Συμμετοχική δημοκρατία

0
609

Νίκος Κ. Κυριαζής, Αν. καθηγητής στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, συγγραφέας  

Ο λαός να εκφράζει συνεχώς την άποψή του για τα θέματα που τον αφορούν 

Το δημοψήφισμα χρησιμοποιείται συχνά σε ομόσπονδα κράτη, ελάχιστα στη χώρα μας 
Η συμμετοχική ή άμεση δημοκρατία γεννήθηκε και ολοκληρώθηκε στην αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα. Χάρη στη συμμετοχική δημοκρατία έχουμε την παγκόσμια κληρονομιά στις τέχνες και στα γράμματα, όπως τον Επιτάφιο του Περικλέους, λόγους των ρητόρων όπως ο Δημοσθένης, ο Ισοκράτης κ.ά. 

Η συμμετοχική δημοκρατία δεν έπαψε να εφαρμόζεται σε μερικά καντόνια της Ελβετίας και μερικές πολιτείες των ΗΠΑ, όπως στην πολυπληθέστερη, την Καλιφόρνια, αλλά κερδίζει παντού έδαφος, όπως π.χ. με την ενέργεια τουλάχιστον 30 δημοψηφισμάτων στην Ιταλία την τελευταία δεκαετία, την υιοθέτηση μορφών συμμετοχικής δημοκρατίας στη Βαυαρία, πρόσφατα δημοψηφίσματα σε Γαλλία, Ολλανδία και Ιρλανδία. 
Αντίθετα, η Ελλάδα όπου γεννήθηκε η συμμετοχική δημοκρατία, παρουσιάζει σήμερα σοβαρό δημοκρατικό έλλειμμα, με ένα και μοναδικό δημοψήφισμα από το 1974, εκείνο για το πολιτειακό το 1975. Τα προβλήματα της έμμεσης Δημοκρατίας ως τρόπου διακυβέρνησης είναι πολλά και γνωστά. 
Πρώτον, δεν γνωρίζουμε ακριβώς τις προτιμήσεις των πολιτών ως προς το είδος και την ποσότητα των δημοσίων αγαθών που μας προσφέρει ο δημόσιος τομέας. Ετσι, πιθανόν σε ορισμένα να υπάρχει υπερπροσφορά, σε άλλα έλλειψη. 
Δεύτερον, ως θέμα οικονομικής δημοκρατίας, δεν γνωρίζουμε τις προτιμήσεις των πολιτών σε σχέση με το ύψος της φορολογίας που απαιτείται γι΄ αυτά και φυσικά σε σχέση με την ποιότητά τους. Η φορολογία είναι καθαρά ανταποδοτική, οπότε πρέπει να τεθούν ερωτήματα όπως: «Είμαστε διατεθειμένοι να καταβάλουμε περισσότερους φόρους για το δημόσιο αγαθό παιδεία ή θα προτιμούσαμε μείωση της φορολογίας για περισσότερο διαθέσιμο εισόδημα, ώστε να μπορούμε να επιλέξουμε μόνοι μας περισσότερο από το ιδιωτικό αγαθό παιδεία»; 
Η φοροδιαφυγή στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες ερμηνεύεται από πολλούς οικονομολόγους (και εμένα) ως αντίδραση και μη ικανοποίηση των πολιτών από το ύψος της φορολογίας σε σχέση με την ποιότητα και ποσότητα των δημοσίων αγαθών. Ως παράδειγμα: 
Αν η δευτεροβάθμια δημόσια παιδεία είναι τόσο κακή και ελλιπής ώστε να χρειάζονται φροντιστήρια (ιδιωτική παιδεία) για να εξασφαλιστεί η επιτυχία στις πανελλαδικές, τότε οι πολίτες γονείς, δρώντες ορθολογικά, έχουν κίνητρο να φοροδιαφύγουν, για να έχουν μεγαλύτερο διαθέσιμο εισόδημα ώστε να πληρώσουν τα έξοδα του φροντιστηρίου. Το ίδιο ισχύει για την περίθαλψη όταν χρειάζεται «φακελάκι». Ουσιαστικά, αυτό που γίνεται στις έμμεσες (αντιπροσωπευτικές) δημοκρατίες είναι πως τα υποψήφια κόμματα παρουσιάζουν έναν «κατάλογο προτιμήσεων» (τα προγράμματά τους) από τους οποίους οι πολίτες καλούνται να επιλέξουν εκείνο που προτιμούν (άρα είναι πιο κοντά στις δικές τους προτιμήσεις). Το βασικό πρόβλημα είναι βέβαια πως οι κατάλογοι αυτοί είναι εξαιρετικά γενικοί και αόριστοι και δεν υπάρχει καμία εξασφάλιση πως το κόμμα που θα εκλεγεί θα τους τηρήσει. Ο πολίτης-ψηφοφόρος δεν έχει καμία δυνατότητα αντίδρασης (εκτός βέβαια από τη φοροδιαφυγή και την παθητική στάση) αν μια κυβέρνηση αθετήσει τις υποσχέσεις της, εκτός βέβαια από να την καταψηφίσει στις επόμενες, συνήθως μακρινές, εκλογές. 
Σε χώρες που ισχύουν, αντίθετα, η πρωτοβουλία και η ανάκληση και σε οικονομικά θέματα, οι πολίτες έχουν δυνατότητα να κάνουν σαφείς τις προτιμήσεις τους και να «τιμωρήσουν» εκλεγμένους «άρχοντες» που αθετούν τις υποσχέσεις τους ή έχουν υποπέσει σε αδικήματα όπως δωροληψία κ.λπ. Σε θέματα «οικονομικής δημοκρατίας» είναι πολύ γνωστή η πρωτοβουλία 13, στην πολιτεία της Καλιφόρνια το 1978, 
