Η λέξη εκμετάλλευση δηλώνει την χρησιμοποίηση κάποιου δούλου, εργάτη ή γενικά ανθρώπου με αθέμιτο τρόπο και σκοπό το κέρδος. Η λέξη μας πηγαίνει πολύ πίσω στα αρχαία μεταλλωρυχεία του Λαυρίου και των νησιών του Αιγαίου. Εκεί οι μεταλλωρύχοι εργάζονταν με πενιχρή αμοιβή κάτω από αντίξοες συνθήκες και με κίνδυνο τη ζωή τους που προερχόταν από την έλλειψη αέρα, τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις, τις καταρρεύσεις των στοών, τις ενδεχόμενες πλημμύρες από καταιγίδα ή την παρουσία υδάτινου ορίζοντα.
Οι μεταλλωρύχοι τις περισσότερες φορές χωλοί, στραβοκάνηδες, μαυριδεροί, μικρόσωμοι ή άλλες φορές άπλυτοι, αναψοκοκκινισμένοι από την επεξεργασία των μετάλλων στη φωτιά περιθωριοποιήθηκαν και στην προφορική λαϊκή παράδοση χαρακτηρίζονταν ως τελώνια, δαίμονες, καλικάτζαροι, κατσικοπόδαροι, κατσίβελοι, καταχανάδες. Ο θεός των μεταλλουργών και της φωτιάς ο Ήφαιστος είχε αναπηρία στα πόδια, τη γνωστή νόσο των μεταλλωρύχων. Γι’ αυτό και οι θεοί τον πέταξαν από τον Όλυμπο και αυτός εγκαταστάθηκε στην Λήμνο. Πολλές φορές οι μεταλλωρύχοι και οι μεταλλουργοί αντιμετωπίστηκαν ως αποδιοπομπαίοι τράγοι σε κλειστές κοινωνίες ή άλλοτε τους αποδόθηκαν τα χαρακτηριστικά του μάντη, του μάγου, του γόητα και του φαρμακού. Μέχρι τις μέρες μας σιδηρουργοί ή συλλέκτες σιδερικών και μετάλλων είναι οι παρίες Ρομά.
Όλοι αυτοί οι κοινωνικοί αποκλεισμοί έχουν την καταγωγή τους και απηχούν την προσπάθεια των αριστοκρατικών Οίκων της αρχαιότητας να ελέγξουν και να εκμεταλλευτούν το προϊόν της εργασίας των μεταλλωρύχων και των συντεχνιών τους, ώστε να γίνουν οικονομικά ισχυροί δημιουργώντας μεγάλα θησαυροφυλάκια και οικονομική ισχύ. Την εξέλιξη αυτής της διαδικασίας κατά τα κλασικά χρόνια τη συναντάμε στη Δήλο, κέντρο της Δηλιακής Συμμαχίας όπου βρίσκονταν τα θησαυροφυλάκια των πόλεων-κρατών του συνασπισμού που εδραίωσε την Αθήνα του 5ο π.Χ. αιώνα. Αντίστοιχα, τα μεταλλεία Χρυσού του Παγγαίου οδήγησαν στην ακμή της την Μακεδονική Δυναστεία με τον Φίλιππο Β’ και χρηματοδότησαν τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Πλούταρχος μνημονεύει τα μεταλλεία των μακεδονικών χρόνων και αναφέρει ότι επί Φιλίππου Β’ σκλάβοι εργάζονταν για την εξόρυξη των μεταλλευμάτων.
Άλλος ένας θεός προστάτης των μεταλλωρύχων και των μεταλλουργών ήταν ο Διόνυσος. Γιος του Δία και της Σεμέλης κόρης του Κάδμου ο Διόνυσος διασώζεται από τις φλόγες που έζωσαν το παλάτι του πατέρα της -μετά από την εμφάνιση του Δία σε όλο του το μεγαλείο- χάρη στην παρέμβαση της Γης, που άφησε τον κισσό να τυλίξει τους κίονες του ανακτόρου και να διασώσει το θείο βρέφος. Ο Δίας τοποθέτησε το βρέφος στον μηρό του εν αγνοία της Ήρας και το έβγαλε στο φως την κατάλληλη στιγμή, όταν ολοκληρώθηκε η κύησή του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι γεννήθηκε ανάμεσα στα αστροπελέκια του Δία και την πυρκαγιά του ανακτόρου, ο Διόνυσος έφερε την επωνυμία πυριγενής. Ο Διόνυσος επίσης είναι θεός του θανάτου. Θα κατεβεί στον Άδη για να πάρει την μάνα του Σεμέλη και να την ανεβάσει στον Όλυμπο. Ενώ ως Ζαγρέας θα συγκολλήσει τα μέρη του, αφού κατασπαραχθεί από τους Τιτάνες, οι οποίοι στη συνέχεια πέταξαν το κεφάλι του στη θάλασσα και το βρήκαν οι κάτοικοι της Μήθυμνας Λέσβου με το οποίο λάμβαναν προφητείες.
