Σε μια από τις διασημότερες αλληγορίες από καταβολής κόσμου, της σπηλιάς του Πλάτωνα, οι άνθρωποι ζουν φυλακισμένοι και αλυσοδεμένοι σε μια σπηλιά και το μόνο που βλέπουν είναι οι σκιές των αντικειμένων, που από το φως μιας φωτιάς που σιγοκαίει πίσω τους προβάλλονται στον τοίχο της σπηλιάς. Οι σκιές είναι ο πραγματικός κόσμος των δεσμωτών. Σε όλη τη ζωή τους βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων, ο πραγματικός κόσμος γι’ αυτούς είναι εικονικός, μια αναπαράσταση της πραγματικότητας. Αν κάποιοι δεσμώτες απελευθερωθούν από τις ψευδαισθήσεις τους, σπάσουν τα εικονικά δεσμά τους και εξέλθουν από τη σπηλιά, θα γνωρίσουν τον πραγματικό κόσμο και όχι τα αντίγραφά του. Η πιο σύγχρονη παραλλαγή της σπηλιάς του Πλάτωνα είναι το facebook και τα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι δεσμώτες του facebook είναι καθηλωμένοι κατά μόνας σε μια σκοτεινή τρύπα, την οθόνη του υπολογιστή στην οποία ζουν οι φίλοι και οι συγγενείς τους, με το περίεργο όνομα likes. Μήπως όμως η σπηλιά του facebook είναι πιο σκοτεινή και αδυσώπητη από τη σπηλιά του Πλάτωνα;
Το 1779, σύμφωνα με το μύθο, σ’ ένα χωριό της Βρετανίας, ένας οργισμένος άντρας, ο Ν. Λουντ, καταστρέφει σε ένα εργοστάσιο δυο μηχανές πλεξίματος για κάλτσες. Το 1811, στην αυγή της βιομηχανικής επανάστασης, κάνουν την εμφάνισή τους οι Λουδίτες, οι οπαδοί του Λουντ, και μέχρι το 1816 κατέστρεφαν τις μηχανές, κυρίως των κλωστοϋφαντουργιών, τις οποίες θεωρούσαν υπεύθυνες για την απώλεια χιλιάδων θέσεων εργασίας. Τελικά το κίνημα των Λουδιτών, ο «στρατός των εκδικητών», υπό τον μυθικό στρατηγό Λουντ , κατεστάλη βίαια από τον βρετανό κυβερνήτη Σ. Πέρσιβαλ. Είχαν λάθος οι Λουδίτες, όπως διακήρυξε το σύνολο της νεωτερικής σκέψης, φιλελεύθερης και αριστερής, διότι τα «μέσα παραγωγής, η τεχνολογία είναι ουδέτερη, η χρήση τους είναι καλή ή κακή»;
Και καλά οι Λουδίτες ήταν «αγράμματοι και τεχνοφοβικοί», η ελίτ των σχεδιαστών του σημερινού τεχνοκόσμου είναι και αυτοί τεχνοφοβικοί, είναι νεολουδίτες; Μπορεί κανείς να κατηγορήσει ως τεχνοφοβικό τον πρώην αντιπρόεδρο του facebook C. Palihapitiya που πρόσφατα δήλωσε: οργανώνουμε τις ζωές μας γύρω από αυτήν την θεωρούμενη αίσθηση της τελειότητας, επειδή παίρνουμε ως ανταμοιβή αυτά τα πρόσκαιρα σήματα, καρδούλες και likes και το ταυτίζουμε αυτό με κάποια αξία. Αντίθετα στην πραγματικότητα είναι μια εύθραυστη δημοφιλία που είναι βραχυπρόθεσμη και σας αφήνει ακόμα περισσότερο κενούς και άδειους από ότι πριν. Την ίδια στιγμή ο Σ. Πάρκερ, πρώτος πρόεδρος του facebook δήλωσε ότι « τα likes είναι σαν μια δόση ντοπαμίνης για να ενθαρρύνονται οι χρήστες να ανεβάζουν περισσότερο περιεχόμενο.