όπου οι ψηφοφόροι αποφάσισαν μείωση της φορολογίας και ταυτόχρονη μείωση των δημόσιων υπηρεσιών και αγαθών. Αυτή η πρωτοβουλία έκανε σαφείς τις προτιμήσεις των πολιτών ως προς το ύψος των δημοσίων αγαθών (υπήρχε υπερπροσφορά) και την προτίμηση προς περισσότερο διαθέσιμο εισόδημα. 
Τρίτον, το γνωστό πρόβλημα εντολέα εντολοδόχου, με την κυβέρνηση τυπικά εντολοδόχο του εντολέα-πολιτών αλλά ουσιαστικά τα άτομα που την αποτελούν να ακολουθούν δικούς τους στόχους. Εμπειρικές μελέτες έχουν δείξει πως η διόγκωση του κρατικού τομέα προκαλεί τον «εκτοπισμό» του ιδιωτικού τομέα με αρνητικές συνέπειες για την οικονομική ανάπτυξη και πως το φαινόμενο αυτό συνδέεται με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. 
Επίσης, εμπειρική μελέτη με βάση τα ελβετικά καντόνια (όπου σε μερικά ισχύει η άμεση και σε άλλα η αντιπροσωπευτική δημοκρατία) έδειξε την υπεροχή των πρώτων ως προς την επίδοση σε οικονομική ανάπτυξη, τάξης μεγέθους 10%-15%. 
Αλλες μελέτες δείχνουν την υπεροχή της άμεσης δημοκρατίας ως μέσου καταπολέμησης της διαφθοράς, μεγαλύτερης διαφάνειας κ.λπ. 
Με βάση τα παραπάνω, γίνεται φανερό πως η σημερινή Ελλάδα που γέννησε τη Δημοκρατία (και την άμεση) παρουσιάζει τώρα πολύ σημαντικό δημοκρατικό έλλειμμα. 
Ομως η συμμετοχική δημοκρατία σχετίζεται και με την εξέλιξη των θεσμών. Για να χρησιμοποιήσω όρους θεωρίας παιγνίων έχουμε ένα συνεχές παίγνιο, όπου οποιοσδήποτε πολίτης μπορεί να αναλάβει νομοθετική πρωτοβουλία, με αποτέλεσμα το σύνολο των υπαρχόντων «στρατηγικών» σε κάθε φάση του παιγνιδιού να εμπλουτίζεται συνεχώς και περισσότερο από ό,τι σε μια αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όπου υπάρχει «μονοπώλιο» νομοθετικής πρωτοβουλίας από την εκάστοτε κυβέρνηση. Με τη διαδικασία των ψηφισμάτων από τους πολίτες επιλέγονται ορισμένες από τις υπάρχουσες στρατηγικές που συνδέονται με συγκεκριμένους (συχνά νέους) θεσμούς. 
Η διαδικασία συνεχίζεται σε κάθε φάση του «παιγνίου», με τις «καλές» (ή «σωστές» στην εφαρμογή τους στρατηγικές (και τους θεσμούς που συνδέονται με αυτές) να διατηρούνται, και τις «κακές» (ή μη αποτελεσματικές) να καταργούνται. 
Δεν υποστηρίζω ότι η συμμετοχική δημοκρατία οδηγεί πάντα σε καλύτερα αποτελέσματα. Εχει όμως τη δυνατότητα να το κάνει και γιατί υπάρχουν συνολικά περισσότερες στρατηγικές προς επιλογή (άρα και η πιθανότητα να βρεθούν ανάμεσά τους καλές και αποτελεσματικές αυξάνεται) αλλά και για τους λόγους που εξέθεσα πιο πάνω. 
Ωστόσο, δεδομένου ότι η συμμετοχική δημοκρατία είναι ένα συνεχιζόμενο παιχνίδι, δίνει τη δυνατότητα συγκερασμού συμφερόντων διαφορετικών ομάδων, δυνατότητα «αποζημίωσης» των χαμένων του παιγνίου από τους κερδισμένους, μεταβάλλοντας το παίγνιο σε «παίγνιο συνεργασίας» αντί μηδενικού αθροίσματος. Τα παίγνια συνεργασίας (cooperative games) συνήθως αυξάνουν τη συνολική ευημερία των συμμετεχόντων.  Πιστεύω πως η σημαντικότερη δημόσια συζήτηση που πρέπει να γίνει είναι για το είδος της δημοκρατίας που επιθυμούμε. Η άμεση δημοκρατία δεν μπορεί να εξαντλείται σε ευκαιριακά, αραιά δημοψηφίσματα. Εχει νόημα μόνο ως συνεχιζόμενη μορφή ενεργής συμμετοχής των πολιτών στα θέματα που τους αφορούν, τότε αποτελεί και μορφή εκπαίδευσης των πολιτών στην πολιτική, όπως ακριβώς γινόταν και στην αρχαία Αθήνα. Ετσι, η πιο σοβαρή συζήτηση για τροπολογία του Συντάγματος είναι εκείνη για την εφαρμογή της άμεσης δημοκρατίας, με εισαγωγή και των άλλων δύο βασικών στοιχείων που τη συνθέτουν, τη νομοθετική πρωτοβουλία των πολιτών και την ανάκληση. 

 

πηγή:  ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ - Τεύχος 04/4/2009
 

Σχολιάστε:

Πληκτρολογήστε το σχόλιό σας
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