Το ότι ο Διόνυσος ήταν πυριγενής και το ότι πολλές φορές ανέβηκε και κατέβηκε στον Άδη ήταν οι αιτίες ο θεός των μεταμορφώσεων της φύσης να γίνει θεός των μεταμορφώσεων και της αναζήτησης των μετάλλων. Ο κορυβαντισμός και η ορειβασία της διονυσιακής θρησκείας συνδυάστηκε με την αναζήτηση νέων κοιτασμάτων μέταλλου στα βουνά. Οι μεταλλωρύχοι στην αρχαιότητα έχουν επίσης προστάτιδα και την Άρτεμη, θεά συγγενή με τον Διόνυσο και θεά του τοκετού, μιας και αυτοί ξεγεννούσαν από την μήτρα της γης τα μεταλλεύματα. Η πολύ σκληρή και επικίνδυνη εργασία ζητούσε τη στήριξη και την εύνοια των θεών, ενώ τα μέταλλα θεωρούνταν έμβρυα στην μήτρα της γης και η εκμετάλλευσή τους ήταν μια βίαιη παρέμβαση, γι’ αυτό έπρεπε να εξευμενιστεί. Οι μεταλλωρύχοι πιστευόταν ότι ήταν μάγοι, με σύμβολο το ρόδι, που τα κόκκινα σπόρια του συμβολίζουν το κόκκινο πέτρωμα (κοιτάσματα σιδήρου) στα σπλάχνα της γης, ενώ τα διάφορα λαβυρινθοειδή σχήματα εξηγούνται ως σύμβολα που οδηγούν στη μήτρα της γης και τον κάτω κόσμο μέσω των σπηλαίων και των στοών εξόρυξης.
Οι μεταλλωρύχοι και οι μεταλλουργοί τέλος εικάζεται ότι είναι εφευρέτες του αρχαίου προσωπείου και του αρχαίου θεάτρου. Το αρχαίο θέατρο του Λαυρίου, αρχαίου δήμου Θορικού με θέα την Μακρόνησο, θεωρείται το αρχαιότερα θέατρο του ελλαδικού χώρου. Οι μεταλλωρύχοι και οι μεταλλουργοί ήταν επίσης οι κατεξοχήν κατασκευαστές προσωπείων-μασκών, οι οποίες τους προστάτευαν είτε από την φωτιά κατά την επεξεργασία των μετάλλων, είτε από τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις κατά την εξόρυξη των μεταλλευμάτων από τα έγκατα της γης.
Στη Νάξο βρίσκεται, κοντά στο χωριό Κόρωνος και Απείρανθος στα σπλάχνα του βουνού Αμμόμαξη το μοναδικό στον κόσμο ορυχείο σμύριδας. Η κονιοποιημένη σμύριδα χρησιμοποιείται για κατασκευή σμυριδόπανου ή γυαλόχαρτου. Η σμύριδα Νάξου εκτοπίστηκε από τη διεθνή αγορά, κυρίως από την τεχνητή σμύριδα μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.
Κατά την Ενετοκρατία η σμύριδα ανήκε στον φεουδάρχη στο φέουδο του οποίου υπήρχε. Από το 1699 η σμύριδα εξορυσσόταν για λογαριασμό των Ενετών τιμαριούχων Κορονέλλου και Γριμάλδου και την παραλάμβαναν οι Άγγλοι. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1719) οι κάτοικοι του κοινού των χωριών διαμαρτύρονται προς τους Καστρινούς (απόγονοι των Ενετών) για το σμυρίγλι και ζητούν να τους δίνεται η δυνατότητα να το εξορύσσουν και να το εμπορεύονται ελεύθερα. Η απάντηση ήταν αρνητική˙«δια το σμυρίγλι φανερόν πράμμα είνε από παλαόθες πως είνε δικαίωμα των αφεντοτόπων». Μόλις το 1780 δίνεται το προνόμιο από τους Οθωμανούς οι κάτοικοι των χωριών να εξορύσουν και να εκμεταλλεύονται το σμυρίγλι ελεύθερα και για λογαριασμό τους.
Από το 1824 τη διαχείριση του σμυριγλιού περνάει στο ελληνικό δημόσιο. Την δεκαετία του 1920 εξαιτίας της αυξημένης ζήτησης σε ορυκτό πλούτο, των οικονομικών δυσχερειών αλλά και του προσφυγικού ζητήματος το ελληνικό κράτος επενδύει στη σμύριδα δημιουργώντας εναέριο σιδηρόδρομο, ώστε να μεταφέρονται τα κοιτάσματα από τα ορυχεία σε μεγάλες αποθήκες στη Μουτσούνα, το επίνειο της Απειράνθου, απ’ όπου με πλοία ταξίδευαν σε όλο τον κόσμο.