Το facebook αποτυπώνει το βασικό αγαθό της φιλελεύθερης κοινωνίας, τον εξατομικευμένο εαυτό, που φαντασιώνεται ότι είναι ελεύθερος μέσω των κοινωνικών δικτύων να κάνει πράξη την προσωπική του αυτοπραγμάτωση. Η εικονικοί φίλοι όμως και τα likes δεν είναι τίποτα άλλο από μια γυμνή ζωή, μια ναρκισσιστική επιβεβαίωση του εγώ, ένας εκπτωχευμένος εαυτός, ο δεσμώτης εαυτός. Ταυτόχρονα το facebook αποδεικνύει το μύθο ότι η φιλελεύθερη κοινωνία είναι μια κοινωνία ελευθερίας του ατόμου, διότι το άτομο πρόθυμα πουλάει τα προσωπικά του δεδομένα, τον εαυτό του, τον περιορισμό της ελευθερίας του και μάλιστα δωρεάν. Πώς γίνεται η πρόσβαση στο facebook να είναι δωρεάν και η εταιρεία να αξίζει μισό τρις δολάρια και να έχει διαφημιστικά έσοδα το 2016 26 τρις δολάρια; Οι χρήστες προσφέρουν δωρεάν τις προτιμήσεις τους, τα συναισθήματά τους, τον τρόπο ζωής τους, που ως ψηφιοποιημένη πληροφορία το facebook την πουλάει στους διαφημιστές, στα ΜΜΕ, στις κυβερνήσεις ,κλπ. Οι εταιρίες, όπως το facebook, που παράγουν και πωλούν πληροφορία, χρησιμοποιούν μια δωρεάν πρώτη ύλη, τις προσωπικές πληροφορίες των χρηστών, που τις προσφέρουν δωρεάν και βγάζουν κέρδος. Ο ψηφιοποιημένος μας εαυτός πουλιέται ως εμπόρευμα. Ποιος είπε ότι στον καπιταλισμό μόνο η εργατική δύναμη μετατρέπεται σε εμπόρευμα; Η ζωή έχει γίνει πλέον εμπόρευμα. Αναζητούνται νεολουδίτες για να καταστρέψουν αυτό το εμπόρευμα. Υπάρχει όμως και μια άλλη αθέατη , σκοτεινή πλευρά του facebook. Λίγοι γνωρίζουν ότι στα ερευνητικά κέντρα, διάσημων πανεπιστημίων, σχεδιάζεται ο ψηφιακός ολοκληρωτικός καπιταλισμός, ο τεχνοκόσμος, με αιχμή του δόρατος την τεχνητή νοημοσύνη. Η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης οφείλεται στα δωρεάν δεδομένα που εμείς διαθέτουμε όταν κάνουμε αναζήτηση στο google, αγοράζουμε στο amazon ή σχολιάζουμε στο facebook, στο ότι δηλαδή ψηφιοποιείται στο διαδίκτυο η ανθρώπινη δραστηριότητα δημιουργώντας μια δεξαμενή καταγραφής των ανθρώπινων εμπειριών. Ο ψηφιοποιημένος εαυτός μας στη συνέχεια χρησιμοποιείται ως γνωστικό υπόβαθρο της τεχνητής νοημοσύνης. Η γνώση που διαθέτουν οι ευφυείς μηχανές είναι η ψηφιοποιημένη ζωή μας.
Ναξάκης Χάρης, καθηγητής πολιτικής οικονομίας στο ΤΕΙ Ηπείρου, συγγραφέας
Το εικαστικό έργο που πλαισιώνει την ανάρτηση είναι δημιουργία της Λίντα Αντωνιάδου-Βακιρτζή
πηγή κειμένου: Aντίφωνο
Εδώ, η τεχνολογία λειτουργεί ευοδωτικά αλλά όχι αιτιακά για φαινόμενα σχεδόν συνυφασμένα με το γνωστό πολιτισμό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο facebook γίνεται εμφανής -και μάλλον πολύ εμφανέστερη από παλαιότερα- η σύγχρονη (ψηφιακή) εκδοχή της αποτυχίας σχηματισμού λειτουργικής κοινωνικής ταυτότητας (προσώπου), που εκδηλώνεται με το σύμπτωμα της περσόνας. Το προφίλ στο facebook είναι το φωτογραφικό αρνητικό όσων η αποτυχημένη προσαρμογή μας στην κοινωνία (με ευθύνη αμφότερων των μερών) μας αναγκάζει να κρύβουμε.
Επομένως, τα πράγματα ως προς μια πραγματικά απειλητική για τον κοινωνικό άνθρωπο τεχνητή νοημοσύνη είναι μάλλον αισιόδοξα: όταν κι εφόσον έρθει, θα πρόκειται απλώς για τεχνητή ψυχοπάθεια!
