Δημήτρης Μπαλτάς
Ὁμολογουμένως ἔχει ἐνδιαφέρον νά παρατηρήσει κανείς πῶς διαμορφώνεται ὁ ἀνθρωπολογικός τύπος στήν ἐποχή τῆς μετανεωτερικότητας. Καί μάλιστα νά ἀποπειραθεῖ νά κατανοήσει καί νά ἑρμηνεύσει τόν ρόλο του, σέ καιρούς γενικευμένης συγχύσεως.
Ὁμολογουμένως ἔχει ἐνδιαφέρον νά παρατηρήσει κανείς πῶς διαμορφώνεται ὁ ἀνθρωπολογικός τύπος στήν ἐποχή τῆς μετανεωτερικότητας. Καί μάλιστα νά ἀποπειραθεῖ νά κατανοήσει καί νά ἑρμηνεύσει τόν ρόλο του, σέ καιρούς γενικευμένης συγχύσεως.
Διαπιστώνει, χαρακτηριστικά, κανείς τήν ἐπιμονή τοῦ μετανεωτερικοῦ ἀνθρώπου στήν θεμελίωση τῆς «πρόοδου». Ἔτσι ὁ ἀνθρωπος αὐτός, τόσο ὁ προερχόμενος ἀπό τήν «ἀριστερά» ὅσο καί ὁ ὑπηρετῶν τήν «οἰκονομία τῆς ἀγορᾶς», ἀκολουθεῖ μέ ἀξιοσημείωτη εὐλάβεια τήν «θρησκεία τῆς προόδου». Ἀσφαλῶς ἡ πρόοδος θά πρέπει νά συνδεθεῖ μέ τήν δημιουργία μιᾶς καταναλωτικῆς συνειδήσεως. Ὁ σύγχρονος συγγραφέας Ζάν Κλώντ Μισεά ἐπισημαίνει ὅτι «κάτω ἀπό τήν αὐξανόμενη κυριαρχία τῆς ἀνεξέλεγκτης οἰκονομίας, ἡ ζωή τῶν ἀνθρώπων τείνει νά μεταβληθεῖ σέ ἕναν παράλογο ἀγώνα δρόμου γιά νά μήν γεράσουν καί νά μήν πεθάνουν ποτέ, δηλαδή, νά ἀρνηθοῦν τόν ἑαυτό τους ὡς ἀνθρώπινη φύση».
Ἐξ ἄλλου, ἡ ἀνθρωπολογία τῆς μετανεωτερικότητας προβάλλει ἕνα ἀνιστορικό τύπο, ὁ ὁποῖος ζῆ hic et nunc, τηρώντας μία στάση ἀδιάφορη ἤ ἀπορριπτική ἔναντι τῆς κληρονομιᾶς τοῦ παρελθόντος. Στό πλαίσιο αὐτό, ἐπιχειρεῖται συστηματική ἀναθεώρηση τῆς ἱστορίας καί τῶν πηγῶν ἐπί τῶν ὁποίων αὐτή συγκροτεῖται. Ἀλλά, κατά μία περισσότερο μετριοπαθή ἄποψη, «τό νέο εἶναι ἀδύνατο νά γεννηθεῖ μέσα σ’ ἕνα κόσμο χωρίς παράδοση καί ἡ παράδοση εἶναι νεκρή χωρίς τήν ἔλευση τοῦ καινούργιου».
Συναφές πρός τά προηγούμενα εἶναι καί τό γεγονός ὅτι ὁ μετανεωτερικός ἄνθρωπος ἔχει γίνει μέρος τοῦ κυρίαρχου πλέον «πολιτισμοῦ τῆς εἰκόνας», ἐνῶ ἔχει ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τόν «πολιτισμό τοῦ λόγου». Ἐάν σήμερα ἡ εἰκόνα ἐπιδρᾶ καταλυτικά στήν ἀνθρώπινη συνείδηση, ὁ λόγος ὑποχωρεῖ, πρᾶγμα πού ὁδηγεῖ, σέ τελική ἀνάλυση, ὄχι μόνον σέ μία γλωσσική ἀνεπάρκεια ἀλλά καί σέ μία ἀπουσία πραγματικῆς σχέσεως τοῦ ἐγώ μέ τό σύ.
