Ερώτημα: «Πολλοί αναλυτές –κυρίως στις αναπτυγμένες χώρες– θεωρούν ότι αξίες όπως η δημοκρατία, η ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν γίνει πλέον παγκόσμιες. Πιστεύετε ότι υπάρχουν ιδιαίτερες ελληνικές αξίες και πώς αυτές επηρεάζουν το παρόν και το μέλλον της ταυτότητας των Ελλήνων;»
Θεόδωρος Ι. Ζιάκας, συγγραφέας
«Δημοκρατία». «Ισότητα». «Ανθρώπινα δικαιώματα». Λέξεις με ποικίλο, ακόμα και αντιφατικό νόημα η κάθε μία. Υποτίθεται ότι εννοούν αυτό που είναι σωστό και καλό για όλο τον κόσμο. Υποτίθεται, ακόμα, ότι αυτό που εννοούν είναι το σωστότερο και καλύτερο απ’ ό,τι έχει υπάρξει ως σήμερα. Και βεβαίως, το εφικτότερο, και άρα το σωστότερο, απ’ όσα μπορέσαμε να φανταστούμε.
Το παλιό –το προνεωτερικό– έχει αφομοιωθεί, νικηθεί, ξεπεραστεί. Το ουτοπικό (μαρξιστικό κ.λπ.) έχει επίσης ξεπεραστεί. Το «σύγχρονο» – αυτά που είναι ήδη γραμμένα στο λάβαρο της μεταμοντέρνας Νέας Τάξης μας (η δημοκρατία, η ισότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα) έχουν γίνει παγκόσμιες αξίες, κυρίαρχες και προπαντός αναμφισβήτητες. Δεν έχουν αντίπαλο δέος.
Παρά ταύτα, υπάρχουν υπολείμματα είτε των προνεωτερικών αξιών είτε των χτεσινών ουτοπικών αξιών. Τέτοιες αξίες υπάρχουν και στην Ελλάδα. Είναι «ελληνικές» και υποστηρίζονται από κάποιους «περίεργους αναχρονιστές και φουνταμενταλιστές». Επηρεάζουν αρνητικά την ταυτότητα των Ελλήνων, εφόσον φρενάρουν, σε κάποιο, αν και μικρό βαθμό, την πορεία τους στο μονόδρομο της Νέας Τάξης. Προφανώς πρέπει να τις εξαλείψουν. Αν θέλουν να συγχρονίσουν το βήμα τους με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αν θέλουν να ολοκληρώσουν τον κατά τι ημιτελή εκσυγχρονισμό τους. Αν θέλουν να μην τους ποδοπατήσουν οι αλαφιασμένοι που τρέχουν ξωπίσω τους.
Αυτή είναι η εικόνα που βλέπω στην «επιφάνεια» των «αξιών».
Γνώμη μου: α) Οι διαφημιζόμενες κυρίαρχες αξίες σηματοδοτούν, ως λέξεις-σύμβολα, τον νεωτερικό πολιτισμό, που ξεκίνησε με το Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση. Σήμερα όμως, στην εποχή του μεταμοντερνισμού, το περιεχόμενό τους έχει τελείως αλλάξει. β) Οι νεωτερικές αξίες εκτόπισαν κάποτε αντίστοιχες προνεωτερικές ελληνικές αξίες, οι οποίες είχαν ριζικά διαφορετικό περιεχόμενο. γ) Οι σύγχρονοι, όμως, Έλληνες δεν έχουν καμιά σχέση με τις προνεωτερικές αξίες τους, ακόμα και όταν τις επικαλούνται.
Το κακό είναι ότι μένουμε στην επιφάνεια, όπου και έχουμε μάθει να επιπλέουμε. Δεν αναρωτιόμαστε αν οι διαφημιζόμενες κυρίαρχες αξίες διατηρούν το περιεχόμενο, για χάρη του οποίου εγκαταλείψαμε κάποτε τις δικές μας αξίες. Ούτε αναρωτιόμαστε αν αυτό που νομίζουμε «παλιές δικές μας αξίες» έχει καμιά σχέση με το περιεχόμενο που πράγματι είχαν στην εποχή τους. Και αν μπορούν να συνεισφέρουν στη σημερινή μας ταυτότητα.
Αλλά πού καιρός και πού κουράγιο για τέτοια κουραστικά ερωτήματα. Σημασία έχει η καθημερινότητα.
Γιώργος Κοντογεώργης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, πρώην πρύτανης Παντείου Πανεπιστημίου
Οι αξίες δεν είναι εφεύρημα του νου ούτε αποτέλεσμα διανοητικής επεξεργασίας, όπως πιστεύεται. Είναι παράγωγο του χαρακτήρα του κόσμου κάθε εποχής. Αν οι αξίες της «δημοκρατίας, της ισότητας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων» έχουν γίνει παγκόσμιες, αυτό σημαίνει ότι ο πλανήτης έχει ήδη γίνει κοσμοσυστημικά ομοιόμορφος. Το γεγονός όμως ότι οι αξίες αυτές δεν γίνονται με την ίδια ένταση αποδεκτές από όλες τις χώρες σημαίνει ότι οι τελευταίες δεν συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις για την υποστήριξή τους.