Κύριε Ναξάκη,
Ευχαριστούμε για το κείμενό σας που ομολογουμένως μας έβαλε σε σκέψεις.
Σε σκέψεις όμως που δεν ταυτίζονται με τις απόψεις που εκφράζονται σε αυτό.
Επιτρέψτε μου να κάνω μερικές επισημάνσεις και σχόλια.
Γράφετε ότι, οι χρήστες του fb [υποθέτω και των λοιπών μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ)], είναι όπως οι δεσμώτες της αλληγορίας της σπηλιάς του Πλάτωνα. Ότι είναι δηλαδή ”καθηλωμένοι κατά μόνας σε μια σκοτεινή τρύπα, την οθόνη του υπολογιστή και ζουν μια ψεύτικη ζωή”.
Θα εκφράσω την άποψή μου όσο αφορά στα λεγόμενα περί ψεύτικης – εικονικής ζωής, περί ελευθερίας και σκλαβιάς, περί ανθρώπου προϊόντος κλπ
1ον
Ψεύτικη ζωή μπορεί να ζει ο καθένας και παντού. Στην οικογένεια, στη γειτονιά, στην εργασία. Ειδικά στην οικογένεια! Ειδικά σε εποχές που ο πουριτανισμός, ο ρατσισμός, η υποκρισία, ο ευσεβισμός, κυριαρχούσαν. Ποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι την εποχή που οι γυναίκες ήταν πράγμα (res), οι άνδρες ζούσαν στην πραγματικότητα και οι γυναίκες στην ελευθερία. Ποιος μπορεί να υποστηρίξει ότι στο μεσαίωνα ο άνθρωπος ζούσε πραγματική ζωή, ενώ τώρα ζει εικονική; Ότι στην εποχή της ιεράς εξέτασης ο άνθρωπος ζούσε ελεύθερος, ενώ τώρα σκλαβωμένος;
2ον
Πότε ο άνθρωπος ζούσε μέσα σε μια εικονική πραγματικότητα; Tότε που η άγνοια ήταν καθολική και το μόνο που επικρατούσε ήταν οι δεισιδαιμονίες και τα ζωώδη ήθη, ή τώρα που δεν υπάρχει καμία δικαιολογία άγνοιας;
Γράφετε επίσης ότι όλοι εμείς οι χρήστες των ΜΚΔ, είμαστε το εμπόρευμα των επιχειρήσεων (fb, twitter). Όπως φυσικά και οι θεατές της tv, αφού αποτελούμε το προϊόν που η επιχείρηση πουλά στις διαφημιστικές εταιρείες για την κοστολόγηση του διαφημιστικού χρόνου, που πωλούν αυτές στον αγοραστή (διαφημιζόμενη επιχείρηση). Στην περίπτωση των ΜΜΕ βεβαίως το δέλεαρ απόκτησης του προϊόντος (τηλεθεατών) είναι το τηλεοπτικό πρόγραμμα, ενώ στην περίπτωση των ΜΚΔ, το δέλεαρ είναι η μεταφορά του σε μια εικονική πραγματικότητα στην οποία κατορθώνει τον πόθο της αυτοπραγμάτωσης και της ελευθερίας.
1ον
Στο fb, δεν αισθάνεται κάποιος ελεύθερος. Έχει τα ίδια ακόμα περισσότερα ‘’κολλήματα’’, ακριβώς επειδή ανοίγεται σε μεγαλύτερο κοινό το οποίο είναι εξαιρετικά κριτικό μαζί του. Πρέπει να είσαι ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ελεύθερος για να είσαι και στο fb ελεύθερος. Η πραγματικότητα, έχει αναδείξει πολλούς που, ενώ στην ‘’πραγματική’’ τους ζωή παριστάνουν τους ανδρείους, στην ‘’εικονική’’ τους ζωή είναι πολύ δειλοί.
2ον
Δεν αυτοπραγματώνεται κανείς στο περιβάλλον των Kοινωνικών Δικτύων αν από πριν δεν ήταν σε αυτή την κατάσταση. Ίσα ίσα το αντίθετο. Ψευδαισθήσεις αυταξίας που έχει κάποιος και συντηρούνταν από το περιβάλλον στο οποίο ζει και εργάζεται, καταρρίπτονται σα γυάλινος πύργος στην πρώτη κιόλας επαφή του, με τη ζούγκλα του twitter και του fb. Όποιος το δοκίμασε (το twitter) θα καταλαβαίνει τι εννοώ. Αντί δηλαδή να μπαίνει σε ένα φανταστικό χώρο εικονικής πραγματικότητας, συμβαίνει ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ. Βγαίνει από τον ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ χώρο που ζει (οικογένεια, εργασία, στενός κοινωνικός περίγυρος) και μπαίνει σε μια πραγματικότητα που δεν του χρωστάει, ούτε τον φοβάται, ούτε τον σέβεται. Εκεί έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και εκεί τα βρίσκει μπαστούνια για πρώτη φορά.