Παράλληλα ὁ ἄνθρωπος τῆς μετανεωτερικότητας πιστοποιεῖ τήν «κοινωνία τῆς ἀδιαφορίας». Ἀπό τίς δυνατότητες πού ἔχουν οἱ συλλογικές συνειδήσεις, ὅπως ἔχει φανεῖ καί στήν ἱστορία, προτιμᾶ ὁ ἄνθρωπος τήν ἀτομική ὀχύρωση καί κατοχύρωση. Εἶναι θλιβερή ἡ διαπίστωση ὅτι αὐτός ὁ ἀνθρωπολογικός τύπος δέν κοινωνεῖ οὐσιωδῶς τῶν πραγμάτων, ἀκόμα κι ὅταν ἀντιδρᾶ σέ μορφές καταπιέσεώς του. Ὁμοίως δέν ἔχει οὐσιωδῶς λόγο, ἀκόμα κι ὅταν ἐπιτίθεται λεκτικῶς στούς ἄλλους.
Φαίνεται ὅτι ὁ μετανεωτερικός ἄνθρωπος θεωρεῖ ὅτι εἶναι αὐτονομημένος. Μάλιστα φθάνει νά νομίζει ὅτι ὁλοκληρώνει σήμερα ὅ,τι δέν ὁλοκλήρωσε κατά τούς τρεῖς τελευταίους αἰῶνες ὁ διαφωτισμός. Στήν περίπτωση τῆς Ἑλλάδας, καί ἐπειδή συνήθως δέν λαμβάνονται ὑπ’ ὄψιν οἱ πολιτιστικές ἰδιαιτερότητες τοῦ λαοῦ, αὐτή ἡ ὄψιμη πρόσληψη ἐκδηλώνεται κατά ἕνα τρόπο τουλάχιστον κωμικοτραγικό.
Νομίζω ὅτι ἡ διαμόρφωση τοῦ νέου αὐτοῦ ἀνθρωπολογικοῦ τύπου δέν ἔχει νά προσφέρει κάτι οὔτε στόν ἴδιο τόν ἄνθρωπο οὔτε στήν κοινωνία. Θά ἀποτελοῦσε μᾶλλον μία ἔκφανση τοῦ τέλους τῆς ἱστορίας, ἐάν γινόταν δεκτό ὅτι αὐτό εἶναι πλέον κοντά.
πηγή: Αντίφωνο, εἶχε δημοσιευθεῖ στήν «Εὐθύνη», τ. 439, 2008, σ. 328
Ο άνθρωπος της “προόδου” είναι νεωτερικός, διότι από γεννησιμιού της Νεωτερικότητας είναι τέτοιος. Αναφέρεστε προφανώς στον “μεταμοντέρνο” τύπο ανθρώπου. Όμως ο όρος [b]μετανεωτερικός[/b] ως ελληνική απόδοση του [b]μεταμοντέρνου[/b] είναι λάθος, γιατί το μετα-νεωτερικός αναφέρεται στον άγνωστο προς το παρόν πιλιτισμό που θα διαδεχθεί τον πολιτισμό της Νεωτερικότητας.
Αντιγράφω από ένα σχετικό έργο κοινωνικής θεωρίας:
“Η ορολογία, για τη μεταμοντέρνα εποχή είναι εντελώς βαβελική: κοινωνία της πληροφορίας, κοινωνία της γνώσης, πολιτιστικός πλουραλισμός, νέα οικονομία, μεταβιομηχανικός καπιταλισμός, σοσιαλκαπιταλισμός, υπερκαπιταλισμός, πολιτισμικός καπιταλισμός, μετακαπιταλισμός, μεταδημοκρατία, τρίτο κύμα κλπ. Ο Π. Κονδύλης (1943-1998) προτιμά τον όρο «μαζική δημοκρατία». Η έλευση της μεταμοντέρνας – μαζικής δημοκρατίας σηματοδοτεί, για τον Κονδύλη, το τέλος του «αστικού» πολιτισμού. Ο όρος «μεταμοντερνισμός» συνήθως μεταφράζεται κατά λέξη ως «μετανεωτερικότητα», πράγμα που είναι τελείως λάθος, διότι «νεωτερικότητα» είναι το εννοιολογικό (πολιτισμικό) σύνολο, έναντι του οποίου ο μοντερνισμός και ο μετα-μοντερνισμός είναι υποσύνολα (ιστορικές φάσεις). Το σωστό είναι είτε να κρατήσουμε τον όρο αμετάφραστο και να λέμε «μεταμοντερνισμός», ή να τον μεταφράσουμε ως «ύστερη νεωτερικότητα». Και να αφήσουμε τον όρο «μετανεωτερικότητα» για την άγνωστη προς το παρόν πολιτισμική μορφή, που θα έλθει όταν μας «τελειώσει» η Νεωτερικότητα.”