Οι σμυριδεργάτες εκτός από το ότι έκαναν ένα πολύ δύσκολο και επικίνδυνο επάγγελμα, τις περισσότερες φορές ήταν και κακοπληρωμένοι. Τα βάσανά τους έγιναν τραγούδια και ποιήματα, μιας και η Απείρανθος είναι γνωστή ως το χωριό που στιχοπλοκεί. Πολλές φορές αυτοί που έκαναν τη διαλογή της σμύριδας ή αυτοί που εκμίσθωναν από το κράτος κάποιες εξορύξεις ή άλλα έργα αδικούσαν τους εργάτες οι οποίοι κάνουν την αδικία
τραγούδι και φτάνουν να ζητούν ανταπόδοση από τον Κριτή-Θεό
.
Από τους εκατοντάδες στίχους σταχυολογούμε κάποιους που περιγράφουν τα βάσανα και τους κόπους των σμυριδεργατών:
Τέσσερις άμα χτυπήσει το ρολόι το πρωί
Αρχινούν’ τα βάσανά μου μέσα στην παλιοζωή.
Λογοθέτης Γεωργ. Γλέζος
Η αλυσίδα να κοπεί κι η μηχανή να σπάσει
Κι ευτά που μας σε κόψασι ανάσκελα να φάσι
‘ιατί θαρρώ οι κόποι μας χαμένοι πως θα πάσι.
Βελονικόλας-Εμμανουήλ Ματθ. Πρωτονοτάριος
Πες του δυο κατοστάρικα να μας σε δώσει μόνου
‘ιατί δεν είναι σίουρο α’ ζούμε και του χρόνου.
Ιωάννης Γεωρ. Πρωτονοτάριος
Σαν απεθάνω και χρωστώ, χρωστούσι μου κι εμένα
χαλάλι ντωνε κι εκείνω, χαλάλι μου κι εμένα.
Εμμανουήλ Πετρ. Μάρκος
Έκλεψαν τα’ ασμρίγλι μας και θα ‘ελούσι τώρα
που να τσοι κρίνει ο Θεός να τα’ έβρ’ άδικη ώρα.
Στέφανος Εμμ. Γεροντής
Μαύρη ειν’ η πέτρα και σκληρή πόνος ‘ια κάθε σκλάβο
Μα όμως δόξα και χαρά μόνου στον εργολάβο
Κι όλοι πεθαίνουσι φτωχοί όσοι την πολεμούσι
‘ιατί σκληρά δουλεύγουσι και φράγκο δε θωρούσι
Λογοθέτης Γεωργ. Γλέζος
Κατεβαίνουσι-ν- οι σκλάβοι
Να φορτώσουν το καράβι.
Πε μου από είντα αραπιά τα’ έχεις κατεβασμένοι
ευτοί τσοι μαύροι αράπηδοι τσοι καθυστερημένοι;
Από ουτοί αράπηδοι τα’σασες τα παιδιά σου
Όμως ΄ια ΄φτοι το χέρι σου δε βάνεις στην καρδιά σου.
Από ουτοί τσ’ αράπηδοι τα πλούτη έχεις κάνει
Χωρίς να το σκεφτείς ποτέ του χάρου το ντραπάνι.
Λογοθέτης Γεωργ. Γλέζος
Και φτύνουμε αίμα μέχρι να βρει
η «απόπειρά μας» πέτρα μαύρη
νάρθει το Κράτος να την πάρει
με τριάντα φράγκα το καντάρι,
κι ύστερα εκείνο να τη δώσει
πέντε φορές σ’ αξία τόση.