Το ερώτημα, ωστόσο, είναι σε τι στάδιο της ανθρωποκεντρικής εξέλιξης αντιστοιχούν οι αξίες αυτές. Να υποθέσουμε άραγε ότι η πλανητική τους εφαρμογή προϊδεάζει για την καθολική τους ολοκλήρωση; Προφανώς όχι. Παρ’ όλα όσα διδάσκει η νεωτερικότητα, ζητούμενο για τον άνθρωπο σήμερα είναι η αναζήτηση τρόπων υποστήριξης της στοιχειώδους ατομικότητάς του (της απλής ατομικής ελευθερίας) από την εξουσιαστική βουλιμία των ποικιλώνυμων κατόχων του οικονομικοκοινωνικού και πολιτικού συστήματος. Η αποκαλούμενη, στις μέρες μας, δημοκρατία δεν έχει καν αντιπροσωπευτική θεμελίωση. Η έμφαση στα δικαιώματα συνομολογεί ότι δεν συντρέχει η ελευθερία, ιδίως στο κοινωνικό και το πολιτικό πεδίο. Ακριβώς αυτά τα πρόδρομα της ελευθερίας ζητήματα παλεύει να κατακτήσει ο άνθρωπος στις μέρες μας στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη, τα οποία, ας μην ξεχνάμε, και ο δυτικός κόσμος τα επιβεβαίωσε μόλις πρόσφατα.
Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, το ζήτημα τίθεται με διττό τρόπο: μετέχει σαφώς στον σκληρό πυρήνα των χωρών της ανθρωποκεντρικής πρωτοπορίας, ενσωματώνοντας άρα τις αξίες αυτές. Όμως οι ιστορικές της καταβολές τη φέρνουν αντιμέτωπη με το στάδιό τους, κατά το μέτρο που οι ελληνικές κοινωνίες, την ώρα που η Ευρώπη οικοδομούσε εκ του μηδενός την έννοια του κοινωνικώς ελεύθερου ανθρώπου, βίωναν, στο πλαίσιο των κοινών/πόλεων, ένα πολιτειακό καθεστώς με πρόσημο την καθολική (ατομική, κοινωνική και πολιτική) αντίληψη της ελευθερίας. Η οθωμανική πολιτική κυριαρχία επιβάρυνε, δεν αναίρεσε το γεγονός αυτό. Αρκεί να συγκρίνει κανείς τα συνταγματικά κείμενα των κοινών, του Ρήγα ή της Επανάστασης με το αξιακό γινόμενο της τότε Ευρώπης, για να διαπιστώσει τις πηγές της αναντιστοιχίας, που θα αποτελέσει μια σταθερά στο πλαίσιο του κράτους-έθνους μέχρι τις μέρες μας.
Το σημαίνον της αναντιστοιχίας αυτής συνοψίζεται στο δυσανάλογο προς τη λογική του κράτους-συστήματος πολιτικό ανάπτυγμα της κοινωνίας, το οποίο επενεργεί στρεβλωτικά στις λειτουργίες του. Η ολοσχερής πελατειακή μετάλλαξη του πολιτικού συστήματος, με όχημα την κομματοκρατία, οφείλεται ακριβώς στην υπανάπτυξή του, δηλαδή στον εγκιβωτισμό της κοινωνίας στην ιδιωτική σφαίρα. Θα εμπεδωθεί έτσι η αίσθηση ενός «κράτους κατοχής», χωρίς ηθικό έρεισμα και κοινωνική αποστολή, σαπρό και ιδιοτελές. Ενός κράτους που, αντί να εναρμονισθεί με το πολιτικό ανάπτυγμα της κοινωνίας, αποδίδοντάς της, κατ’ ελάχιστον, την ιδιότητα του εντολέα (με τις ομόλογες ελευθερίες), επιμένει να την ενοχοποιεί, επειδή η συμπεριφορά της είναι αποκλίνουσα προς το πρωτόλειο προ-αντιπροσωπευτικό ιδίωμα της Ευρώπης.
Η ελληνική άρχουσα τάξη, αφιερωμένη στο έργο της νομιμοποίησης του κράτους έναντι της κοινωνίας, συνέδεσε την πρόοδο με το «πρόσωπο» του ηγεμόνα (με τον εξευρωπαϊσμό), έτσι ώστε να εμποδίσει την προβολή του ανθρωποκεντρικού ολοκληρώματος που βίωνε η κοινωνία στο πλαίσιο των κοινών, στην κλίμακα του κράτους-έθνους. Κατά τούτο, η υψηλή αμφισβήτηση της ενσάρκωσης του συστήματος από το κράτος θα συνεχίσει να αποτελεί το σημείο αναφοράς της ελληνικής ταυτότητας.