Ο μεταμοντέρνος τύπος είναι “μηδενιστικός”:
“Ο μεταμοντέρνος τύπος ανθρώπου είναι μη-Άτομο. Όχι όμως με την έννοια που είναι μη-Άτομο ο μεσαιωνικός άνθρωπος. Το μεσαιωνικό μη-Άτομο είναι προσωπικότητα συγκροτημένη σε αναφορά προς ένα κολεκτιβιστικό ανθρωπολογικό πρότυπο. Αντίθετα το νεωτερικό μη-Άτομο είναι προσωπικότητα, στο εσωτερικό της οποίας η έλξη του νεωτερικού ατομικιστικού προτύπου, έχει εξαντληθεί. Η «εξάντληση» αυτή είναι συνάρτηση, αφ’ ενός, της φυσιολογικής απόσβεσης του αρχικού αντικολεκτιβιστικού κινητήρα της νεωτερικής εξατομίκευσης και αφ’ ετέρου, της εξάντλησης του «προμηθεϊκού» εξατομικευτικού της μύθου. Η δεύτερη είναι επίσης φυσιολογική συνέπεια της σταδιακής πραγματοποίησης του νεωτερικού οράματος και συγχρόνως της ανάπτυξης των αντιφάσεών του. Είναι η μοίρα των «οραμάτων» να πέφτουν τελικά θύμα των αντιφάσεών τους, οι οποίες αποκαλύπτονται και καταλαμβάνουν το προσκήνιο μόνον αφού έχει προχωρήσει αρκετά η «υλοποίησή» τους. Η απόσβεση της ελκτικής δύναμης του συνθετικού αστικού προτύπου, άφησε τη νεωτερική προσωπικότητα δίχως εσωτερικό κέντρο έλξης, δίχως ταυτότητα. Με το τίποτα, με το μηδέν, στη θέση του σβησμένου κέντρου έλξης, η μεταμοντέρνα αυτή προσωπικότητα μπορεί να χαρακτηρισθεί μηδενιστική, οπότε ορθώς γίνεται λόγος για τον μεταμοντέρνο ανθρωπολογικό μηδενισμό. Αν και ο όρος «μηδενισμός» είναι, ήδη από τον 19ο αιώνα, φορτισμένος με άσχετες προς το σήμερα αρνητικές νοηματοδοτήσεις, είναι ωστόσο απολύτως ακριβής όταν αποδίδεται στον ανθρωπολογικό τύπο της μεταμοντέρνας νεωτερικότητας, η προσωπικότητα του οποίου δεν έχει ρυθμιστικό κέντρο που να της προσδίδει μια σταθερή δομή. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο διαφέρει ο μεταμοντέρνος τύπος από τον κολεκτιβιστικό και τον ατομικιστικό, οι οποίοι διαθέτουν κέντρο ελέγχου. Στον μηδενιστικό τύπο προσωπικότητας το καθένα από τα διάφορα ασύνδετα μεταξύ τους κομμάτια-ψηφίδες της προσωπικότητας αναλαμβάνουν τον ρόλο του ελλείποντος κέντρου, ανάλογα με τη ροή των εξωτερικών περιστάσεων. Το μεταμοντέρνο άτομο στην καλύτερη περίπτωση τείνει στο αρχέτυπο του Πρωτέα και στη χειρότερη του Χαμαιλέοντα. Η απουσία εσωτερικής-διαχρονικής συνοχής (δηλαδή ταυτότητας) είναι η «ουσία» του ανθρωπολογικού τύπου της σύγχρονης μαζικής δημοκρατίας. Αν τώρα λάβουμε υπόψη ότι το αυτοαναφορικό-συστημικό πρόταγμα διαπερνά αδιαλείπτως την εξέλιξη της Νεωτερικότητας, από την αρχή της ως σήμερα, μπορούμε να αντιληφθούμε γιατί η μεταμοντέρνα εσωτερική αποσάθρωση του Ατόμου και η αφομοίωσή του από τα συστήματα, είναι η φυσιολογική ολοκλήρωση της Νεωτερικότητας. Τέλος η αξιοποίηση της ελληνικής εμπειρίας του Προσώπου, ως ανθρωπολογικού τύπου που υπερβαίνει τον κολεκτιβισμό και τον ατομικισμό, ενός τύπου που εμφανίστηκε σε συνθήκες ανάλογης αποσύνθεσης της ατομικότητας, μας δίνει τη δυνατότητα να σκεφθούμε τη «μαζική δημοκρατία», ως μεταβατικό στάδιο είτε προς μια νέα μορφή κολεκτιβισμού είτε προς έναν προσωποκεντρικό πολιτισμό.”