Νίκος Εμμ. Πρωτονοτάριος ποίημα Σμυριδεργάτες
Οι σμυριδεργάτες από την Κόρωνο έκτιζαν κελιά και έκαναν δωρεές στην Παναγία την Αργοκοιλιώτισσα ως τάμα σε περίπτωση που η Παναγία τους βοηθούσε να βρουν φλέβα σμύριδας. Την Πρωτομαγιά του 1927 μια χρονιά μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του εναέριου σιδηρόδρομου οι σμυριδεργάτες της Απειράνθου έκτισαν το ξωκλήσι του Προδρόμου στην Μουτσούνα, όπως μαρτυρά επιγραφή στην είσοδο της εκκλησίας. Οι αιματοβαμμένες εξεγέρσεις των εργατών του Σικάγο τον Μάιο του 1886, που καθιέρωσαν την εργατική Πρωτομαγιά, άρχισαν να γιορτάζονται και στην Ελλάδα ήδη από το 1892. Γιατί όμως οι σμυριδεργάτες της Απειράνθου διάλεξαν ως προστάτη τους τον Πρόδρομο;
Οι γιορτές της σύλληψης και της γέννησης του Χριστού και του Προδρόμου αντικατέστησαν παλιότερες γιορτές αφιερωμένες στον ήλιο. Ο Χριστός είναι ο ήλιος και ο Πρόδρομος ο λύχνος , μια φλόγα μέσα στο σκοτάδι (Ψαλμός 131, Ιωάννης 5,35). Έτσι οι γιορτές μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο και την εαρινή ισημερία όπου ο ήλιος αρχίζει και δυναμώνει και η μέρα αρχίζει να μεγαλώνει είναι τα Χριστούγεννα και ο Ευαγγελισμός. Αντίθετα οι γιορτές μετά το θερινό ηλιοστάσιο και την φθινοπωρινή ισημερία όπου ο ήλιος απομακρύνεται από το βόρειο ημισφαίριο και η ημέρα αρχίζει να μικραίνει είναι η γέννηση (24 Ιουνίου) και η σύλληψη του Προδρόμου(23 Σεπτεμβρίου). Γύρω από αυτό τον κύκλο στοιχίζονται και οι υπόλοιπες γιορτές του Προδρόμου, Αποτομή της κεφαλής (29 Αυγούστου), η Α΄ και Β΄ εύρεση της κεφαλής (24 Φεβρουαρίου) και η Γ΄ εύρεση της κεφαλής του Προδρόμου(25 Μαΐου).
Ιδιαίτερα οι γιορτές της Αποτομής και των ευρέσεων της κεφαλής του Προδρόμου είναι αυτές που μέσα από το περιεχόμενο και την υμνολογία τους άγγιξαν του σμυριδεργάτες. Αρχικά πρέπει να δούμε την ταύτιση των αδικημένων εργατών με το θύμα-Πρόδρομο μιας ανουσιουργού, μισητής και μιαιφόνου (μιασμένης από φόνο) πράξης. Ύμνοι της Αποτομής αναφέρουνότιη κεφαλή του Προδρόμου αγίασε την γη, στην οποία δουλεύουν οι μεταλλωρύχοι «ἐκτμηθείς σου τὴν κάραν, τήν, γῆν ἡγίασας». Αλλά πιο σημαντικοί για το θέμα μας είναι οι ύμνοι των γιορτών της εύρεσης της Κεφαλής του Προδρόμου.
Στους ύμνους αυτών των γιορτών η κεφαλή του Προδρόμου που βρέθηκε μέσα στη γη παρομοιάζεται σαν θησαυρός «Θησαυρὸς ἐνθέων δωρεῶν, ἡ θεοφρούρητος κάρα σου Πρόδρομε, ἐκ τῶν τῆς γῆς λαγόνων ἀνέτειλεν» (Δοξαστικό Εσπερινού) ή σαν τον χρυσό «Ὥσπερ ἐκ μετάλλων ὁ χρυσός, οὕτως ἐκ τῆς γῆς τοῦ Προδρόμου, ἡ κεφαλὴ δᾳδουχεῖ» που φέγγει και τον ξεχωρίζουμε από τα άλλα μέταλλα τα οποία φανέρωσε η γη «τὸ μυστήριον Κάρα σου, ὡς ἐκ λαγόνων μητρικῶν, ἐκ τῶν ταμείων τῆς γῆς, σήμερον ἀνατέταλκεν» (Δοξαστικό αποστίχων αίνων), «Ἐκ γῆς ἀνατείλασα ἡ τοῦ Προδρόμου κεφαλή, ἀκτῖνας ἀφίησι τῆς ἀφθαρσίας» (Απολυτίκιο). Οι παραπάνω συσχετισμοί έκαναν τους σμυριδεργάτες να συνδεθούν με τον Πρόδρομο την ημέρα της εργατικής Πρωτομαγιάς, μιας καινούργιας γιορτής˙σύμβολο των πολιτικών αγώνων και των διεκδικήσεων της νεωτερικότητας.
Βιβλιογραφία
-Η ανάδυση της αρχαίας τραγωδίας από τα ορυχεία, θέατρο και μεταλλωρύχοι-μεταλλουργοί, Χάρης Μιχ. Κουτελάκης, δρ Αρχαιολογίας-Ιστορικός, Ινστιτούτο του βιβλίου-Καρδαμίτσα, Αθήνα 2016.
-Ποίηση χαραγμένη στην Πέτρα, Κοινωνική μνήμη και ποιητική με θέμα το σμυρίγλι από τ’Απεράθου και την Κόρωνο της Νάξου, Μανόλης Ν. Αρχοντάκης-Γιαννούλης Γ. Γιαννούλης, Ατραπός, Αθήνα 2001
-Μηναία Αυγούστου, Φεβρουαρίου, Μαΐου, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2011.
Φωτογραφίες Μανώλης Στ. Πολυκρέτηςπηγή: Aντίφωνο
