Ισοκράτης
Ο Νικήτας Χωνιάτης, που έζησε ο ίδιος τα δραματικά αυτά γεγονότα, εθρήνησε την πτώση της βασιλεύονσας: «Ω πόλις, πόλις, πόλεων πασών οφθαλμέ, άκουσμα παγκόσμιον, θέαμα υπερκόσιον, εκκλησιών γαλουχέ, πίστεως αρχηγέ, ορθοδοξίας ποδηγέ, λόγων μέλημα, καλού παντός ενδιαίτημα!... Τίνι ομοιώσω σε; ότι εμεγαλύνθη ποτήριον συντριβής σου, Ιεριμίας φησίν ο φιλόδακρυς την πάλαι Σιών κοπτόμενος...».
Ο Νικήτας Χωνιάτης εθρήνησε. Ωστόσο, με την πτώση της Βασιλεύουσας σημειώθηκε κάτι παράδοξο και θαυμαστό. Η αυτοκρατορία που, έχοντας έδρα της την Κωνσταντινούπολη, είχε χάσει σχεδόν τα πάντα, αναγεννήθηκε όταν έχασε την Κωνσταντινούπολη. Θυμάμαι πάντοτε τα λόγια που μου έλεγε ο δάσκαλός μου, όταν στο έτος 1417 μου εξήγησε το θαύμα τούτο. Οι Έλληνες — έτσι μου έλεγε — είχαν ανάγκη από μία μεγάλη συγκίνηση για να ξυπνήσουν πάλι η ένδοξη πόλη του Κωνσταντίνου τους είχε χαλάσει- ήταν υπερβολικά ωραία, και όταν παραδίνεσαι στην ομορφιά η ίδια η ομορφιά σε τιμωρεί που της δίνεσαι ολόκληρος, ναρκώνει τα μέλη σου, αποχαυνώνει την ψυχή και το κορμί σου. Παραδομένοι στην όμορφη Κωνσταντινούπολη, υπερήφανοι που την είχαν δική τους, ξέχασαν οι Έλληνες ότι η αυτοκρατορία πρέπει να κρατιέται από τις άκρες της και όχι μονάχα από το κέντρο, Αλλά οι άκρες είχαν παραμεληθεί και χαθεί` μαζί τους, είχε χαθεί η χώρα ολόκληρη.....................
............Λένε ( το διάβασα σ' ένα Ιταλικό χειρόγραφο ) ότι ένας ευγενής Έλλην, ο Θεόδωρος Τορνίκης, όταν άκουσε την είδηση ότι η Κωνσταντινούπολη ελευθερώθηκε κ' ήταν πάλι στα χέρια του δικού μας αυτοκράτορας πέθανε από τη λύπη του. Πριν πεθάνει, είπε κλαίγοντας: Οϊμέ, αυτό είναι η καταστροφή της Χριστιανωσύνης! Οι γύρω του απόρησαν και του είπαν: Τι λες, κύριε; Ανακτήσαμε την πατρίδα μας κ' εσύ κλαις; Κι ο Τορνίκης απάντησε: Δεν κλαίω χωρίς λόγο` τώρα που ανακτήθηκε η Κωνσταντινούπολη, όλοι οι γενναίοι, μαζί με τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, θα μεταφέρουν εκεί την έδρα τους, και ενώ έως τώρα πολεμούσαν τούς Τούρκους θα παραδοθούν στις απολαύσεις που προσφέρει η Πόλη και θα πάψουν ν' ασκούνται στα όπλα έτσι οι Τούρκοι θα καταλάβουν την ασιατική χώρα και με τον καιρό θα διαβούν τα στενά και θα πάνε στην Ευρώπη, και θα κατακτήσουν την ίδια την Κωνσταντινούπολη και ολόκληρη την αυτοκρατορία μας.
Ο δάσκαλός μου έβρισκε ότι ο Θεόδωρος Τορνίκης είχε δίκιο. Ωστόσο, νομίζω ότι αν η προφητεία βγήκε σωστή, το αίτιο που είχε αποτέλεσμα την απώλεια των ασιατικών κτήσεων δεν ήταν εκείνο που είδε ο Θεόδωρος Τορνίκης. Άλλωστε, πριν οι Λατίνοι κατακτήσουν την Κωνσταντινούπολη, μπορεί η ομορφιά της να είχε κάνει ορισμένους αυτοκράτορες να χάσουν το σφρίγος τους και να παραμελήσουν τις “άκρες”.
Τώρα, η Βασιλεύουσα είχε πάψει νά 'χει την ίδια πλούσια υλική ομορφιά, οι σταυροφόροι έπεσαν επάνω της σαν βάρβαροι, και ο ίδιος ο έξοχος χρονογράφος τους
ο πρωτοστράτωρ της Καμπανίας Γοδοφρείδος Βιλλαρδουίνος ομολογεί ότι, εκτός από τις πυρπολήσεις, έγιναν και φοβερές λεηλασίες και άλλες καταστροφές. Περιγράφοντας διεξοδικά τις λεηλασίες που έγιναν, καταλήγει στη φράση: «Και ο Ζοφρουά ντε Βιλ - Αρντουέν, ο μαρεσάλος της Καμπανίας» ( δηλαδή ο εαυτός του ) «μαρτυρεί στ' αλήθεια ότι, όσο έφθανε η γνώση του, αφότου άρχισαν οι αιώνες, δεν είχαν ποτέ κερδηθεί τόσα πράγματα σε μια πόλη». Κ' έγιναν, αργότερα, κι άλλες καταστροφές. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έχασε, βέβαια, τις ασιατικές κτήσεις, και στο τέλος της βασιλείας του οι Τούρκοι είχαν πλησιάσει την Κωνσταντινούπολη, αλλά δεν φταίει γι' αυτό η ναρκωτική ομορφιά της Βασιλεύουσας. Ο Μιχαήλ δεν παραμέλησε την Ασία, επειδή παραδόθηκε στην ομορφιά της. Την παραμέλησε – ενώ ήξερε τη σημασία της, κ' ήταν ο τελευταίος αυτοκράτωρ που (όπως λέει ο Παχυμέρης) “τας άκρας ωχύρου” της Ασίας – γιατί, από το έτος 1261 που μπήκε στη Κωνσταντινούπολη, ως το έτος 1282 που πέθανε, απορροφήθηκε απόλυτα από την ανάγκη ν' αντιμετωπίσει τους φοβερούς κινδύνους που αδιάκοπα τον απειλούσαν από τη Δύση και το Βορρά.
Και από ποιους δεν είχε να προφυλαχθεί ο Μιχαήλ Παλαιολόγος!
Π. Κανελλόπουλος, “Γεννήθηκα το 1402”, Αθήνα 1957.