“Στις χρήσιμες παρατηρήσεις του κ. Ζ. ας μού επιτρέψετε να προσθέσω διευκρινιστικά τα εξής. Ο όρος “μετανεωτερικότητα είναι, απο πολλά χρόνια, σε ευρύτατη χρήση στην διεθνή βιβλιογραφία. Αν και περιγράφει ένα υπό διαμόρφωση (δυτικό) πολιτισμικό φαινόμενο, αναφέρεται σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ασφαλώς δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των συγγραφέων (λ.χ. στο ζήτημα της θρησκείας και της ηθικής άλλοι επισημαίνουν την θρησκευτική αδιαφορία της δυτικής κοινωνίας και άλλοι κάνουν λόγο για επιστροφή στην παράδοση). Στην ελληνική πραγματικότητα, είναι γεγονός ότι ο τόπος μας ούτε έζησε την (δυτική) νεωτερικότητα ούτε ζει την “ύστερη νεωτερικότητα” ή “μετανεωτερικότητα”. Ακριβέστερα, ο τόπος μας έζησε και κυρίως ζει τις συνέπειες μιας νεωτερικότητας, την οποία προσπάθησε ανεπιτυχώς να αντιγράψει. Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι απλώς η ορολογία, αλλά η αντιστοιχία όρων και πραγμάτων. Με ευχές.
Δ.Μπ. “
Έχω την αίσθηση ότι ο άνθρωπος της “προόδου” κάνει φιλότιμες προσπάθειες να μετατραπεί από προμηθέας σε φάουστ και αν συνεχίσει έτσι θα αυτομηδενιστεί, αφού δεν θα του έχει απομείνει κανένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό πάνω του. Θα πάψει να σκέφτεται. Θα μετατραπεί σε ένα μηχανιστικό (καταναλωτικό/αναλώσιμο) μοντέλο πλήρως κατευθυνόμενο, με συγκεκριμένες προδιαγραφές . Κι αν αυτός είναι ο στόχος για τους διαμορφωτές του νέου “υπερανθρώπου” είναι σε καλό δρόμο για ένα υβριδικό “πράγμα” όπως σχεδίασε ο Δοκτορ Φρανκενστάιν, που είναι λίγο από όλα και τίποτα και δεν ανήκει πουθενά, παρά μόνο στον αφέντη-κατασκευαστή του (και του χρωστάει και χάρη γι αυτό). Όσο για αυτό που ζούμε σήμερα στη χώρα μας θα έλεγε κανείς ότι δεν είναι τίποτα άλλο από το αποτέλεσμα της προσπάθειας να γίνουμε κάτι που δεν είμαστε και δεν μπορούμε να γίνουμε’ περιφρονώντας αυτό που είμαστε και κοντεύουμε να ξεχάσουμε. Εννοώ σκεπτόμενοι άνθρωποι, με αρχές, βαρύ παρελθόν και πολύ φως, που φέρουμε πάνω μας είτε το θέλουμε είτε όχι. Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές ο πιό ασφαλής τρόπος άμυνας, όπως έχει αποδειχθεί διαχρονικά, είναι η επιστροφή στην ανθρωποκεντρική αντίληψη για τη ζωή, όπου ο άνθρωπος έχει σημασία!