3ον
Πότε ο άνθρωπος ήταν περισσότερο προϊόν; Tότε που πουλιόταν ως ζώο; Tότε που η γυναίκες, οι δούλοι και οι ανάπηροι ήταν πράγματα; ή τώρα που τον ‘’εκμεταλλεύεται’’ το fb;
Γράφετε ότι, πουλάμε εύκολα τα προσωπικά μας δεδομένα για να κερδίσουμε δημοφιλία και γινόμαστε θύματα ανελευθερίας.
1ον
Ποια είναι τα προσωπικά μας δεδομένα που πουλάμε και που πριν τα είχαμε στο μπαούλο ερμητικά κλεισμένα για να μη μας χαλάσουν;
Μήπως αναφερόμαστε σε κάποια ασθένεια που έχουμε και δεν θέλουμε να το μάθει ο ασφαλιστής μας, επειδή θέλουμε να τον ξεγελάσουμε εμείς οι έξυπνοι;
Μήπως τα οικονομικά μας δεδομένα τα οποία θέλουμε να αποκρύψουμε, για να κλέψουμε την εφορία; Να κλέψουμε το διπλανό μας δηλαδή;
Μήπως την προτίμησή μας στο ίδιο φίλο; Δε νομίζω.
Μήπως τις πολιτικές μας πεποιθήσεις. Εδώ χωριά ολόκληρα ήταν χωρισμένα στα δύο, την εποχή του Νεάτερνταλ στην Ελλάδα (ΠΑΣΟΚ-ΝΔ).
Mήπως φανερώνεται η ευαισθησία μας στα ζώα, στην τέχνη, στην ποίηση, στη λογοτεχνία και αυτό δεν πρέπει επ’ ουδενί να το μάθει ο γείτονας ή η κυβέρνηση για κάποιο απροσδιόριστο λόγο;
Μήπως δεν πρέπει να φανερώσουμε ότι είμαστε άθεοι, χριστιανοί, εβραίοι, διότι δεν έχουμε την ελευθερία που απολάμβαναν στο μεσαίωνα ή στην αρχαιότητα όλοι αυτοί;
Mήπως φανερώνεται η σκληροκαρδία μας, ο φασισμός, ο ρατσισμός μας και αυτό για κάποιο λόγο ήταν μυστικό (ενώ ο κόσμος το ΄χει τούμπανο);
Tι χάνουμε από αυτή την κοινοποίηση όλων αυτών των προσωπικών δεδομένων τελικά;
Όσο αφορά στην τελευταία σας αναφορά στη συλλογή δεδομένων προκειμένου αυτά να χρησιμοποιηθούν για την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης, νομίζω ότι είναι αβάσιμα και αυθαίρετα, τόσο όσο αφορά στο γεγονός στης συλλογής στοιχείων όσο και στην τρομολαγνική σκέψη με την οποία ταυτίζεται.
Συγνώμη για τη διαφωνία
Ευχαριστώ και πάλι για τον προβληματισμό που καταθέσατε και προκαλέσατε
Νίκος Λ
Προξενεῖ θλίψη, κάτω ἀπὸ ἕνα τόσο συγκροτημένο (ὅπως ὅλα) ἄρθρο τοῦ – ἀγνώστου μου – Χάρη Ναξάκη νὰ ἐκτίθεται ἕνας τόσο ἄκριτος (ἀναφέρομαι στὸ σχόλιο τοῦ «Νίκου Λ») ἀντίλογος.
Ἡ… πρωτοτυπία τοῦ ὁποίου φτάνει στὸ σημεῖο νὰ ἰσχυρίζεται ὅτι [b]πραγματικὴ ζωὴ εἶναι ἡ εἰκονική[/b], ἐνῷ [b]εἰκονικὴ εἶναι ἡ ἁπτῶς ἰσχύουσα[/b].
