μάνα θα ήτανε δολοφονία του γιού της, αυτό το ίδιο εγώ (έμαθα να;) το λεω, ο Αλέξανδρος μετέδωσε το ελληνικό πνεύμα σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο. Δεν ξέρω αν ξέφυγα και πάλι από το θέμα…
Είναι αλήθεια πως η λύση στο πρόβλημα του κακού, που όπως παρατηρείτε κι εσείς είναι υποκειμενικό συγχρονικά και διαχρονικά και διαπολιτισμικά και διανθρώπινα, είναι πέρα από τους στόχους του άρθρου, το οποίο προσπαθεί απλά να δείξει πως το καλό στον κόσμο (με ή χωρίς εισαγωγικά) είναι τουλάχιστον ισάξιο και ισοδύναμο. Το κακό, σύμφωνα και με τις επιστήμες και με τις θρησκείες, είναι νόσημα ή έτσι πρέπει να το δούμε αν θέλουμα να απαλλαγούμε από αυτό σε βάθος χρόνου, να παρηγορηθούμε προσωρινά και να δικαιολογήσουμε τους συνανθρώπους μας και εμάς, κατά το μέτρο του δυνατού. Η Κοινωνιολογία και η Ψυχολογία είναι επιστήμες που πρόσφατα αποσπάστηκαν από την μητέρα Φιλοσοφία, σε σχέση με την Ιατρική ή τα Μαθηματικά. Τα προβλήματα των διαπροσωπικών σχέσεων είναι μέρος αυτής της κοινωνικής παθογένειας που μας προσβάλει όλους σε ποικίλους βαθμούς. Έχω καμιά φορά την αίσθηση ότι αυτά τα προβλήματα έχουν την έκταση που είχε η τερηδόνα στον Μεσαίωνα. Ωστόσο οι άνθρωποι επιβίωναν και τότε όπως και τώρα. Νόμίζω ότι θα μας έρθουν καλύτερες μέρες, δεν ξέρω αν θα προλάβουμε να τις δούμε, μπορούμε όμως να βοηθήσουμε γι αυτές. Έτσι κι αλλιώς αυτό κάνουμε ακόμη και ασυνείδητα. Το είδος θα συνεχιστεί και θα ζήσει καλύτερα (πλην απροόπτου συντελείας) και ίσως δεν είναι τυχαίο ότι αυτό συμβαίνει μόνο στον άνθρωπο, που υποδηλώνει την ποιοτική διαφορά του σε σχέσης με την υπόλοιπη κτίση, όπως αναφέρετε κι εσείς. Το θέμα είναι ότι οι θρησκείες διασώζουν και την ανθρώπινη μοναδικότητα. Δεν είμαστε απλά μέρος ενός πειράματος στο οποίο θα θυσιαστούν όλοι οι προηγούμενοι για να ζήσουμε εμείς σε μια ελεύθερη χώρα σε σπίτια με υποδαπέδια θέρμανση. Ο καθένας είναι μοναδικός. Πασιφανές και επιβεβαιωμένο και επιστημονικά πλέον. Και για τον καθένα από μας φτιάχτηκε το σύμπαν. Το κακό μοιάζει πράγματι να είναι κινητήριος δύναμη του πολιτισμού. Είναι ο λόγος για τον οποίο ο άνθρωπος αγωνίζεται. Όταν το κακό το διαπιστώνει στον συνάνθρωπό του και πληγώνεται, μπορεί να είναι σίγουρος πως και ο άλλος συνήθως δεν είναι σε καλύτερη μοίρα. Ίσως αυτό δεν είναι ακριβώς παρήγορο, αλλά είναι συνήθως πολύ αληθές.