Καταθέτοντας πάντως μιὰ τέτοια [i]ἀπώλεια κοινωνίας[/i] ἑαυτῶν μὲ ἀλλήλους, ὁ ἀντίλογος αὐτὸς ἐπιμαρτυρεῖ – ἐν ἀγνοίᾳ του – πειστικά, σημεῖο πρὸς σημεῖο, τὴν ὅλως ἀντίθετη ἄποψη ἀπὸ αὐτὴν ποὺ ἐκφέρει.
[b]Δικαιώνοντας ἐν τέλει πανηγυρικὰ τὸ ἄρθρο.[/b]
Και πού να φανταστεί κανείς ότι τα δεσμά στην αλληγορική πλατωνική σπηλιά αντιστοιχούσαν στις αισθήσεις και την “εικονικότητα” που τις διακρίνει!
Σε σχέση με τον ολοκληρωτικό τεχνόκοσμο, με το ερώτημα για το τι χάνουμε από την “ψηφιοποίηση” και με την απώλειαν κοινωνίας προς εαυτούς και αλλήλους, μπορεί κανείς να παρατηρήσει: Το τεχνοσύστημα μοιάζει και με τον πύργο της Βαβέλ.
Η προσωπική πραγματική μη ψηφιοποιημένη επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, μέσα στην οποία συνέλαβαν κάποιοι νόες την ιδέα του “ψηφιακού κόσμου” , διαταράσσεται στο βαθμό που προχωρά η υποκατάστασή της από την ψηφιοποιημένη επικοινωνία. Έτσι παύει να μπορεί να στηρίζει και να ενισχύει και να πραγματοποιεί αποτελεσματικά αυτή την ιδέα για την οργάνωση της ανθρώπινης ζωής. Εκτός αν υποθέσουμε ότι οι εφευρέτες και οργανωτές της ψηφιακής επικοινωνίας δεν εντάσσονται σ’ αυτήν.
Επιπλέον τα δεδομένα της ψηφιοποιημενης ζωής γεννιούνται και υπάρχουν από την μη ψηφιοποιημένη. Επομένως αν ισχύει ότι η γνώση της τεχνητής νοημοσύνης προέρχεται από την ψηφιοποίηση της ζωής, τότε, στο βαθμό που η ζωή μετατρέπεται από πραγματική σε ψηφιοποιημένη, η γνώση αυτή χάνεται.
Και τα δυο λειτουργούν στο σχήμα “πριονίζω το κλαδί πάνω στο οποίο κάθομαι” . Πρέπει κανείς να προσέξει ότι ανθρωπολογικά ο λόγος (το να μιλάμε με το φυσικό μας τρόπο) είναι ουσιώδης παράμετρος του τι είμαστε.
Ας θυμηθούμε μόνο την αριστοτελική ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος να ζει σε ελεύθερες κοινωνίες (φύσει πολιτικόν ζώον) επειδή μιλάει (μόνον γαρ λόγον έχει) , επειδή δηλαδή, όταν ακούει κάποιον να φωνάζει, αντί να κοινωνήσει επί του παγίου και σταθερού ευχάριστου ή λυπηρού αισθήματος (πρβλ τα λεγόμενα λάικς) κοινωνεί επί του ανοιχτού αγαθού ή κακού νοήματος αυτού που άκουσε. Επειδή δηλαδή αντί να μεταφράσει τη φωνή που άκουσε σε μανιχαϊστική διπολικότητα στηριγμένος στο απλοϊκό ευχάριστο ίσον καλό, δυσάρεστο ίσον κακό, εμφανίζει μεγαλύτερη ποικιλία λογικών ή νοηματικών ή κοινωνικών αντιδράσεων (συνήθως πρώτα απορεί) . Αυτά χαλούν όταν αυτοματοποιούνται, διότι η αυτοματοποίηση δεν αφήνει αλώβητη την “ανοιχτότητα” (σημ. το δε φύσει λογικόν και φύσει αυτεξούσιον) της φυσικής επικοινωνίας δια του λόγου. Το τεχνοσύστημα που έχτιζε τον πύργο της Βαβέλ ήταν -λέει- τέτοια αυτοθεοποιητική τεχνική απόπειρα, με αρχετυπικά γνωστές συνέπειες στην επικοινωνία. Έχουν ξαναγίνει στην Ιστορία τέτοια “πριονίσματα του κλαδιού πάνω στο οποίο στηριζόμασταν” , με τουλάχιστον δυσάρεστα αποτελέσματα. Μακάρι το σύγχρονο “πριόνισμα” να φρακάρει προ των ολεθρίων αποτελεσμάτων που προοιωνίζεται.